ۇلى قاعان قايدا جاتىر؟

 استانا. قازاقپارات - وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن ورىس عالىمدارى ۇلى عۇن قولباسشىسى ەدىل باتىر (اتتيلا) ەدىل (ۆولگا) وزەنىنىڭ تابانىندا جەرلەنگەن دەگەن بولجام ايتتى. ال باتىس عالىمدارى ەدىل باتىردى دۋنايدىڭ تابانىندا جاتىر دەسەدى. كىم ءبىلسىن؟

 ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن، تۇتاس ەۋروپا تاريحىنا وزگەرىس جاساعان ۇلى قولباسشىنىڭ مۇردەسىنىڭ قايدا قالعانىن ەشكىم بىلمەيدى. «انا جەر، مىنا جەر» دەگەنىڭ ءبارى بولجام عانا. قالاي دەسەك تە، ۇلى تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن ءولىمى جونىندە قاشان دا اڭىز ەرىپ جۇرەرى بەلگىلى. ماسەلەن، قازاقتىڭ بەلگىلى جازۋشىسى مارقۇم قاليحان ىسقاق گازەتكە بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا: «شىڭعىس حاننىڭ جەرلەنگەن جەرى جونىندە سان- ساققا جۇگىرتەتىن اڭگىمە كوپ. ارينە، وعان نۇكتە قويۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ۇلى قاعاننىڭ مۇردەسىن تاۋىپ، «مىناۋ شىڭعىس حاننىڭ مولاسى» دەپ ەشكىم ايتا العان جوق. ايتا المايدى دا. تەك «انا جەردە، مىنا جەردە» دەگەن بولجام، ساۋەگەيلىك كوپ. ال مەنىڭ توپشىلاۋىمشا، شىڭعىس حان التايدا بالكىم، قارا ەرتىستىڭ تابانىندا جەرلەنۋى مۇمكىن. قولىمنان كەلگەنشە، ۇلى قاعان ءومىرىن ءبىراز زەرتتەگەن اداممىن. التاي -  ءيىسى تۇركىلەردىڭ وتانى. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ 61 جىلى بۇكىل تۇركىلەر وتىكەن ولكەسىنە جينالعان. ياعني ءتور التايعا، 551 -جىلعا دەيىن سول جەردە جاتىپ، تۇران يمپەرياسىن جاريالاپ بارىپ جىلجىعان. اتى- شۋلى اتتيلا دا سودان اتتانعان. كوتەنحاننىڭ ەكى بالاسى ءاشبورىحان مەن بوتپاي دا سودان اتتانعان. شىڭعىس حان دا سول جەردەن اتتانعان. التاي -  بۇكىل تۇركىلەردىڭ اتامەكەنى. مۇنى ءاردايىم ەستە ۇستاعان ءجون. تاريحي قۇجاتتار بويىنشا ءبىر كەزدە بۇل جەر وتىكەن اتانعان.

شىڭعىس حان ەڭ الدىمەن تۇركى تايپالارىنىڭ باسىن بىرىكتىردى. سەبەبى كەشەگى قۇلاپ قالعان تۇران يمپەرياسىن قايتادان قالپىنا كەلتىرەمىن دەدى. قاۋىپتىڭ ءبارى قىتايدان بولعاندىقتان الدىمەن سونى شاپتى. حورەزمدى شابۋىنىڭ سەبەبى ول جاقتا پارسىلار كەۋلەپ ىشكە كىرىپ كەلە جاتتى. ونى توقتاتۋ كەرەك بولدى. ارابتىق ءشوۆينيزمدى توقتاتۋ كەرەك بولدى. كوردىڭىز بە، كۇنى بۇرىن ول ءتورت جەردەن توسقاۋىل قويدى. ونىڭ ارمانى ەكى مۇحيتتىڭ اراسىن تۇركىلەرگە تولتىرسام دەگەن وي- تۇعىن. ءبىراق ول قولىنان كەلمەسە دە، ۇرپاقتارى ءبىراز جەرگە جەتتى. ولەردە: «مەن تاريحتا تۇك بىتىرمەگەننىڭ وزىندە، تۇركىلەردىڭ قاۋىپسىزدىگىن ءۇش ءجۇز جىلعا قامتاماسىز ەتىپ كەتتىم» دەيدى. اۋليەلىگى سول، تۋرا ءۇش ءجۇز جىل وتكەندە، قىتاي مەن رەسەيدىڭ قىسپاعىندا قالدىق. تۇران يمپەرياسىن قايتادان قالپىنا كەلتىرەم دەپ شىققان شىڭعىس حان اۋەلى اعايىنشىلىق ۇگىتكە كونبەگەننەن كەيىن، قىلىش سۋىرىپ، ءبىراز رۋ- تايپالارمەن قىرقىسۋعا باردى. مۇنداعى ماقسات ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا بولۋ ەدى. نايماندار شىڭعىس حاندى جيىرما جىل ۇستاپ قالدى. بۇل نايمانداردىڭ ۇلكەن قاتەلىگى. ناعىز وت بوپ جانىپ تۇرعان كەزىندە شىڭعىس حان سول يمپەريانى تۇرعىزىپ ۇلگەرەر مە ەدى... ەگەر دە شىڭعىس حان نايمانداردىڭ كەسىرىنەن جيىرما جىل التايدا بوگەلىپ قالماعاندا بۇگىنگى تاريح قالاي بولار ەدى..  بالكىم، تاريح دوڭعالاعى باسقاشا دوڭگەلەر مە ەدى؟ جالپى، مەن قاعاننىڭ دەنەسى موڭعول جەرىندە ەمەس، اتا- باباسى ءوسىپ- وركەندەگەن التايدا جاتىر دەپ ەسەپتەيمىن» دەگەن ۇلكەن جازۋشى.

بالكىم، قاليحان اعانىڭ ايتقانىندا ءبىر شىندىق جاتۋى دا مۇمكىن. كىم قالاي ايتسا دا، نە دەسە دە، الەم تاريحىندا شىڭعىس حاننىڭ ورنى بولەك. ارادا 800  جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە شىڭعىس قاعاننان ارتىق تۋعان تۇلعا دۇنيەگە كەلگەن جوق. «الەم تاريحىن وزگەرتۋشى قۇدىرەت يەسى» ، «700 ەلدى جاۋلاپ الۋشى» ءھام «جاپون تەڭىزىنەن دۋنايعا دەيىنگى الىپ ايماقتا ءىرى يمپەريا قۇرعان ءباھادۇر» دەپ وزگە جۇرت تامسانا ايتقان اڭگىمە قالدى ارتىندا. وعان اتاق- داڭق، جاۋلاپ العان جەر جاعىنان جاھانعا اتى ءمالىم الەكساندر ماكەدونسكيي دە، مىسىر پەرعاۋىندارى دا، پارسىنىڭ اتى شۋلى جاھانگەر پاتشالارى دا، باتىستىڭ بەلگىلى قولباسشىلارى دا تەڭ كەلە المايدى. ازيا ارىستاندارى حۇن مودە مەن ەدىل باتىر (اتتيلا) ، تۇركى كۇلتەگىن مەن اقساق تەمىر دە ودان تومەن تۇر. ۋاقىت وتكەن سايىن شىڭعىس قاعاننىڭ قانىشەر باسقىنشىلىعىنان گورى، ونىڭ كورەگەندىگى، ەرلىگى، ءدانىشپان قولباسشىلىعى، دانالىعى جونىندە الەم ادەبيەتىندە كوبىرەك ايتىلىپ، جازىلۋدا. دەرەكتى ءھام كوركەم فيلمدەر تۇسىرىلۋدە. شىڭعىس حان ماڭگىلىك تاقىرىپ، زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن ماڭگىلىك ازىق. 2003 -جىلى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋدە 16 ميلليون ەركەكتىڭ اعزاسىنان مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ەركەككە تيەسىلى بولعان Y- حروموسوما تابىلعان ەكەن. وسىنى العا تارتقان زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى ول د ن ك شىڭعىس حانعا تيەسىلى بولۋى ابدەن مۇمكىن دەپ ەسەپتەيدى. قاي بيلەۋشى ارتىنا وسىنداي ۇرپاق قالدىردى؟ ..

 جارايدى، بۇل -  باسقا اڭگىمە. ال سول ۇلى قاعاننىڭ ءولىمى دە، مۇردەسىنىڭ قايدا جاتقانى دا بەلگىسىز.. . وسى بەلگىسىزدىك وعان دەگەن قىزىعۋشىلىقتى ودان ارى ارتتىرۋدا. اسىرەسە، وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنان بەرى موڭعول جەرىنە ات ارىتىپ بارىپ، ۇلى قاعاننىڭ جاتقان جەرىن ىزدەستىرگەن جاپون، امەريكان، نەمىس، فرانتسۋز، قىتاي، ورىس، اعىلشىن ەكسپەديتسيالارى ازىرگە تۇك تاپپادى. دەگەنمەن، بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە قول جەتكىزدىك دەگەندەر دە بار. ماسەلەن، وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن موڭعول جانە ا ق ش عالىمدارىنىڭ بىرلەسە جۇرگىزگەن زەرتتەۋىنەن تۇشىمدى بىردەڭە شىققان سياقتى. ولار موڭعوليانىڭ سولتۇستىك باتىس وڭىرىنەن XIII - XIV عاسىرلاردا جەرلەنگەن پاتشالار القابىن تاپقان. «بالكىم، ۇلى قاعان سوندا جاتقان بولار» دەيدى ولار. بۇعان دەيىن تۋعان داۋلارعا نازار اۋدارساق، شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسى «بىردە انا جەردە، بىردە مىنا ولكەدە جەرلەنگەن» دەگەن اڭگىمە كوپ. ءبىرى -  بۇرحان قالدۇن تاۋىندا، ەكىنشىسى -  قىتاي مەن موڭعول شەكاراسىنداعى التاي تاۋىنىڭ ەتەگىندە، ءۇشىنشىسى -  بۇگىنگى قازاق جەرىندەگى شىڭعىستاۋدىڭ ماڭى، تارباعاتايدىڭ ءبىر جوتاسى دەگەندى العا تارتادى.. . جورامال كوپ، ءبىراق بۇلتارتپاس ايعاق جوق. اسىرەسە، قىتايلار «شىڭعىس قاعان تاڭعۇتتاردىڭ سي سيا مەملەكەتىن شابۋعا بارعان ساپارىندا دۇنيەدەن ءوتتى» دەسەدى. راس، تاڭعۇت مەملەكەتى مەكەن ەتكەن جەر بۇگىنگى قىتايدىڭ سولتۇستىك ايماعىندا ورنالاسقان. سودان بولار، قىتايلار «ۇلى قاعاننىڭ سۇيەگى ءبىزدىڭ جەردە جاتىر» دەگەندى ءجيى ايتادى. ءتىپتى ۇلكەن مۇراجاي اشىپ، شىڭعىس حاننىڭ دەنەسى جاتادى دەپ تابىت تا جاساپ قويعان.. . ەندى الەمدىك تاريحتا ورنى ەرەكشە تۇلعانى كىم دە بولسا ءوز جاعىنا تارتقىسى كەلەرى حاق.. . ورىستار «حان تۋۆا جەرىندە» دەيدى.. . ويتكەنى ۇلى قولباسشىنىڭ تاريحي وتانى سول ءوڭىر -  قازىرگى تۋۆالىقتاردىڭ اتا- تەگى ۇرانحايلار ءومىر سۇرگەن سايان- التاي تاۋىنىڭ ەتەگى. تۋۆالىقتاردىڭ ەسكى اڭىزىنا نازار اۋدارساق، ۇلى حان ولگەن سوڭ ونىڭ سۇيەگى تاۋدىڭ ءبىر سايىنا بۇكىل بايلىعىمەن كومىلگەن ەكەن. ۇرانحايلاردان قۇرالعان مىڭداعان سالت اتتى جاۋىنگەرلەر تالاي جىل سول ماڭدى كۇزەتىپتى.. . دەسەك تە، ۇلى قاعاننىڭ ءبىر دانالىعى، بالكىم، كورەگەندىلىگى بولار، ءوزى ولگەن سوڭ سۇيەگىن اشىپ قورلاۋعا جول بەرمەۋ ءۇشىن، ەشكىم بىلمەيتىن ايدالاعا جەرلەتۋى. كومىلگەن سوڭ، مىڭداعان جىلقىنى جۇرگىزىپ، قابىردى جەرمەن بىردەي ەتىپ تەگىستەپ جىبەرۋى، ونى كومۋگە بارعان ادامداردىڭ ءبىرىن قالدىرماي قىرىپ تاستاۋ ادام جانى تۇرشىگەرلىك وقيعا سەكىلدى كورىنگەنمەن، ءبىر جاعىنان دۇرىس پا دەپ تە ويلايسىڭ. ويتكەنى ەكى- ءۇش مىڭ جىل بۇرىن قايتىس بولعان پەرعاۋىنداردىڭ تابىتىن اشىپ، مايىتتەرىن زەرتتەپ، سۇيەكتەرىن بىردە اندا، بىردە مىندا تاسىپ، قورلاپ جۇرگەن عالىمدار بۇگىندە كوپ. كورەگەن قاعان سونى سەزىپ، سۇيەگىن قورلاتپاۋدى ويلاسا كەرەك- ءتى. سونىمەن، زەرتتەۋشىلەر نە دەيدى؟ حەنتەي تاۋلى جوتاسىنان عالىمدار، ارحەولوگتار ۇلكەن قورعان تاپقان. وندا اسا بەلگىلى ادام جەرلەنگەنى تۋرالى ايعاق كوپ. قورعاننىڭ شەت جاعاسى قازىلىپ، ودان XII- XIV عاسىرعا جاتاتىن كوپتەگەن جادىگەر الىنعان. وسىعان قاراپ- اق، عالىمدار جەرلەنگەن ادام جاي عانا باي ەمەس، ءوز زامانىنىڭ اسا ءىرى تۇلعاسى بولعانىن ايتادى. قورعاندا كىم جاتقانى بەلگىسىز. عالىمدار بۇل توبەنى تابۋ ءۇشىن ۇزاق ەڭبەكتەندى، تەحنيكانىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرىن پايدالاندى. جەر قاباتىنا تەرەڭدەپ ەنە الاتىن اپپارات پايدالاندى. سونىڭ ارقاسىندا تاۋلى القاپتان بەلگىسىز قورعان تاپتى.. . بۇل سول وڭىردەگى 4 مىڭ شارشى ءميلدى جالىقپاي زەرتتەۋدەن كەيىنگى ناتيجە.. . «بۇل جەردە الەم تاريحىن وزگەرتكەن، قولباسشىلاردىڭ قولباسشىسى، پاتشالاردىڭ پاتشاسى شىڭعىس حان جاتقانىنا سەنەمىن» دەيدى ەكسپەديتسيا باسشىسى.

جەرگىلىكتى جۇرت تا شىڭعىس حان وسى حەنتەي جوتاسىندا جاتىر دەسەدى. «ونىڭ تىنىشتىعىن بۇزۋعا بولمايدى. ەگەر دە ونىڭ جاتقان جەرىن قازىپ، سۇيەگىن قورلايتىن بولسا، اقىر زامان ورنايدى. ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالادى» دەسەدى ولار. «جۇرتتى قىزىقتىراتىن شىڭعىس حاننىڭ قۋارىپ قالعان سۇيەگى ەمەس، ونىڭ وزىمەن بىرگە كومىلگەن بايلىعى» دەيدى جەرگىلىكتى پروفەسسور ۇلامبايار ەردەنەبات. بالكىم، سولاي دا بولار. «جادىگەرلەردىڭ XII- XIV عاسىرعا جاتاتىنى انىقتالدى. ءبىراق تولىقتاي ساراپتامادان وتكىزىلىپ بولعان جوق. جالپى، بۇل جادىگەرلەر تالاي دۇنيەنىڭ باستاماسى بولماق. ەگەر دە شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسى تابىلىپ جاتسا، ول ХХІ عاسىرداعى ۇلى جاڭالىق بولماق» دەگەن ەكسپەديتسيا باسشىسى لين. ءبىراق سودان بەرى ارادا ءبىراز جىل ءوتتى. الايدا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن عالىمدار ودان كەيىن «جاعداي بىلاي بولدى» دەپ مالىمدەمە جاساعان ەمەس.. . دەمەك، ۇلى قاعاننىڭ دەنەسىن تاپپاعانى دا. «1795- 1847 -جىلدارى ءومىر سۇرگەن موڭعولدىڭ اتاقتى عۇلاما تاريحشىسى ءارى جازۋشى ۆانچينبال «كوك سۋدار» (كيەلى شەجىرە) اتتى تاريحي ەڭبەگىندە (كەيىن بۇل ۇلى ينجيناش جالعاستىرىپ جازىپ اياقتاعان) : «شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسىن ونون، كەرۋلەن وزەنىنىڭ باستاۋ العان باسى، بۋرحان- حالدۋن تاۋىنىڭ توبەسىنە تاس ءۇي ورناتىپ جەرلەگەن. مۇردەنى شىنار اعاشىنان جاسالعان ساندىققا اسپەتتەپ ورنالاستىرىپ، ساندىقتى ءۇش التىن بەلدىكپەن ساقينالاپ بەكىتكەن. التىن بەلدىكتى ساندىق ارنايى اينالمالى مەحانيزمگە ورناتىلعان دەگەن اڭىز بار. ءتاڭىردىڭ قالاۋى بويىنشا قاسيەتتى ساندىق عاسىردا ءبىر رەت ورنىندا اينالىپ تۇرادى- مىس. التىن قۇرساۋلى ساندىقتاعى شىڭعىس حان مۇردەسىنىڭ باسى شىعىسقا قاراعان ۋاقىتتا مازاردى اشسا  قاۋىپ- قاتەرسىز بولادى- مىس. سول كەزدە مۇردەنى شىعارۋعا رۇقسات بەرىلەدى دەپ ەسەپتەيدى. كۇنشىعىستان كوك بۇقا ءمىنىپ كەلگەن، بەلۋارىنا تۇسكەن ساقالى بار قارت ادام باستاپ مۇردەنى اشۋعا ءتيىستى دەيدى. مۇردەنىڭ باسى كۇنشىعىسقا قاراماسا تابىلمايدى دا، تابىلا قالعان جاعدايدا اشۋعا، شىعارىپ الۋعا بولمايدى. ونداي جاعدايدا مۇردەنىڭ كيەسى اتادى- مىس. تابيعات اپاتى بولادى، كۇتپەگەن الاپات سوعىس باستالادى. ادامزاتقا ەمى تابىلماس ىندەت تارايدى- مىس دەگەن اڭىز بار» دەپ جازىپ قالدىرعان. اڭىز موڭعولدار ورتاسىندا دا اۋىزشا ساقتالعان» ( «شىڭعىس حاننىڭ مازارى تابىلدى...» قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى، حالىقارالىق شىڭعىس حان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، تۇركولوگ) دەيتىن دە اڭگىمەلەر كوپ. ارينە، «شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسىن تاپتىق» دەگەن جالعىز بۇلار ەمەس. وسىعان دەيىن دە تالاي عالىم ايتقان. ءبىراق ءبارى بوس اڭگىمە بولىپ شىقتى. ۇلى قاعان قايدا جاتىر؟ بەلگىسىز. بەلگىسىز بولعان سايىن وعان دەگەن قىزىعۋشىلىق ۋاقىت وتكەن سايىن ارتا تۇسەرى حاق.

 

سەيسەن امىربەك ۇلى

«ايقىن»