شەتەلگە تۇرمىسقا شىققان قىزداردىڭ مۇڭى
قازىر بالامەن ۇيدە وتىرعان كورىنەدى. بولاشاق جولداسىمەن عالامتور جەلىسى ارقىلى تانىسىپتى. فين جىگىتىنە تۇرمىسقا شىعۋىنا اۋەلدە اتا- اناسى قارسى بولعان ەكەن. اكە- شەشەنىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان، شەشىم قابىلداپ، ەۋروپاعا كەتۋدى بەل بۋسا كەرەك. الايدا.. .
«باسىندا مۇندا ماعان ءبارى قىزىق بولاتىن. ەۋروپالىقتاردىڭ ءداستۇرى دە، بولمىسى دا، ءىس- ارەكەتى دە ۇناعان. ومىرگە بالالارىم كەلدى. ءار بالانىڭ ومىرگە كەلۋىنىڭ ءوزى ۇلكەن قۋانىش قوي. كۇيەۋىم دە بالالارىم ومىرگە كەلگەندە ەسى كەتە قۋاندى. بالالارىنا دەگەن ءىلتيپاتى دا ەرەكشە. ۇلدارى دەسە، ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. ءبىراق ەلمەن سويلەسكەندە، كوڭىلىم ءبىرتۇرلى جابىرقاپ قالادى. ءىنى- سىڭلىلەرىم توي جاساپ، بالالارىنىڭ قۋانىشىن اتاپ ءوتىپ جاتقاندا، قاتتى قينالامىن. شىلدەحانا، بەسىك تويى، تۇساۋكەسەر جاسايدى. ال ول داستۇرلەردىڭ بىردە- ءبىرىن مەنىڭ بالالارىم كورگەن جوق. مەنىڭ بالالارىم قازاقتىڭ داستۇرىنەن ادا، وزگەشە كۇي كەشىپ جاتقانى جانىما باتادى. اۋىلدى اڭسايمىن. ادەمى ومىردەن جالىققان كەزدە، ەلگە كەتىپ قالعىم كەلەدى. مەندە ءبارى جەتكىلىكتى. فينليانديانىڭ قاق ورتاسىندا تۇرامىز. ادەمى ءۇيىمىز بار. كۇيەۋىم دە وتە مادەنيەتتى جىگىت. الايدا ۇنەمى اۋىلدى اڭسايمىن. اۋىل ءجيى تۇسىمە كىرەدى. قوي قۋالاپ، قوزى باققان كەزىمدى ساعىنامىن. قۇرت قايناتىپ، كۇبى پىسكەن كەزدەر اڭساتادى. كەيدە مىنا دۇنيەنىڭ ءبارىن تارك ەتكىم كەلەدى. تەك، بالالارىمدى ايايمىن. ولار اكەسىز وسەدى- اۋ دەپ قورقام» دەپ مۇڭ شاعادى.
ءوزىنىڭ ەلدى ساعىناتىنىن، اۋىلعا قايتقىسى كەلەتىنىن اتا- اناسىنا ايتا المايتىنىن ايتىپ قامىعىپ ەدى، كەيىپكەرىم. ءالى كۇنگە الەۋمەتتىك جەلىدە ءبىرىنشى قوياتىن سۇراعى - اۋىلدىڭ جايى. ەلدەن جىراققا كەتكەنىنە وكىنەدى. سارى دالانى ساعىناتىنىن ايتىپ مۇڭايادى. بالالارىنىڭ ەلدەن جىراق ءوسىپ جاتقانىنا قينالادى. كەيىن وسكەندە اتا- بابا تىلىنەن، دىلىنەن ايىرىلاتىنىنا قامىعادى.
«تۋۋ، مەن ءسىز سەكىلدى ەۋروپادا تۇرسام عوي» دەگەن سوزىمە «ەۋروپادا ءبىرجولا تۇرۋدىڭ قاجەتى جوق. مۇمكىن، ەۋروپا كوپ ادامدار ءۇشىن جۇماق مەكەن شىعار. مەن ءۇشىن جۇماق مەكەن قازاقستاندا» دەيدى.
.. .لاۋرامەن تۇركيادا تانىستىم. ونىڭ دا ەلدەن كەتكەنىنە التى- جەتى جىلدىڭ جۇزىنە تاقادى. ءبىر ۇل، ءبىر قىزى بار. كۇيەۋى - تۇرىك جىگىتى. الماتىدا تانىسقان. تۇرمىس قۇرعان سوڭ، كۇيەۋىمەن ەرىپ، انكاراعا كەتۋگە تۋرا كەلىپتى. قازىر ەكەۋمىز الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى ءجيى تىلدەسەمىز. تۋعان جەرى - جامبىل وبلىسى. الماتىدا ءبىلىم الىپ، جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىردى. ءۇش ءتىلدىڭ بىلگىرى. تۇرىكشەسى دە، اعىلشىنشاسى دا اعىپ تۇر. ورىس تىلىندە دە ساۋاتتى. قازاقشاسىن دا ۇمىتپاۋعا تىرىسادى. الايدا ۇلى مەن قىزى قازاقشاعا شورقاق. اناسىنىڭ قازاقشا ءسوزىن كوپ تۇسىنە بەرمەيدى. كوبىندە تۋعان تىلدەرىندە تىلدەسەدى. بالالارى دا تاربيەلى. لاۋرانىڭ ءبىر عانا وكىنىشى بار: قازاقستاننان جىراق كەتكەنى.
«بۇرىن وزگە ەلدىڭ ازاماتىنا تۇرمىس قۇرعانىما وكىنبەۋشى ەدىم. سوڭعى كەزدەرى ەلىمە دەگەن ساعىنىش كوڭىلىمە مازا بەرمەيدى. اسىرەسە، بالالاردىڭ قۋانىشىندا بىرگە بولىسەتىن جاماعاتىمنىڭ بولماعانى جانىمدى قينايدى. الدىندا ۇلىمدى سۇندەتكە وتىرعىزدىم. دارىگەرگە دە ءوزىم اپاردىم. ۇلىمنىڭ ۇلكەن ازامات بولعان ساتىندە قاسىمدا ءبىر تۋعانىمنىڭ بولماعانى كوزىمە ەرىكسىز جاس ۇيالاتتى. اۋىلدا بولسا، قانداي توي بولار ەدى؟ ات شاپتىرىپ، بايگە بەرمەسە دە، كورشى- قولاڭ، تۋعان- تۋىستىڭ ءبارى جانىمنان تابىلار ەدى عوي. ۇلىمنىڭ ازامات بولعانىن بىرگە اتاپ وتەر ەدىم. بالالارىمنىڭ تۋعان كۇنىندە دە جالعىزبىن. اۋىلدا بولساشى.. .» دەپ كوزىنە جاس الادى.
.. .ونىڭ يزرايلدە تۇرىپ جاتقانىنا بىرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. ۇلتى - يەۆرەي. تۋعان اتامەكەنىن اڭساپ، ەلىنە ورالعان. الايدا.. .
بالالىق شاعى، جاستىق مەزگىلى قازاقستاندا ءوتتى. قازاقستان بولعاندا دا، تۇركىستاننىڭ سۋىن ءىشتى، اۋاسىن جۇتتى. قازاقشاعا سۋداي. قازاقتىڭ بارلىق ءداستۇرىن جەتە بىلەدى. رۋلىق تاريحىنان دا مول ماعلۇماتى بار. قازاقستاننان كەلگەن قازاق كورسە، قۋانىپ قالادى. اقتارىلىپ اڭگىمە شەرتەدى. ءتىپتى قارسى الدىندا وتىرعان قازاقتىڭ جەتپىس جەتى اتاسىنا دەيىن تۇگەلدەپ بەرۋگە بار. شەجىرەنى جاتقا بىلەدى.
تۋعان مەكەنىنە، بابالارىنىڭ اتامەكەنىنە قايتا ورالعانىنا وكىنبەيدى. ءبىراق جۇرەكتە ءبىر ساعىنىش بار. ول - تۋىپ- وسكەن جەرگە، بالالىق شاعى وتكەن كورىكتى مەكەنگە، جاستىق جالىنى قالعان قالاعا دەگەن قۇشتارلىق. اڭسايدى دا تۇرادى. تۇسىندە كورەتىنى دە سول - كورىكتى مەكەن. بۇل نە اڭساۋ؟ بۇل نە ماحاببات؟ نەگە قازاقتى كورسە، ءبىرتۇرلى جۇرەگى جىلىپ سالا بەرەدى؟ ۇنەمى ەلدى اڭسايتىنى نەسى؟
.. ء.امينانىڭ ءسىڭلىسى قىزىلورداعا ۇزاتىلدى. اناسى حابارلاسىپ، ەلگە قايتۋىن وتىنگەن. ۇلى مەن قىزىن جەتەكتەپ، سوناۋ ەۋروپادان ەلگە ورالدى. كەلسە، اناسى تويدىڭ قامىمەن الەك بولىپ جاتىر ەكەن. بىرەسە بازارعا، بىرەسە كورشى- قولاڭعا جۇگىرىپ، اپى- كۇپىسى شىققان، اناسىن كورىپ، اۋەلدە تاڭدانعان. كەيىن سىڭلىسىنە ارنالىپ جاسالعان جاساۋلاردى كورىپ، ەبىل- دەبىلى شىعىپ، جىلاعانى بار. ءتىپتى اناسىنا «مەن ۇزاتىلعاندا نەگە مۇنىڭ ءبىرىن دە جاساماعانسىڭ؟ » دەپ رەنجىگەندەي دە بولدى. « قىزىم- اۋ، ءوزىڭنىڭ قالاۋىڭ ەمەس پە؟ ەۋروپاعا جاساۋدى قالاي اپارماقپىن؟ » دەدى. كوپكە دەيىن بۇل وقيعا ونىڭ ەسىنەن كەتپەي ءجۇردى. ويلاپ قاراسا، تۇرمىسقا شىعىپ، ەلدەن كەتكەنى بولماسا، قىز بالاعا قاجەتتى ادەت- عۇرىپتىڭ ءبىرىن دە كورمەگەن ەكەن- اۋ. بۇل دا ورنى تولماس وكىنىش. شەگىنەرگە جول جوق. ءتۇبى ەلگە ورالا ما، ورالماي ما، ول جاعى تاعى بەيماعلۇم.. .
.. .دينارانىڭ ەلدەن جىراق كەتكەنىنە ون بەس جىلعا تاقاپ قالىپتى. ونىمەن دە الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى تانىستىق. قاراپايىم عانا قازاق قىزى. فرانسيادا تۇرادى. فرانسۋز ءتىلىنىڭ مامانى. شەت تىلدەر ينستيتۋتىن بىتىرگەن سوڭ، پاريجگە ءبىلىمىن جالعاستىرۋعا مۇمكىندىك الىپتى. ءتىلدى وتە جەتىك بىتىرگەن مامانعا فرانتسۋزدار دا قىزىقسا كەرەك. ءوز ەلدەرىندە قالىپ، جۇمىس ىستەۋگە ۇسىنىس جاسايدى. ءتىپتى قاراجاتى دا جاقسى. ال ول كەزدەردە قازاقستاننىڭ العاش اياعىنان ءتاي- ءتاي تۇرا باستاعان كەزى. ەلگە قايتسا، مۇنداي جالاقىنى تۇسىندە دە كورمەۋى مۇمكىن. «نار، تاۋەكەل» دەپ ۇستازدارىنىڭ ۇسىنىسىن قابىل الادى. كوپ ۇزاماي، باعى جانىپ، تۇرمىسقا دا شىقتى. كۇيەۋى دە مۇعالىم. تازا فرانتسۋز ەمەس. اناسى بولگار، اكەسىنىڭ اعىلشىنمەن شاتىسى بار. بىرنەشە ۇلتتان قۇرالعان وتباسى دەسە دە بولادى. ەلدە جالعىز اناسى مەن ءسىڭلىسى تۇرادى. ەكەۋىنە قوڭىراۋ شالىپ، تۇرمىس قۇراتىنىن جەتكىزگەن. اناسى قىزىنىڭ جاتجۇرتتىققا تۇرمىسقا شىعاتىنىنا كەلىسىم بەرمەپتى.
«انام قارسى بولسا دا، ءوز باقىتىمنان باس تارتا المادىم. سودان بەرى انام مەنىمەن بىردە- ءبىر رەت تىلدەسكەن ەمەس. ارا- تۇرا ءسىڭلىم حات جازىپ تۇرادى. ول دا تۇرمىس قۇرعان. ەكى بالاسى بار. انام ءسىڭلىمنىڭ قولىندا. جاعدايىن ءسىڭلىم ارقىلى عانا ءبىلىپ وتىرامىن. انامنىڭ مەنى كەشىرمەگەنىنىڭ سەبەبىن ەندى تۇسىنە باستاعاندايمىن. ول مەنىڭ ەلدەن الىستا، وزگە ۇلتقا تۇرمىسقا شىعىپ، تەگىمنەن الىستاماعانىمدى قالاعان ەكەن. قانشا «قىز - جاتجۇرتتىق» دەسە، شەكارا اسىپ، وزگە ءبىر ۇلتتىڭ جەتەگىندە كەتكەنىم، اناما اۋىر سوققى بولسا كەرەك. سىڭلىمە حابارلاسقاندا، ۇنەمى انامدى سۇرايمىن. ال انام مەن تۋرالى ءبىر رەت تە ءلام- ميم دەمەپتى. نە دەگەن ءداتى بەرىك ەدى دەسەڭىزشى.. . انامدى وكپەلەتىپ، شەتكە كەتكەنىمە ءالى كۇنگە وكىنەمىن. كەيدە ەلگە قايتىپ، انامنىڭ الدىندا تىزەرلەپ جىعىلىپ، كەشىرىم سۇراعىم كەلەدى. جالعىز ۇلىم بار. ونى اكەسىنەن اجىراتىپ، قايدا اپارام؟ ! ونى ەلگە الىپ كەتكەنىممەن، قازاق بولمايتىنى اقيقات قوي» دەيدى.
سوڭعى رەت الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى تىلدەسكەنىمدە وسىلاي دەپ ەدى. ودان بەرى دە ەكى جىل ءوتىپتى. قازىر دينارانىڭ قايدا ەكەنىنەن دە حابارسىزبىن. ەلگە قايتتى ما؟ اناسىنان كەشىرىم سۇراي الدى ما ەكەن دەپ ويلايمىن. سوڭعى رەت دينارا: «مەنىڭ قاتەلىگىمدى ەشبىر قازاق قىزى قايتالاماسا دەيمىن. ءاربىر ۇلت ءوز ەلىمەن، ءوز داستۇرىمەن، ءوز ادەت- عۇرپىمەن ەرەكشەلەنەدى. قازاق بولۋدان قاشپاي- اق قويىڭىزدارشى. ءوز ۇلتىنان جەرىگەننىڭ ءتۇبى باقىتتى بولمايتىنىن مەن بىلەمىن» دەگەن ەدى. قايران، دينارا! بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرگەن قىزدىڭ قازاقستانعا دا تيگىزەر پايداسى كوپ بولار ەدى- اۋ دەگەن وي تۋادى.
.. . ءبىز ول كىسىمەن ءنوۆوسىبىر قالاسىنا ءىس- ساپارمەن بارعاندا تانىستىق. جەتپىسكە تاقاپ قالعان اپاي كوشەدە جەمىس- جيدەك ساتىپ تۇر ەكەن. ءبىزدى كورە سالىسىمەن، «قازاقستاننان كەلدىڭدەر مە؟ » دەپ سۇرادى. ءجۇزىمىز جىلى ۇشىراپ كەتسە كەرەك. قازاق ەكەنىمىزدى بىلگەندە، تىپتەن قۋانىپ كەتتى. سەمەيدىڭ قىزى ەكەن. ەلدەن جيىرما ەكى جاسىندا كەتىپتى. اۋەلى ماسكەۋدە ءبىلىم الىپتى. كەيىن ءدام- تۇز بۇيىرىپ، نوۆوسيبيرگە قونىس اۋدارسا كەرەك. كۇيەۋىمەن اجىراسىپ كەتىپتى. ەكى بالاسى بار ەكەن. ەكەۋى دە اناسىن تاستاپ كەتىپتى. قازىر جالعىز تۇراتىنىن ايتتى. جەمىس- جيدەك ساتىپ، كۇن كورەدى ەكەن. «سەمەيگە كەتكىم كەلەدى. قازىر ول جاقتا مەنى تانيتىن ادام دا قالماعان شىعار. ءبىراق مىنا تۇرىممەن مەنى ول جاقتا بىرەۋ قابىلداي قويار ما ەكەن» دەپ، ءبىزدى قۇشاقتاپ جىلاعاندا، ساي- سۇيەگىمىز سىرقىراعان ەدى. جالعىزىلىكتى انانى نە دەپ، قايتىپ جۇباتارىمىزدى بىلگەن جوقپىز. ودان بەرى دە جەتى- سەگىز جىل ءوتتى. ءنوۆوسىبىر كوشەسىنىڭ بويىنداعى كەيۋانا ءجيى ەسكە تۇسەدى. كەيىنگى تاعدىرى نە بولدى ەكەن؟ بالالارى اناسىنا قايتا ورالدى ما؟ الدە.. .
«وقۋ وقيمىن» دەپ ەلدەن كەتكەن قازاقتار وتە كوپ. وقۋىن بىتىرگەن سوڭ دا، سول ەلدە جۇمىس ىستەپ، قالىپ قويىپ جاتقاندار دا بار. ولار دا كۇنى ەرتەڭ تۋعان جەرىن، اتامەكەنىن اڭساماي ما ەكەن؟ ! ەلگە قايتقىسى كەلگەندە، كەش بولىپ قالسا، قايتەدى؟ !
قازاقتىڭ كورنەكتى اقىن قىزى اقۇشتاپ باقتىگەرەيەۆا بىردە: «الما اعاشىنان ورىك وسپەيدى. الما - الما اعاشىنان عانا پايدا بولادى. قازاق تا سول سەكىلدى. قازاق - قازاقتىڭ جەرىندە عانا قازاق بولىپ قالادى. وزگە ەلدىڭ قارتتار ۇيىنە دە قازاقتار قاجەت ەمەس» دەگەن ەدى.
راس، اسانقايعى اتامىز «جەرۇيىعىن» ىزدەدى. ءبىراق ونىڭ ىزدەگەن جەرۇيىعى قانداي؟ ول «جەرۇيىق» ادامداردىڭ تەڭدىگى مەن باقىتىنىڭ مەكەنى بولۋى ءتيىس دەپ سانادى. جەر بەتىندەگى ادامزات ادال بولۋى تيىستىگىن عيبرات ەتتى. ول ىزدەگەن «جەرۇيىق» شۇرايلى قونىس قانا ەمەس، ەلى مەن جەرىن سىرتقى جاۋلاردان قورعايتىن جول، جاڭا قوعامنىڭ ۇلگىسى، قازاق حالقىنىڭ تاريح ساحناسىندا ساقتاپ قالۋ باعدارلاماسى ەمەس پە ەدى؟ ! ەلى مەن جۇرتىنىڭ بولاشاعى تۋرالى تولعانعان تۇلا بويى ىزگىلىككە تۇنعان، جەلماياسىمەن جورتىپ، جەر جانناتىن ىزدەگەن ابىزدى قازاق حالقى اسانقايعى اتادى. ول ۇرپاعىنىڭ باقىتتى بولاشاققا جەتۋىن ارمان ەتكەن، سونى كوكسەگەن.
ال بۇگىنگى قازاقتىڭ ىزدەگەن «جەرۇيىعى» نە؟ ەۋروپا ما، امەريكا ما؟ قايدا ول كورىكتى مەكەن؟ «ول جاقتا ءبارى دەيدى عوي، قىسى دا جىلى جازدايىن» دەپ اندەتىپ ءجۇرمىز بە، الدە.. .
گەر- اعاڭ ۇنەمى «مەنىڭ قۇتتى مەكەنىم - قازاق جەرى» دەۋشى ەدى. گەرمانياعا، تۋعان اتامەكەنىنە كەتۋىنە دە بولار ەدى. ءبىراق جان- تانىمەن قازاق بولىپ كەتكەن گەر- اعاڭ نەمىس بولىپ كەتە الماس ەدى. ونىڭ تۇلا بويى تۇنعان قازاقىلىق ەدى. قازاقتىقتان بەزىپ، نەمىس بولا المايتىنىن ول جۇرەگىمەن سەزىندى. سول ءۇشىن قازاق حالقىنىڭ مۇڭى ورتاق، جىرى ورتاق بولدى قالامگەرگە.
شەرحان مۇرتازانىڭ «اي مەن ايشا» اتتى كەرەمەت رومانى بار. سول رومانىن شەر- اعاڭ:
- «پاريجدە بولدىم - پاريج تۇسىمە كىرمەدى.
مىسىردا بولدىم - مىسىر تۇسىمە كىرمەدى.
قىتاي، موڭعولستان، ءۇندىستان، پاكستان، يران باردىم.
مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندەگى چيكاگودا، تەحاستا، نيۋ- يوركتا بولدىم - ولار دا تۇسىمە كىرمەدى.
باياعىدا ماسكەۋدە بەس جىل وقىدىم - ول دا تۇسىمە كىرمەدى.
تۇسىمدە ىلعي بالالىق شاعىمدى كورەمىن.
تۇسىمە كۇن سايىن مىڭبۇلاق كىرەدى. تۇسىمدە ۇنەمى اقسۋ- جاباعىلىنى كورەمىن» دەۋشى ەدى عوي.
ءبىر كەزدەرى قازاقستاننان جىراق تاعدىر ايداۋىمەن اۋىپ كەتكەندەردىڭ تۋعان جەردىڭ توپىراعىن اڭساۋىنىڭ سىرىن ەندى تۇسىنە باستاعاندايمىن.
قازاقستاننان الىس شەتەلدىككە تۇرمىسقا شىققانداردىڭ دا ىشكى جان دۇنيەسىن اڭعارا باستاعان سەكىلدىمىن.
تۋعان مەكەننەن الىستاعان سايىن ول سەنى وزىنە تارتا بەرەدى ەكەن.
«ارقادا قىس جىلى بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار؟ » دەۋىڭىز دە مۇمكىن.
الايدا اركىمنىڭ ءوز جۇماق مەكەنى بولادى.
ول ونىڭ تۋىپ- وسكەن جەرى، اتامەكەنى، ادەت- عۇرپى، سالت- ءداستۇرى.
مەنىڭ دە الەم حالىقتارى سەكىلدى وركەنيەتتى مەملەكەتتە ءومىر سۇرگىم كەلەدى.
ەۋروپانى ارالاپ، امەريكانىڭ سۋىن ىشكىم كەلەدى.
ءبىراق ول ەلدەردە ماڭگى تۇرا الامىن با؟ جوعارىداعى ءوزىمىز مىسالعا كەلتىرگەن قىزداردىڭ تاعدىرىن قايتالاماسىمىزعا كىم كەپىل بولا الادى؟
ەۋروپانى كورسەك تە، امەريكادا تۇرساق تا، تۇسىمىزگە ەنبەۋى مۇمكىن.
ويتكەنى ءبىزدىڭ جۇماق مەكەنىمىز - وسىندا.
ءبىز وسىنى عانا اڭسايمىز.. .
گۇلزينا بەكتاس
«ايقىن»
