ءۇش اڭگىمەگە ءۇش ءتۇيىن - جازۋشى ديداحمەت ءاشىمحان ۇلىنىڭ شىعارماشىلىعى حاقىندا
سولاردىڭ ىشىندە ءبىر بىلگەنىم، كەيىنگى تولقىن اراسىندا ءوز تازالىقتارىمەن ءىشى- باۋىرىڭدى جىلىتىپ، ەرىكسىز باۋراپ الاتىن شىعارمالار دا بارشىلىق ەكەن.
مەنىڭ بۇلاي دەپ وتىرعانىم، قازىرگى شىعارماشىلىقتاردىڭ جالپى قالپى ءۇش سارىندا جۇرەتىن سياقتى. ونىڭ ءبىرىنشىسى، سالقىنقاندىلىقتىڭ بيىگىنە شىعىپ الىپ، ءوزىنىڭ ايتار ويىن تىم تاكاپپارسىتىپ جىبەرەتىندىگى. ەكىنشىسى، ەلجىرەتىپ، ەڭىرەتىپ ايتار ويىن ءوز دەڭگەيىنە جەتكىزە الماي، وقىرمان دامەسىنىڭ دىڭكەسىن قۇرتۋ توڭىرەگىندە. ال ءۇشىنشىسى، وسى جوعارعى ايتىلعان استامشىلىقپەن تومەننەن تورگە ۇمتىلعان توزىمسىزدىكتىڭ وڭىرىنەن ءوز ايتارىن اپ- انىق جەتكىزىپ، ادامزات بالاسىنىڭ ەڭسەسىن بەرمەس بەينەسىن جاساپ جانە ونىڭ وي پاراساتى مەن ەڭبەك بەينەتىنىڭ بار بولمىسىن بەرۋ ارقىلى ءوزىنىڭ جان تازالىعىنىڭ جاھۇت مەرەيىنىڭ مەيىرىمدى مۇڭىن ايتىپ جۇرگەن جازۋشى ىنىلەرىمىز دە بارشىلىق.
سولاردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيلەرىنىڭ قاتارىنان كورىنەتىن كورنەكتى جازۋشى ءىنىمىز ديداحمەت ءاشىمحان ۇلىنىڭ شىعارماشىلىعىنا ازداپ توقتالىپ وتكىم كەلەدى. بۇل ءىنىمىز نەگىزى ءوزىن- ءوزى وڭاشالاۋ ۇستاپ، جازاتىندارىن دا جايداقتىققا جىبەرمەي، ۇنەمى جيناقى ۇشتاپ، ءوزىنىڭ دىتتەگەن ويىن قاراپايىم تىلمەن ءسوز يلەۋىن قاندىرا جەتكىزەتىن جازۋشى ەكەندىگىندە ءسوز جوق. جانە نەندەي جايدى ايتقىسى كەلسە دە، اسىقپاي- اپتىقپاي، وعان قوسا ءوزىنىڭ كورگەن- بىلگەنى توڭىرەگىنە زەردەلەي قاراپ، زاررەدەي جالعاندىق جىبەرمەي جازاتىندىعى كىمدى دە بولسا ريزا ەتپەي قويمايدى. وسىعان وراي تىلگە تيەك ەتەتىن تومەندەگىدەي ءۇش اڭگىمەسىنە توقتالىپ وتكىم كەلەدى.
ءبىرىنشى اڭگىمەسى ءا دەگەننەن دۇنيە- جالعاننىڭ تىرلىگىمەن ءجۇرىپ، قايبىر جايلاردا وزىمىزگە بەلگى بەرەتىن ءساتتى، وكىنىشكە وراي وتكىزىپ الاتىندىعىمىز ءارقاشاندا اتتەگەن- ايدىڭ ءال بەرمەس وتىنا سالاتىنىن كەش ۇعامىز. بۇعان جازۋشىنىڭ «اقشوقى» اڭگىمەسىنىڭ جەلىسى دالەل. ەلدىڭ قاراپايىم ازاماتى وقاستىڭ الماتىداي ۇلكەن شاھارعا كەلىپ ادەپكىدە ءوزىنىڭ تۋعان جەرىن قاستەر تۇتىپ ءجيى بارىپ، كەيىن جيىرما جىل كولەمىندە ات ءىزىن سالماي كەتۋى وكىنىشتى- اق. جانە ول جان دۇنيەسىن ماڭگى جاۋلاعان ساعىنىشتىڭ سارتابىنان زارداپ شەگۋمەن وتەدى. ءولىم اۋزىندا جاتقان ادامنىڭ اۋزىنان شىققان ءبىر لەبىز جازۋشىنىڭ بار ايتارىنىڭ ءتۇپ قازىعىنا اينالعان.
ويدا جوقتا مونشادا تابىسقان جەرلەس ءىنىسى، دۇيسەننىڭ اۋىل اڭگىمەسىنە زەرەكتىگىنىڭ ءوزى ءبىر سالا ۇعىمدى بىلدىرسە كەرەك. وعان قوسا مونشانىڭ بۋلى بولمەسىنە توسەلگەن سامىرسىن، ياعني بالقاراعايدىڭ جۇپار ءيسى تابىستىرعان جەرلەس اعايىندىلاردىڭ لەزدە باۋىر باسقاندىعى سونشا، دۇيسەندى ءار كورگەن سايىن، ءار تىلدەسكەن سايىن ءبىر جاساپ قالاتىندىعى عاجاپ.
سول ءىنىسى ءبىر كۇنى اعاسىنا كەلىپ: «بۇگىن دەمالىسقا شىعىپ ەدىم، ءوزىم دە اۋىلعا جينالىپ وتىر ەدىم. مىناۋىڭىز جاقسى بولدى. ەرتەڭنەن قالماي بىرگە ءجۇرىپ كەتەيىك، اعا. ءبىر اپتاداي ەلدە بولىپ، اقشوقىنى ارالاپ، مارالدىبۇلاقتىڭ سۋىن ءىشىپ، ەمىن- ەركىن ءبىر دەمالىپ قايتامىز» دەگەن مۇنى قۋانا قۇپتاپ. ءبىراق بۇل ءسوزدى ەستىپ وتىرعان جەڭگەسى: «جوق، اعاڭ كۇزدە ءبىر- اق بارادى. قازىر داچادا جۇمىس كوپ. اعاشتاردىڭ ءبارى سۋسىز قاڭسىپ تۇر، - دەپ شورت كەسكەن.
سونىمەن ەرتەڭىنە دۇيسەن اۋىلعا اتتانىپ كەتەدى دە، وقاس بوقشاسىن كوتەرىپ تاۋداعى داچانى بەتكە الادى. ال سول كۇنى داچادا شاتىردان ءتۇسىرىپ كەلە جاتقان زىلدەي تەمىر جاشىك قولىنان ءتۇسىپ كەتىپ، تۋرا سول جاق اياعىنىڭ باسىنا قۇلاعان. ونىڭ سوڭى جازىلماس جاراعا اينالدى. جازىلماس جارانىڭ ارتى ايىقپاس مىنا جامان دەرتكە ۇشىراتىپ، ءبىر- اق تىندى» . وقاستى وكىنتكەن وسى جاي ەدى. مۇنى ول تۋعان توپىراقتىڭ كيەسى دەپ ۇقتى، ياعني «اقشوقىنىڭ» قاسيەتى دەپ ءبىلدى. ءبىز كەيدە وسىنداي ساتتەردى ءمۇلت جىبەرەمىز.
جازۋشى تاعى بىردە جانى قىسىلعان ادامنىڭ ءتۇسى ارقىلى بىلاي دەيدى. «تاعى دا جانۇشىرا ايقايلاعان بولادى، ءبىراق داۋىسى شىقپايدى. تاعى دا قاشايىن دەيدى، قاشا المايدى. اياق استى... جان- جاعى... ءبارى- ءبارى - سۋماڭ قاققان، يرەلەڭدەگەن، قاپتاعان قارا جىلان. مارالدىبۇلاقتىڭ قايراق تاستى جاعاسى دا، شىمىرلاي اققان سۋ بەتى دە - ىسىلداعان، ىسقىرىنعان، باستارى قاقشاڭداعان قالىڭ جىلان. بىرىمەن ءبىرى جارىسىپ، ءبىرىن- ءبىرى قۋالاپ، اقشوقىنىڭ قورىم تاستارىنا قاراي قوپارىلا كوشىپ بارادى جوڭكىلىپ. كوشىپ بارا جاتقان جىلانداردىڭ بىلەكتەي جۋان بىرەۋى بۇنىڭ سول جاق اياعىنا وراتىلا قاپتى سۇپ- سۋىق بوپ. قىل ارقانداي قۇيرىق جاعى قىزىل اسىقتان قىسا ءتۇسىپ، قاقشاڭداعان باسى تىزەدەن جوعارى ورلەپ كەلەدى سۋماڭداپ...
ايقايلايىن دەيدى. ايقايلاي المايدى. دەمى ءبىتىپ، تۇنشىعىپ بارادى. تۇنشىعىپ جاتىپ الدەقايدان بىرەۋدىڭ قۇمىعا جەتكەن داۋسىن ەستيدى. تانىس داۋىس... دۇيسەندىكى...
- اعا- ا... قاش كەيىن، قاش!.. اقشوقى ەندى بىزدىكى ەمەس، قاش بەرى.
قاشايىن دەيدى. قاشا المايدى. اياققا وراتىلعان جىلاننىڭ قۇيرىعى جىبەرمەيدى تاستاي قىسىپ جابىسىپ. جوق، اياققا ەمەس، ەندى مىنە بىلەگىنە جارماستى. قازىر مويىنعا ورلەيدى».
بۇل جەردە ءبىزدىڭ بايقاعانىمىز، بۇل دەرت ءبىر وقاستىڭ باسىنداعى دەرت ەمەس ەكەندىگىن، جازۋشى سول ساعىنىشتان سارتاپ بولىپ تۋعان توپىراعىن اڭساعان جان ارقىلى، بۇكىل ەلىمىزدىڭ باسىنا بۇگىنگى كۇننىڭ قاسىرەتىن بارىنشا اشىپ بەرىپ وتىرعانداي. ءيا، سولاي. جالپى بۇل اڭگىمەنىڭ بويىندا ساعىنىشپەن بىرگە تۋعان توپىراقتان ايىرىلۋ قاسىرەتى، وعان قوسا اۋىلداعى كونەكوز اجەلەرىنەن ءتالىم- تاربيە الا الماعان ۇرپاقتاردىڭ مەيىرىمسىزدىك قاسىرەتى ءوز جۇيەسىمەن ورنەك تاپقان. تاپ كەشەگى كورشىلەس ەلدەرگە شەكارادان جەر بەرۋدەگى «مارتتىكتىڭ مارتەبەسىنىڭ» جەتكەن جەرىن وسى بولدى- اۋ دەپ ءوز- وزىڭنەن وكىنەسىڭ. ول جەردەن ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ەلى كوشكەنمەن، جەرىنىڭ تىلسىم سىرلى نەبىر تاريحى دا ءوز- وزىنەن كۇرسىنىپ كومەسكى تارتىپ بارا جاتقانداي ەلەستەيدى. اۆتور اڭگىمەسىنىڭ قۇندىلىعى دا ۇتىمدىلىعى دا، ويىنىڭ ۇشقىرلىعى دا وسىندا جاتسا كەرەك.
ارينە، بۇل اڭگىمەدەگى اۋىلداعى اجەسىنىڭ قولىندا تاربيەلەنگەن بالاسىنىڭ مەيىرىمى وزىمەن بىرگە قالادا تۋىپ، سول قالادا وسكەن بالاسىنىڭ مەيىرىمىنەن الدەقايدا ارتىق جانە ولاردىڭ اتا- اناعا دەگەن جاناشىر جىلىلىعىنىڭ ءوزى اسپان مەن جەردەي ەكەندىگىن دە ءبىر تۇستان اپ- ايقىن اشىپ بەرەدى. ءبىر عاجابى، وسىنىڭ بارىنە جەرلەس ءىنىسى دۇيسەننىڭ قالپى، تىلسىم جاتقان جانپەردەسىن اشىپ بەرگەن. سودان دا بولار، ونىڭ ياعني وقاستىڭ كەۋدەسىنەن شىبىن جانى شىققانشا دۇيسەندى اۋزىنان تاستاماۋى. بۇل جەردە دۇيسەن تۋعان توپىراقتىڭ شەجىرەشىسى ءارى ديدارى، اقشوقى مەن بالقاراعايدىڭ، مارالدىبۇلاقتاردىڭ ءتىلىن شۇبارلاماي تازا ءبىلىپ، سونداعى جۇپار جەلدىڭ ەكپىنىمەن جارالعان جاننىڭ تاپ قازىر جەتكىزبەي قويۋىنىڭ ءوزى، وقاستىڭ بارشا وكىنىشىن، قالا بەردى، بۇكىل حالقىمىزدىڭ تىعىرىققا تىعىلىپ قالعان تۇمسا تىنىسىنداي ەلەستەتۋى، جازۋشىنىڭ جازۋ شەبەرلىگى مەن جان تەبىرەنىسى دەسەك ارتىق ايتپاعانىمىز.
ەكىنشى اڭگىمەسى «قۇدايسىزدار» اتاۋىنىڭ وزىندە ۇلكەن ءمان- ماعىنا جاتقانداي. مۇنداعى ويلارىنىڭ دا كۇردەلىلىگىندە، كورىپكەلدىلىگىندە حالقىمىزدىڭ ءۇنسىز- ءتۇنسىز جاسايتىن جاقسىلىعىنىڭ ۇلكەن ارناسى جاتقانداي. سوعان قوسا ءار زاماننىڭ وزىنە لايىق شولاق بەلسەندىلىگى شودىرايىپ كوزگە ۇرىپ، كوڭىلگە كۇيزەلىستىڭ كوكەسىن تاستايتىنداي ءومىر وكسىگىن پاش ەتەدى.
ءيا، ءبىر اڭگىمەدەن ەكىنشى اڭگىمەگە اۋىسقاندا، كەشەگى قىزىل كوز بەلسەندىلەردىڭ تۇسىنداعى قياناتتىڭ نەبىر سوراقىلىقتارىن كورەمىز. وزدەرىنىڭ كۇنىن ازار كورىپ وتىرعان ەل ادامدارىنىڭ اڭعال تىرلىگى كىمدى دە بولسا تولعانتپاي قويمايدى. بۇعان ءبىز جازۋشىنىڭ «قۇدايسىزدار» اڭگىمەسىن وقىساق، بۇكىل مومىن قازاق ەلىنىڭ ايانىشتى تاعدىرىنا تۇبەگەيلى كوز جەتكىزەتىن تۇتاس الەمدى كورەمىز. ياپىرماي نە سوراقىلىقتاردى كورگەن قايران حالقىم- اي دەمەسكە لاجىمىز جوق. بۇل اڭگىمەدە دە اسىرەلەۋدەن اۋلاق قوسپاسى جوق ءبىر وتباسىنىڭ اينالاسىندا بولىپ جاتقان تىرلىك تاعدىرىنىڭ اقيقات كورىنىسى. كەشەگى كۇنى ءبىزدىڭ حالىق نە كۇيگە تۇسپەدى دەيسىڭ. جالپى ءبىز كوركەم شىعارمانى كەي كەزدە تەك كوركەم سوزدەردەن تۇرادى دەپ ويلايمىز. ءبىراق ول بارىپ تۇرعان اعاتتىق. ونىڭ نەگىزگى قۋاتى تازا شىندىقتا جاتۋى كەرەك، ياعني قاراپايىم ويدىڭ قاعىلەز ۇستانىمدارى ءوز مارەسىنە جەتىپ، ءوزى دىتتەگەن وي بيىگىنەن كورسەتە بىلسە، ودان ارتىق شىعارما شىرايى بولماسا كەرەك.
ءبىزدىڭ اڭگىمە ەتىپ وتىرعان جازۋشىمىزدىڭ اڭگىمەلەرى دە ءبىزدىڭ جوعارىداعى ايتقان مارەمىزدەن شىعىپ، ءوزىنىڭ ايتار ءمان- ماعىنالى دۇنيەسىن وقىرمان كوكىرەگىندەگى كورىپكەلدىك كوكەيكەستى مۇددەسىنە ساي كەلىپ، سول ارنانى سۋىرتپاقتاي تارتىپ، ناعىز ءومىردىڭ ورەسىندەگى شىندىقتى شىپ- شىرعاسىن شىعارماي الدىڭا تاستاۋى، اسقان شەبەرلىكتىڭ شىيىرشىق اتقان ءتۇيىنى بولسا كەرەك. ياعني ساناڭداعى تۇيسىككە جۇگىندىرە اسەر تاستاۋ - ول جاي قاسيەت بولماسا كەرەك. بولماسا جازۋشىنىڭ، قالا بەردى، بۇكىل حالىقتىڭ نەبىر تىعىرىققا تىعىلعانداعى تارتىستى تىرلىگىنىڭ التىن تىنىندەي ۇنەمى الىپ شىعىپ وتىراتىن شۇيكەدەي التىن اجەلەردىڭ قۇدىرەتىندە شەك جوق.
ءارى بارساڭ بار تاۋقىمەتتى كوتەرەتىن حالىق اناسىنداي وسى كىسىنىڭ اينالاسىنداعى اشى- تۇشى ءومىردىڭ كەزىندەگى نەندەي تاۋقىمەتكە بولسا دا، توتەپ بەرگەنى ايدان انىق. تازا شىنايى كورىنىس. تۇيسىكتەگى نەمەرەنىڭ تىلسىم تىرشىلىگىنىڭ التىن تىنىنە جارماسىپ شىعارعان جاعىمدى كەيىپكەردىڭ بەينەسى، بىرىنشىدەن، ناعىز ەڭبەكتىڭ ۇرپاعىنداي بولسا، ۇنەمى باس ءجىبى قولىندا جۇرەتىن قىزىل سيىردىڭ تىرلىك كوزى ەكەندىگى كىمنىڭ دە ساناسىنان وشپەيتىندىگى اقيقات. جازۋشى سول اقيقاتتى قاراپايىم تىرلىكتىڭ وڭىرىنە وزىندىك نانىمدى بوياۋىمەن بەرە سالعان. بۇعان كىشكەنتاي بالانىڭ سىڭار ءمۇيىزدى « قىزىل سيىردى» جەتەكتەپ، ءبىر قولىنا تاياعىن ۇستاپ، ءبىر ۇرپاعىنىڭ ۇيىنەن ەكىنشى بالاسىنىڭ ۇرپاعىنا ءنار بەرۋ ءۇشىن قايقاڭداعان قارا جولدىڭ بويىمەن قارا جوننان اسقانشا، اۋزىنداعى ءسۇت ءدامىنىڭ الىستاپ بارا جاتقانىن سەزىنگەن كىشكەنە بالانىڭ «ءسۇت، ءسۇت» دەپ، قالعانىنىڭ ءوزى قاراپايىم حالىقتىڭ ءبىرىن تارتسا بىرىنە جەتپەيتىن حالىن اڭداسا كەرەك.
ەكىنشى جاعىنان ءوز ءومىرىن تەك ەڭبەككە عانا قۇرعان جانداردىڭ تىرشىلىك قامىن شەشۋى وزگەلەردەن بولەكتەۋ بولماق. جانە ولاردىڭ اينالاسىندا جۇرگەن سەلتەڭبايلارعا بەرەر باعاسى دا باسقاشا. كەرىسىنشە ولاردىڭ دا مۇنداي جاندارعا بەرەر باعاسى ورەسكەلدەۋ بولاتىنى اقيقات. ءبىراق ەل اراسىندا ءوز ەڭبەگىن سونشالىقتى ءسۇيىپ ىستەپ ۇنەمى ءوز بەتىنەن تايماۋ ءسوز جوق ۇلكەن ابىروي جانە ولاردىڭ ايتار ءسوزى دە ايبىندى كەلەدى. ويتكەنى ولار حالىقتىڭ ءوز اراسىندا ايتىلىپ كەتكەندەي «ادام بولساڭ ەڭبەك ەت تە، مىندەت ەت» دەگەن قاعيداسىنىڭ قۇلى ەكەندىگى تاعى بار. ولاي بولسا ونىڭ اينالاسىنداعى جەڭىلدىڭ استىمەن، اۋىردىڭ ۇستىمەن جۇرۋگە قۇمارلاردىڭ ماداقتالۋى ەكىتالاي. ءبىزدىڭ ديداحمەتتىڭ حالىقتىڭ وسىنداي وي ءورىسىن ۇلكەن ءپالساپاعا شىعارۋى بۇل جازۋشىنىڭ ويشىلدىعىن بىلدىرسە كەرەك. وسى كەيۋانانىڭ بار ءىس- ارەكەت ەڭبەگىمەن بەرىلەتىن ەكى بىردەي تاعدىر بار. ونىڭ ءبىرى وسى كىسىنىڭ اينالدىرعان ءبىر سيىردىڭ ءونىمىن بىردە ۇلىنىڭ ۇرپاعىنا، ەندىبىردە قىزىنىڭ ۇرپاعىنا الماكەزەك اپارىپ ءجۇرۋىنىڭ ءوزىن كەيۋانا قۇدىرەتى دەمەسكە حاقىمىز جوق. جانە سونداي كىسىلەردىڭ ءوز ءپالساپاسى رەتىندە دە ابدەن قالىپتاسقان. ولاي بولسا بار ءومىرى تەك بوس سوزگە قۇرىلماي، ەڭبەككە قۇرىلعان جانداردان ارتىق ارداقتى ادام بولۋى مۇمكىن ەمەس.
ەكىنشىسى، وسى كەيۋانانىڭ ءبىر ۇيدەن، ءبىر ۇيگە كوشىپ جۇرگەندە، وزىمەن قۇت ارقالاپ جۇرگەندەي بولاتىنى، سول ءوزىنىڭ جەتەگىندەگى جالعىز سيىرى بولسا كەرەك، ال ءجۇن ءتۇتىپ وتىراتىندىعى، ول سول ۇيدەگى جانداردىڭ كىم بولسا دا، قانداي ءبىر سۋىقتا دا سىر بىلدىرمەيتىن كيىم كيۋىنە وزىندىك قامقورلىق، ياعني اجەنىڭ قۇشاعىنداعى مەيىرىمنىڭ ماساتتاندىرار ۇلى قاسيەتى. ال ونىڭ ۋاقىتشا وكىنەتىن جەرى، سۇتكە ۇيرەنىپ قالعان جاس بالانىڭ ارتىنان ءسۇت، ءسۇت دەپ جىلاپ تۇرعانى توبە قۇيقاڭدى شىمىرلاتاتىنداي، سول زامات سونداي اسەر تاستاعانمەن، ەكىنشى جاعىن - ەكىنشى ۇرپاقتى ءبىزدىڭ جازۋشىمىز بىلاي بەرەدى:
«انە، سول تەرەزەنىڭ الدىندا بۇتىندا ءبىر تۇتام كوك ترۋسيىنەن باسقا لىپاسى جوق، جالاڭباس، جالاڭاياق، ءۇش- ءتورت جاسار قارا بالا شىر- شىر ەتىپ، جىلاپ تۇر. جىلاپ تۇرىپ تىربيعان كىشكەنتاي قولدارىمەن تەرەزە شىنىسىن سابالاپ ۇرا بەرەدى. ەكى كوزى اناۋ ۇيدەن ەلۋ قادامداي جەردەگى توبەسى جابىق ۇزىن قويقورانىڭ جەلكە تۇسىنداعى قارا قاباقتا. قارا قاباقتىڭ تىك قاپتالىن قيعاشتاي قيىپ جاتقان جالعىزاياق جولدا، انەكي، بۇل بالانىڭ اجەسى ۇيدەگى جالعىز سيىردى، ءوزى دە، تاتەسى دە، ءبارى دە جاقسى كورەتىن سىڭار ءمۇيىزدى قىزىل سيىردى سۇيرەي جەتەلەپ، الىسقا ۇزاپ بارادى. ءبىر قولىندا - سيىردىڭ باس ءجىبى، ەكىنشى قولىندا - تاياق. تاياقتى جەرگە گىرش- گىرش قاداعان سايىن كيمەشەك- شىلاۋىشتى داعاراداي باسى كەگجەڭ- كەگجەڭ ەتەدى. بالا تەرەزەدەن ءبارىن كورىپ تۇر. كورىپ تۇرىپ جەر تەپكىلەپ جىلاپ تۇر.
- اپا- ا- اۋ، - دەيدى الىستاعى اجەسىنە ايقايلاپ. - ءسۇت! ءسۇت!.. مەن ءسۇتسىز قالدىم عوي، اپا!
ونى سوناۋ قيانداعى اپاسى قايدان ەستىسىن، ەڭكەڭدەي باسىپ قارا قاباقتى قيعاشتاي تارتىپ بارادى. قاباقتىڭ ءۇستى - كوكتەمنىڭ جىلى شۋاعىنا بوگىپ، بۋسانىپ جاتقان كوكپەنبەك ەگىستىك. اپاسى قازىر وعان دا جەتەدى. وعان جەتتى دەگەنشە ءبارى ءبىتتى دە. ءارى قاراي ەڭىس... ءاپ- ساتتە اپاسى عايىپ بولادى. سوسىن سيىر دا جوق، ءسۇت تە جوق».
بۇل ءوزىنىڭ تۋعان اناسىنىڭ ىزالانعان سوزىندەي. ويتكەنى كوزدەن عايىپ بولعان شۇيكەدەي كەمپىر ۇلىنىڭ ۇيىنەن قىزىنىڭ ۇيىنە بارادى. ونى جوقتاتاتىن ادام جوق. جوقتىقتا سىڭار ءمۇيىز قىزىل سيىرىنىڭ سۇتىمەن ەكى وتتىڭ باسىنا دا الما- كەزەك تالعاجاۋ ەتكىزىپ جۇرگەن بۇل كىسىدە ءۇن جوق. ءۇن جوق دەگەنگە الاڭسىز سويلەي المايدى ەكەن دەمەڭدەر. قىسقاسى، بۇل كىسى دە كەزىندە جاس بولعان، ءبىر كەزدە تولىقسىعان كەلىنشەك تە بولعان، ءتىپتى وتاعاسى باردا اينالاسىنا ونەگە بولاتىن نەبىر جاقسى قىلىقتارى دا بولعان. ءبىراق بۇگىن وسىنداي. ول كىسى بىلەدى، بۇگىنگىدەي اينالانى جوقشىلىق قىسىپ تۇرعاندا بوس ءسوزدىڭ كەرەك ەمەستىگىن. ونىڭ ورنىنا قولدان كەلسە، ءجۇن- جۇرقالاردى ءتۇتىپ تازارتىپ، ءبىر بۇيىمتايعا جاراتۋ الدەقايدا ۇتىمدى.
سوناۋ كەزدە ءوزىنىڭ جان سەرىگى بولعان وتاعاسىنىڭ دۇنيە سالعانىنا دا نە زامان. ەندىگى تىرلىگى سول ۇلى مەن قىزىنىڭ ۇرپاقتارىنا كونبىس ەڭبەگىنىڭ كوزىندەي سىنىق ءمۇيىز قىزىل سيىردىڭ ءسۇتىن قايسىسى قاي كەزدە تارىقسا، سوعان تالعاجاۋ ەتكىزۋگە بەل بۋعان. ال اناۋ ەسكەرۋسىز قالاتىن ءجۇن- جۇرقالاردى ءتۇتىپ قاجەتىنە جاراتىپ - ومىراۋلارىن سۋىق شالمايتىنداي كەۋدەشە نەمەسە جىلۋ بەرەتىن توقىما جاساپ، ۇرپاعىنا ءوز جىلۋىن قوسا بەرۋ.
ەندى وسىنداي ءوزىنىڭ ارتىق- اسپاي ءسوزى جوق، بەس ۋاقىت نامازىن قازا جىبەرمەي، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىگىن جاساپ جۇرگەن قاستەرلى كەيۋانانىڭ وزىنە دامىل بەرمەگەن اۋىل بەلسەندىلەرىنىڭ ىزاسى دا، كۇندە توبەلەرىنە قىرىق پىشاق ويناتىپ بولعان. مۇنداي وسپادارسىزدى جامان كۇندە ۇزاق قارعا قۇتىرار دەگەندەي، بۇلاردىڭ ابدەن مازاسىن الىپ بولادى. كومسومول بولام دەپ قۇدايسىزدانىپ كەتكەن نۇرىم سياقتى جەكسۇرىن مەن ءار وتتىڭ باسىنا جاناشىرلىق پەن مۇسىركەي قارايتىن ماي جيناۋشى ورالباي اقساقالدىڭ اراسى اسپان مەن جەردەي دەسەك اسىلىق ەمەس. ەندى ءبىز جازۋشىنىڭ نۇرىم بەينەسىن بەرۋدەگى تاسىلدەرىنە نازار سالايىق:
«ەكەۋى اپىل- عۇپىل سىرتقا شىقسا، قاراقاسقا اتىن ىرسىلداتا شاپقىلاپ، كولحوزباستىق كەلىپ قاپتى ءۇي جانىنا. وڭ جاق كوزىن كەسەنىڭ تۇبىندەي دوڭگەلەك قارا بۇلعارىمەن تاڭىپ جۇرەتىن وسى ۇزىن قاراسۇر كىسىنى كورگەندە قارا بالانىڭ قاشان دا ءۇنى شىقپاي قالاتىن، بۇل جولى دا دەنەسى ءدىر- ءدىر ەتىپ تاتەسىنىڭ ەتەگىنە تىعىلا ءتۇسىپ ەدى. بۇدان كەيىن:
- كوردىڭىز بە، رايكوم جولداس، ۇندەمەيدى. ال مەن ايتايىن، اناۋ تۇرعان كوك ساندىقتى اشسىن قازىر بۇل، - دەدى كولحوزباستىق اپام وتىرعان جەردەن ارىرەك بۇرىشقا يەك كوتەرىپ. - ءدال سول ساندىقتىڭ ىشىنەن كىرپىشتەي قىپ قۇران سۋىرىپ الماسا مۇرنىمدى كەسىپ بەرەيىن مەن. كانە، ءازىمحان، شىن كامونوس بولساڭ، اششى انا ساندىعىڭدى.
ءازىمحان ورنىنان سوزالاڭداي تۇرىپ، تورگە بەتتەدى. وسى مەزەتتە اپامىز دا وقىپ وتىرعان نامازىن ءبىتىرىپ قالىپ ەدى، ءازىمحان ساندىق بەتىن اشا بەرگەنى سول:
- ءتايت! - دەپ قولىنان قاعىپ جىبەردى. - قۇراندى ۇستاۋ ءۇشىن الدىمەن دارەت الىپ كەل، جامان شىرىك نەمە!
- رايكوم جولداس، كوردىڭىز بە، قالاي ءدال ايتام، ا! - كولحوزباستىق كادىمگىدەي ماقتانا جەلپىنىپ، قوپاڭ- قوپاڭ ەتىپ قويدى.
- ءاي، نۇرىم، - دەدى اپام. - كوردىك، كوردىك سەنى. ءالى سول باياعى كامسامول قالپىڭ ەكەن. ەندى بىردە ءوز بالاسىنا دا كۇيىنىپ:
- و، قۇداي! - دەدى اپام ونىڭ سوڭىنان. - ماعان وسىنداي قۇدايسىز ۇل بەردىڭ، انا ساقىشتاي يمانسىز قىز بەردىڭ. ءبىرى الدىنداعى جاينامازعا قارايدى، ءبىرى قولىمداعى جالعىز سيىرعا قارايدى. ءبۇيتىپ مەنى بۇل ەكەۋىنە جالتاڭداتىپ، قور قىلىپ قويعانشا، المايسىڭ با، قۇداي!» دەيدى جان اشۋمەن.
جالپى وسى اڭگىمەدەگى قوزعالعان ماسەلە، بۇكىل قازاق ۇلتىنىڭ بويىنداعى جاعىمسىز جايلار ۇتىمدى بەرىلگەن. قىسقاسى، جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن الادىنىڭ كەرى. ەل ونسىز دا ىڭىرشاعىنان اينالىپ وتىرعاندا نۇرىم سياقتى وزبىر اپەرباقانداردىڭ ءىسى اناۋ بولسا، ءبىز قايدان وڭايىق. ءبىر كەزدەگى ەل تىزگىنىن ۇستاعان شالا ساۋاتتى جانداردىڭ ءبارىنىڭ دە ىستەيتىنى سول دەپ قالمايىق ءبىراق. ولاردىڭ اراسىندا دا ەلدىڭ جاعدايىنا ەلجىرەي قاراعاندارى دا بولدى ارينە، ءبىراق ولار تىم سيرەك ەدى. ديداحمەت ءىنىمىز وسى جايدى ەڭبەكشىل، ءبىر ساتكە دە قاراپ وتىرا المايتىن كەيۋانا اجەسىمەن بارىنشا دىننەن بەزگەن كولحوزباستىق نۇرىمدى قاتار بەرۋى جانە ءبىر- بىرىنە بايلانىستىرا بەرۋى ۇتىمدى شىققان، وعان ماي جيناۋشى ورالباي اقساقالدىڭ مەيىرباندىعى قوسىلعاندا عانا تۇتاس حالىق بەينەسىن كورەدى ەكەنسىڭ.
بۇدان ارتىق ۇتىمىلىق بار ما. جالپى ءبىز جەر- تابيعاتى كەرەمەت التايدىڭ ءوڭىرىن جايلاعان قازەكەمدەردىڭ كەشەگى كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى تولىق تاعدىرىن بەرگەن ءبىر وتباسىنىڭ باسىنان وتكەندەرىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتتىرەتىن بۇل حيكاياتتىڭ كوڭىلگە قونىمدىلىعى سونشا، ناعىز شىنايى ءومىردىڭ قىل شىلبىرىن كورسەتىپ بەرگەندەي اسەر تاستايدى. جانە ول سول جەرگىلىكتى جەردىڭ ءوزىنىڭ قاراپايىم ءتول تىلىمەن جازىلعان. وسى جەردە ءبىز تاعى ءبىر جايدى ەرىكسىز ەسكە الامىز. ادەتتە ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ۇلكەندەرىنىڭ كوبىسى، قارتايىپ كوز جۇمار شاعىندا، قايسى ءبىر قاسيەتتى جاندار ءوز اعايىندارىمەن الدىن الا قوشتاسىپ، ايتار وسيەتنامالارىن ايتىپ، سول ءوزى مەجەلەگەن شامادا دۇنيەدەن ءوتىپ جاتادى. سول قاسيەتتىڭ ءوزى سىرتتاي بايقاعانعا ءبىلىنىپ تە جاتادى. وسى ءبىر جايدى ديداحمەت ءىنىمىز اجەسىنىڭ تاۋسىلار ءدامىن اناسىنا سەزدىرتىپ، دايىندالۋ كەرەك دەگەنى وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشكىم ايتپاعان جاي. ونىڭ ۇستىنە اجەسىنىڭ ءوزى تۇتەتىن ءجۇنىن تاۋىسىپ، كۇندەلىكتى وقيتىن نامازىن توقتاتىپ ءبىر ءسات دامىلداپ تەرەزە الدىنا بارىپ، ساپ- ساۋ قالپى مىنا جارىق دۇنيەمەن قوشتاسقانداي كەيىپتە تۇرعانىن جازۋشى بىلاي بەرەدى:
«ناۋرىز ايىنىڭ جىپ- جىلى ءبىر شۋاقتى كۇنى مەكتەپتەن كەلە جاتسام، تاتەم ۇيدەگى توسەك- ورىن، الاشا- سىرماقتىڭ ءبىرازىن سىرتقا شىعارىپ، قاعىپ- سىلكىپ ءجۇر ەكەن. مەنى كورە سالىسىمەن:
- ۇيگە كىرىپ، جىلدام تاماعىڭدى ءىش تە، ۇلكەن بولمەدەگى ۇستەل، ورىندىقتاردى تۇگەل سىرتقا شىعار! - دەمەسى بار ما.
- نە بوپ قالدى؟ جايشا ما؟ - دەيمىن تاڭدانىپ.
- جايشا ەمەس، اپاڭ بۇگىن ولەدى. كەشكىسىن ۇيگە ادامدار جان- جاقتان قاپتاعان كەزدە، ولاردى قايدا وتىرعىزامىز؟ قايدا جاتقىزامىز؟ ءبىلدىڭ بە!
نە دەيدى! اپام ولەدى دەي مە؟ تاڭەرتەڭ عانا تەرەزە الدىندا ءجۇنىن ءتۇتىپ ساپ- ساۋ وتىر ەدى عوي. جۇرەگىم ورەكپىپ، جۇگىرىپ ۇيگە كىرسەم... قىزىق، اپام سول تاڭەرتەڭگى مەن كورگەندەي... ساپ- ساۋ قالپىندا، سول تەرەزە الدىندا سىرتقا قارا- اپ، ءۇنسىز وتىر. «تاتەم دە قىزىق ەكەن. اپام، ءتىپتى دە ولەتىن ادامعا ۇقسامايدى عوي» دەيمىن. دەگەنمەن... ءبىر نارسە جەتپەي تۇرعان ءتارىزدى. ول نە؟ بىلمەيمىن. وسى مەزەتتە تاتەم دە ۇيگە كىرگەن. مەنىڭ نەمەنەگە تاڭدانىپ تۇرعانىمدى ول سەزسە كەرەك:
- قاراشى، اپاڭنان نە بايقايسىڭ؟ - دەدى بەتىمە سۇراۋلى پىشىنمەن قاراپ.
- ەشتەڭە.
- قولىنا قارا. كۇندەگى ءتۇتىپ وتىراتىن ءجۇنى بار ما؟
- جوق.
- جوق بولسا، اپاڭا ەندى جارىق دۇنيە دە جوق. بۇل كىسىنىڭ ءبىر كۇنىن ءبىر كۇنگە جالعاپ كەلە جاتقان - نامازى مەن ءتۇتىپ وتىراتىن ءجۇنى ەدى. بۇگىن تاڭەرتەڭنەن بەرى ەكەۋىن دە قولىنا المادى. ەندەشە، ءدامىنىڭ تاۋسىلعانى. بۇگىنگى كەشتەن قالماس.
جوق، كەشكە جەتپەدى اپامىز. ءتۇس اۋا التايدىڭ باسىنان كۇن ەندى ەڭكەيە باستاعان ۋاقىتتا، ءتور الدىندا، ەكى قولىن ەكى جاعىنا سۇلىق تاستاعان كۇيى، عۇمىر بويى ءوزى دايىندالعان جاققا اقىرىن جىلجىپ جۇرە بەرگەن» .
قىسقاسى، بۇل اڭگىمەدە ەنە مەن كەلىننىڭ، كەلىن مەن قايىن ءسىڭلىنىڭ، نەمەسە اعاسى مەن ىنىلەرىنىڭ، بالاسى مەن شەشەسىنىڭ، وعان قوسا بەلسەندى مەن مەيىرىمدى اقساقالدىڭ اراسىنداعى قيعاش كەلەتىن ءسوز بولسىن، جوندەم ءسوز بولسىن، جەلاۋىزدىققا ەرىك بەرمەگەن. ۋاقيعا ءوزىنىڭ تاز قالپىندا باياندالىپ، سول تاز قالپىندا ديالوگقا قۇرىلىپ بەرىلىپ وتىرادى. ءتىپتى ءار- بىردەن سوڭ اسىر سالعان قوس ءىنىسىنىڭ ارەكەتتەرى دە كادىمگى سول كەزدەگى ەركەلىكتەردەن تولىق حابار بەرىپ، ءقايسىبىر ەگدە وقىرماننىڭ ەرىكسىز ەسىنە ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ بال- بالالىق شاقتارىنا ورالىپ كوڭىلى بوستاردى جىلاتىپ، كوڭىلى قاتالداردى ەرىكسىز كۇلدىرۋى عاجاپ ەمەس.
مەن ءوزىم بۇل اڭگىمەنى وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشكىم جازباعان كلاسسيكالىق اڭگىمە دەپ بىلەم. ونىڭ ۇستىنە باستان- اياق شىنايىلىققا قۇرىلعان كىشىگىرىم رومان سيۋجەتىن ارقالاپ تۇر دەسەم، جالعان ايتپاعانىم.
ءۇشىنشى اڭگىمەگە كەلەتىن بولساق، مۇنىڭ مىنەز- قۇلقى، ايتارى جوعارعى ەكى اڭگىمەدەن دە بولەك. «جىندى جەل» اتاۋىنىڭ ءوزى تولىق ءوزىنىڭ كوشپەندى الەمىنەن حابار بەرەدى. ونى انىقتاي ءتۇسۋ ءۇشىن جازۋشى «الاس تايپاسى تۋرالى اڭىز» دەپ تۇسىنىكتەمە بەرىپتى. اڭگىمە باسى ۇيگە كەلگەن قىدىر قوناقتىڭ اڭگىمەسىن «قۇيما قۇلاق» زەرەك بالانىڭ ەسى شىعا تىڭداپ وتىرۋىنان باستالادى. ول اقساقال سول وڭىرگە ايگىلى ەمشى بولادى. بالالارىنىڭ توسىننان باسى اينالىپ، قۇلاپ تۇسكەنى وسى ەمشىنى شاقىرتۋعا ءماجبۇر ەتەدى. ەمشىنىڭ ايتۋىنشا بالاعا جەل ءتيىپ، شايتان ۇرعان دەپ، مىنا وتىرعان جەرلەرىڭ كونە قىستاۋ عوي، بالانى مۇنداي جەردە جالعىز قالدىرۋعا بولمايتىن ەدى دەيدى. سوندا اكەسى ەمشىگە:
- جاي جەل تيگەندە وسىنشاما ابىگەرگە تۇسىرە مە سوندا، - دەپ قارسى سۇراق قويادى. ال ەمشى بولسا ءبىر كەزدە بۇل بالا تۇگىل، بۇكىل ءبىر ەلدى قۇرتىپ تىنعان جەل جايلى اڭىز دا بار دەپ، اقىر سوڭىندا سول اڭىزدى ايتۋعا ءماجبۇر بولادى. ءبىراق وعان دەيىن بالانىڭ تامىرىن ۇستاپ، وعان دەم سالىپ، بەتىن بەرمەن قاراتقان سوڭ اڭگىمەسىن باستايدى.
سوناۋ ەرتەدە الاس دەگەن تايپانىڭ باسىنان كەشكەن تاريحى ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ بۇگىنگى تاڭداعى كەشىپ جاتقان كۇيىمىزدىڭ قۇپيا استارى سياقتى. ءيا، ءاۋ باستا جاماندىق اتاۋلىعا جانىقاس ەلدىڭ تىنىش ءومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىك بەرمەيتىنى ەكىباستان. بىرىنشىدەن، بۇلارعا وشىگىپ العان مۇندار تايپاسىنىڭ ازارى وتكەنى سونشا، ءتىپتى باستارىنا شىعىپ ەسىرگەنى سونشا، ولار ەندى تاپا تالتۇستە ءبىر شابارمانىن جىبەرىپ، ءبىر بىلعارىعا وراعان سالەمدەمە تاستاپ كەتەدى.
- اقساقال، ءسىز ءبىر قىزىق اڭگىمەنىڭ ۇشىن شىعارىپ وتىرسىز. ەگەر ايىپ بولماسا، وسى اڭگىمەنى ءتۇپ- تۇگەل ايتىپ بەرىڭىزشى بىزگە. مىنا بالا دا تىڭداسىن، - دەپ اكەم قوپاڭداي تۇسكەن.
- كوسەم بۇلعارى وراۋىن اشىپ قاراعاندا، ۇزىننان قاتار سالىنعان ەكى زاتتى كورەدى. ءبىرى - ۇشكىر باسىنا التىن ساقينا كيگىزگەن قارا كوسەۋ دە، ەكىنشىسى - ءورىمى تارقاتىلعان بۇزاۋءتىس قامشى ەكەن.
- بۇل نە؟ - دەپ كوسەم جانىندا وتىرعان كوپتى كورگەن، كوپ جاساعان تايپا اقساقالىنا بۇرىلادى:
- بۇل مۇندار تايپاسىنىڭ «بۇرىمدىڭدى كۇڭ ەتەم، تۇلىمدىڭدى قۇل ەتەم» دەگەنى، - دەيدى اقساقال. - جانە بۇل مۇندارلاردىڭ ءوز كۇشىنە ابدەن سەنگەنى. سەنگەنى سول - تاپا- تالتۇستە ورداڭنىڭ الدىن شاڭ قىلدى. شاڭ قىلعاندى قان قىلاتىن سەنەن ءبىر ادام شىقپادى. بۇل - تايپاڭنىڭ نامىس وتى وشكەنى. سەن «شىداي تۇر دا توزە بەرىڭمەن» اسىل تەكتى الاستى وسىنداي كۇيگە ءتۇسىردىڭ.
اقساقال ويلانا وتىرىپ تاعى سويلەيدى. سويلەگەندە بۇيدەيدى:
- جەرىمىز جاننات ەدى، مۇندارلار توزاق قىلدى. بۇل جەر ەندى بىزگە قونىس بولمايدى. سوناۋ التاي جاققا قاراي جىلجۋىمىز كەرەك. ءبىراق وعان ءبىزدى مۇندارلار وڭاي جەتكىزبەيدى. ولارمەن جول بويى ايقاسىپ- شايقاساتىن جۇرەكتە وت، بويدا كۇش بار ما بىزدە؟ الدە شىنىمەن ءبارى ءسونىپ بىتكەن بە؟
باستارى سالبىراپ- سالبىراپ ءۇنسىز وتىرعان نوكەرلەر كوز استىمەن كوسەمگە قارايدى. كوسەمنىڭ تىك قاباعى تۇيىلە تۇسەدى، تۇيىلگەن قاباقپەن بىرگە بەت- ءجۇزى دە تۇنەرە بەرەدى. سوسىن ءبىر ءسات ورنىنان سىلكىنە تۇرىپ، تۋ سىرتىندا ءىلۋلى تۇرعان، كوپتەن بەرى سابىنا قول تيمەگەن الماس قىلىشتى قىنابىنان سۋىرىپ الادى. جارق ەتكەن قىلىش ءجۇزىن كورگەندە، بۇكىل وردا ءىشى قوپارىلا تىك كوتەرىلەدى.
- الاس! الاس! - دەيدى قىلىشتارىنا قول سالىپ.
- الاس! الاس! - دەيدى سىرتتاعىلار نايزالارىن كوتەرىپ.
- الاس! الاس! - دەيدى ورىستەگى مالشى مەنەن جالشى دا.
- ەستىدىڭ بە، كوردىڭ بە مىنانى! - دەيدى اقساقال كوسەمگە. - ىشتەگى الاشۇبارعا، سىرتتاعى قاراشۇبارعا باسىڭدى شۇلعي بەرۋمەن اسىل تەكتى قانىڭدى كەشە ماڭىراعان قوي ەتتىڭ، بۇگىن قىلىشىڭنىڭ ءبىر جارقىلىمەن ءبارىن قايتا ارىستان قىلدىڭ اقىرعان. اتىڭا ءمىن ەندى.
بۇدان كەيىن بۇل ەل التايدىڭ ءبىر قاناتىنا قاراي ايقاسىپ- شايقاسىپ ءجۇرىپ، كوشىپ كەتەدى. ول جاقتا بەيبىتشىلىك ءومىر سۇرەدى. ءبىراق بۇل جەردە دە ورمان، وبىر، جەبىر تايپالارىنىڭ ءارقيلى ايلاكەر قىلىقتارىنا توتەپ بەرە الماعان. ونىڭ ۇستىنە قاس قىلعانداي بۇلاردىڭ جەرىنەن التىن شىعادى. بۇل اينالاسىنداعى، الىستاعى ەلدەردىڭ ىشىنە وت تاستاپ، ولار ەندى بۇل تايپانىڭ كوزىن جويۋعا تىرىسادى.
ورمان تايپاسى ءوزىنىڭ جىندى سۋىمەن، وبىر تايپاسى ادامدى سان تۇرگە ەنگىزەتىن اينا- ايلاسىمەن، ال الىستاعى جەبىر تايپاسى ايلاسى ادامنىڭ كوزى تۇگىل، ايدىڭ كوزىن دە تۇمشالاپ تاستايتىن «شاشى التىنداي ساپ- سارى، بەتى اقشا قارداي اپپاق جالعىز قاتىندى» الىس جولعا شىعارىپ سالادى. وسى قاتىن بۇكىل الاستىڭ ايەلدەرىن از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءوز ايتقانىنا كوندىرىپ، ءوز ەتەكتەرى مەن بىرگە كيىز ءۇيدىڭ ەتەگىن دە تۇرگىزىپ جەل سوقتىرادى. جازۋشى بۇل جەرىن بىلاي بەرەدى:
«سول- اق ەكەن: ويدان- قىردان، وڭنان- سولدان سامال لەكىپ قويا بەرەدى. قاتىندار ءماز بوپ قول سوعادى. ەركەكتەر جەلپىنىپ كەۋدە اشادى. ءبىرىنىڭ بەتىنە ءار كىرەدى، ءبىرىنىڭ بويىنا ءال بىتەدى. مۇنداي راقاتتى كىم كورگەن!... ءبىراق، امال نە، بۇل راقات ۇزاققا سوزىلمايدى، سامالدىڭ ارتى جەلگە اينالادى. جەلدىڭ سوڭى قارا داۋىلعا ۇلاسادى. ول كۇندىز- ءتۇنى تۇيەدەي بوزداپ، يتتەي ۇلىپ تۇرادى. ءبىر ءسات تىنا قالادى، ءبىر ءسات ەكىلەنە قايتا سوعادى. جىلانداي ىسىلداپ ىرگەدەن كىرەدى، ايداھارداي ىسقىرىپ ەسىكتەن شىعادى. ءزارى ەتتەن وتەدى، ىزعارى سۇيەككە جەتەدى. ىڭىرسىپ جىلاپ بالا بەسىكتە جاتادى. كۇرك- كۇرك جوتەلىپ ەركەكتەر وتىرادى. كوزدەرى الاق- جۇلاق ەتىپ كوپ قاتىن اق قاتىندى ىزدەيدى. ول ءىزىم- عايىم جوعالعان. ول جوعالىسىمەن تاعى ءبىر سۇمدىق باستالادى. كوكتەن ءتۇستى مە، جەردەن شىقتى ما، الدە جەلمەن بىرگە جەتتى مە، تايپا ىشىنەن بەلگىسىز ءبىر ىندەت شىعادى. بۇل الدىمەن جان- جانۋار، مالدان بىلىنەدى. قوتاندا قويلار باستارىن ءبىر جاعىنا قيسايتىپ، اينالىپ- اينالىپ قۇلاپ تۇسەدى. ۇيىردە ايعىرلار قۋىپ ءجۇرىپ ءوز جاتىرىنا شابادى. تۇيەلەر جاڭا تۋعان بوتاسىن تىزەمەن تاپتاپ تاستايدى. ۇيدەگى يتتەر يەسىن قابادى. بۇنىڭ سوڭى ادامدارعا جەتەدى. ەركەكتەر بەسىكتەگى قىزىنا ۇمتىلادى، قاتىندار قارشاداي ۇلدى ۇستەرىنە جىعادى. بالالار اكە- شەشەسىمەن ەمەس، قولدارىنداعى اينامەن سويلەسەدى. ولاردىڭ نە دەپ وتىرعانىن ەشكىم تۇسىنبەيدى. تىلدەرى باسقا بولادى.
وسىنىڭ ءبارىن كورىپ وتىرعان تايپا اقساقالى:
- بۇلار ەندى ءتىرى ولىك. تايپانىڭ كۇنى باتتى، - دەيدى كۇڭىرەنىپ. بۇل ونىڭ سوڭعى ءسوزى بولادى.
- مىنە، شىراقتارىم، كەزىندە داۋىرلەپ تۇرعان ءبىر تايپانىڭ تاعدىرى وسىلايشا بىتەدى» دەپ شال اڭگىمەسىن اياقتاعان.
بۇل اڭگىمەنىڭ ايتارىن الاي ويلاساق تا، بىلاي ويلاساق تا، بايقاعان ادامعا ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ باسىنان وتكەندەي تاعدىردى ەلەستەتەدى. ەگدە تارتقاندا جازۋشى تۇگىل وتانىم دەگەن قاراپايىم جاندار دا ءوز حالقىنىڭ باسىنان كەشكەندەرىن، وتكەن ىزگى تاريحتارىنا كوڭىل كوزىن جىبەرىپ، ءوزىن- ءوزى ويعا شاقىراتىنى ەكىباستان. ولاي بولسا ءبىزدىڭ ديداحمەتتەي شىنايىلىقتىڭ شىرقاۋ بيىگىنە قۇلاش ۇرعان جازۋشىنىڭ مۇنداي تاقىرىپقا بوي ۇرعانى ءبىر جاعىنان ولجا دەسەك، ەكىنشى جاعىنان ءوز وقىرمانىن، قالا بەردى، بۇكىل ەل- حالقىن ويلانۋعا شاقىرۋى زاڭدى دا. ونىڭ ۇستىنە الدىڭعى ساعىنىش پەن ەڭبەككە قۇرىلعان كلاسسيكالىق ەكى اڭگىمەدەن گورى، مىنا ەڭبەكتىڭ ءتىلى وزگەشە ياعني جازۋشى توگىلىپ كەتكەن. توگىلەتىن سەبەبى دە بار. ويتكەنى بۇل تاقىرىپ، جالپى ءوز وتانى جايلى، جازۋشى بۇل تاقىرىپقا وسى جاسىندا توگىلمەندە قاي كەزدە توگىلمەك. بۇل جازۋشى ديداحمەتتىڭ فيلوسوف ديداحمەتكە اينالىپ، ۇنەمى ءوزىن تولقىتىپ جۇرگەن ەل- حالقى تۋرالى تۇجىرىمدى ويلارىنىڭ باس كوتەرۋى دە تەگىننەن تەگىن بولماسا كەرەك. سودان دا بولار بۇل اڭگىمەدەگى ءتىل ءۇيىرىمىنىڭ وزگەشەلىگى. باسقا نە دەيمىز.
ديداحمەتتىڭ وسى ءۇش اڭگىمەسىن وقىپ وتىرىپ، جازۋشى تالانتىنىڭ ءبىر سالاسى، ءوز تىلىندە سويلەۋىندە جاتىر ما دەيمىن. مەنىڭ ءوز ءتىلى دەپ وتىرعانىم، سول جازۋشىنىڭ جاراتىلىسىنداعى شىندىق. ياعني ءقايسىبىر جازۋشىلار ءسوز تىركەستەرىن، كەيدە ءتىپتى وي تىركەستەرىن بىرەۋدەن سۇراپ العانداي عىپ، تەكشەلەپ جيناپ، قالىڭ وقىرمان بەتىن اشا المايتىنداي قىپ تۇمشالاپ تاستايدى. جانە ونداي جازبالار جەڭىل وقىلۋعا دا ونشا قوس بەرە بەرمەيدى. ال ءبىزدىڭ ديداحمەتتىڭ بىرىنشىدەن، وندايى جوق. ەكىنشىدەن، وقۋشى حاتتارىنا سۇعاناقتىق جاساپ، ءبىر كەمىسىن تولتىرا قويايىن نەمەسە پايدالانا قويايىن دەگەن ادەتتەن ءوزىن اۋلاق ۇستايدى، ءبىراق ءبىر جاعىنان اسىرەسە باسشى كەزىندە تالاپ قويعىشتىعى تاعى بار. نەگىزىندە تالاپ قويىلادى، ءبىراق وعان جاۋاپ بەرۋ جاعى سول تالاپ ەتكەن ادامىنىڭ قارىم- قابىلەتىنە قاراي عانا جۇزەگە اسادى. ول جاعىن دا بايقاۋ كەرەك سياقتى. ال وزىنە كەلەتىن بولساق ءوزىنىڭ جازۋىندا جانردىڭ ءارقايسىسىنا قاراي ىڭعايلانۋ جۇيرىكتىگى مولىنان جەتەدى، ونى مەن بالا كۇننەن بىلەم. جانە سول ءۇشىن مەن ءوزىن جاقسى كورىپ كەتكەنىم دە بار، ءالى دە سول قالپىمنان تايعان ەمەسپىن.
وسى اڭگىمەلەردى وقىپ وتىرىپ ەسىمە مىنا ءتامسىل تۇسكەنى: سوزىڭنەن قاشىرۋ - وزىڭنەن قاشىرۋ جانە ەلىڭنەن قاشىرۋ دەگەن بار. نەگىزىندە سوزىڭنەن قاشىرۋدىڭ ءبىر توقتامى تۇيىندەلۋ كەرەك دەگەن ءسوز، وزىڭنەن قاشىرۋ ەلدى كۇيىندىرىپ سۇيكىمىڭدى قۇرتپا دەگەن ءسوز، ال ەلىڭنەن قاشىرۋ ياعني وقىرمانىڭنان قاشىرۋ - ول وزدەرىڭە دە بەلگىلى عوي دەيمىن. ءيا، ول كوبىك اۋىزدانىپ كەتۋ نەمەسە تۇسىنىكسىزدىكتىڭ شەگىنە جەتۋ دەپ بىلەم. مەنىڭ بۇل سوزدەرىم توسىنداۋ ەستىلەر، دەگەنمەن دۇرىسى وسى.
تاعى ءبىر ايتارىم، ديداحمەتتىڭ بۇل اڭگىمەلەرىندە ەشقانداي دا جەلىك ءسوز دە، جەرىك ءسوز دە جوق، تەك قاراپايىم عانا اۋىزەكى سوزبەن تۇسىنىكتى جازىلعان. سونىمەن بىرگە جەلىك وي مەن جەرىك وي دا جوق، وعان قوسا جەڭىل وي دا جوق. ءبارى دە قاراپايىم قازاقي تۇرمىستىڭ قالىپتى قىزۋىندا بەرىلگەن. جانە ءبارى دە بولعان بولمىستىڭ ءوز ارناسىنان ءارى شىقپاعان. بۇل اڭگىمەلەردىڭ تارتىمدىلىعى دا، سالماعى دا سوندا جاتىر. جانە اڭگىمەلەردىڭ قاراپايىم باستالىپ، قاراپايىم اياقتالۋى دا ورنىندا، وعان ەشتەڭە دەي المايمىن. ءۇش تاقىرىپقا جازىلعان وسى ءۇش اڭگىمە ديداحمەت وي- ساناسىنىڭ قاي بيىكتىگىندە جۇرگەنىن بىلدىرسە كەرەك. ەگەر ءوز ءسوزىمدى قورتىندىلاي كەپ ايتار بولسام، ديداحمەتتىڭ اڭگىمەلەرى توڭىرەگىندەگى بيىكتىگى ءوز قاتارلى الدەكىمدەرگە جەتكىزەتىن بيىك بولماسا كەرەك. ال كوسەم- سوزىندەگى قاناتتى توپشىسى ول ءوز الدىنا جاتقان اڭگىمە. قىسقاسى، مەن بۇل ماقالانى ۇزاق جازدىم، ونىڭ وزىندىك سەبەپتەرى دە جوق ەمەس. ولاي بولسا، ديداحمەتتى تانۋ ماعان دا وڭاي تيمەگەنى اقيقات. وسى بيىكتىگىڭنەن تۇسپە، ديداحمەت باۋىرىم!
سەيفوللا وسپان، اقىن، حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ يەگەرى
