موسكۆا ءۇشىن شايقاس : ورالا سوققان جاۋ جامان
ب. مومىش ۇلىنىڭ بۇل تۋىندىسى قازاق ادەبيەتىندە سوعىس تاقىرىبىنا جازىلعان العاشقى ۇلكەن شىعارما بولىپ ەسەپتەلىنەدى. شىعارمادا قاندى سوعىستىڭ قاتىگەز بەينەسى شىنايى بەينەلەنگەن.
ەلباسىنىڭ «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا كوپتەگەن رومان، پوۆەست قيسا، داستاندار جارىق كوردى. حالىقارالىق قازاقپارات اگەنتتىگى قوعامعا قاجەت، ءوسىپ كەلە جاتقان جاستارعا پاتريوتتىق تاربيە بەرەتىن وسىنداي شىعارمالاردى بەرۋدى ءارى قاراي جالعاستىرادى.
***
بۇيرىق
بۇيرىق بەرىلدى. تاۋەكەلگە بەل بايلاندى.. . بۇيرىق كومانديردىڭ قيالى عانا. ويمەن جەتىپ، اۋىزبەن ايتىلعاننىڭ ءوزى ىستەلە بەرمەيدى. ول ءىس جۇزىنە اسىپ، الداعى مۇنارلانعان مۇراتقا جەتكەنىڭشە تالاي ءساتتى- ءساتسىز سوقپاقتار، تار جول، تايعاق كەشۋلەر، قۇز- قيالار الدا تولىپ جاتىر. ورمان ءىشى جىم- جىرت، قاپ- قاراڭعى. اياز تاناۋدى قۋىستىرا، بەت- اۋىزدى تەمىردەي جالاپ بارادى. قالىڭ قاراعاي قىستىڭ ءتۇبىت اق تونىن جامىلىپ، ءۇنسىز مەلشيىپ تۇر. ءار اعاشتىڭ تۇبىندە ءبىر- بىرىنە تۇيىسە، قاتار جاتقان سولداتتاردا ءۇن جوق. اينالانىڭ ءبارى مىلقاۋ، ەشكىم ءبىر- بىرىمەن سويلەسىپ، شۇيىركەلەسپەيدى. تىپ- تىنىش. اقىرى اشەيىندە پىسقىراتىن اتتار، نە مەكىرەنىپ، نە وقىرانبايدى. بايلانعان اعاش تۇبىندە جۋساپ تۇر. كومانديرلەر مەن سولداتتاردىڭ بارلىعى اۋىر وي ۇستىندە، ىشتەرىنەن تىنىپ جاتىر. ۇندەمەۋ - اتام زاماننان بەرگى سويلەسۋدىڭ ءبىر سالاسى. ءبارىمىزدىڭ ويىمىزدى ءبىر ءتۇيىن زىلدەي باسىپ بارادى. ءبارىمىز دە ءبىر مەزگىلدى كۇتىپ وتىرمىز. ول مەزگىل ءالى جاقىندار ەمەس. ساعىزداي سوزىلعان ۋاقىت، قىلدى قامىردان سۋىرعانداي قيناپ، وتە شابان كەلەدى. ءبىر ساعات ءبىر جىلداي كورىنەدى. كۇتە- كۇتە كۇتۋدەن كوتەرەم بولىپ وتىرعاندايمىز.. .
- اياۋسىز قاتال بۇيرىق بولدى- اۋ، - دەدى مانالى بەرلى ءتىس جارماي وتىرعان ماديار.
- يا، مەن دە سونى ويلاپ وتىر ەدىم، - دەدىم مەن وعان ويىمنىڭ ۇستىمەن شىققان سوڭ. ەكەۋمىزدە تاعى ءۇن جوق.. . تىم- تىرىس وتىرمىز.. . ساعات ەكىدە قول قوزعالدى. ورمان داۋىل سوققان ۇيدەي سىقىرلاپ، تەڭسەلگەندەي بولدى.. . ءار توپتىڭ باستىعىنا كومەك كەرەك بولار دەگەن ويمەن شتاب وفيتسەرلەرىم ءار توپقا جۇمساپ تاراتتىق. كوميسسار ەكەۋمىز: «وسى جولى ءبىزدىڭ پولك نە التى قىستاقتى الىپ، بۇيرىقتى ورىنداپ، مۇراتقا جەتەدى، نە ەكەۋمىز باس بولىپ، ءبىرىمىز شىقپاي وسى جەردە قالامىز، نە بولسا دا جىگىتتەرمەن قاتار، ىشىندە بولايىق» دەگەن كەلىسىمگە كەلىپ اجىراستىق.
- ال، جولىڭ بولسىن! - دەدىم ماديارعا.
- ايتقانىڭ كەلسىن، بىرگە بولسىن، - دەپ ول جۇرە جاۋاپ قاتىپ، ەكى- ءۇش قادام باسا سالىسىمەن- اق قاراڭعىعا سۇڭگىپ، عايىپ بولدى.. .اديۋتانتىم جۇمساعان جەردەن تەز قايتقان جوق. ونىڭ جولىن ءبىراز كۇتىپ تۇرىپ، العا كەتتىم. قاسىمدا جالعىز اتقوسشىم، ەكى اتتى قاتارىمەن جەتەكتەپ كەلەدى. اتتار وقتاعاندا پىسقىرادى. اياق استىنداعى شىنى قار باسقان سايىن شىقىرلاپ، تىمىق تۇندە ءاربىر دىبىس بار الەمگە جارشىداي ايعاق قوي. نيكولايعا: «كەيىن، كەيىن» دەپ ونى شەگىندىرە بەرىپ، قاپ- قاراڭعى تۇندە، اقىرى ودان دا ايرىلدىم.. . ورماننىڭ شەتى. قالا الدا قاراۋىتىپ تۇر. جاپ- جاقىن سياقتى. مەن جالعىزبىن. ارتتا قالعان اتقوسشىمدى داۋىستاپ شاقىرۋعا بولمايدى. - كەلە جاتقانىمدى دۇشپانعا جاريالاي المايمىن. جالعىزدىعىما وزىمە- ءوزىم ىزالانىپ، وپىق جەپ ءبىراز كىدىرىپ قالدىم. «ەكى نەمىس جەر استىنان شىعا كەلىپ، ءيا ءولتىرىپ، يا بايلاپ السا، نە دەگەن ماسقارالىق» دەگەن وي مەنى ۇرەيلەندىرە قورقىتتى. «قورىققانعا قوس كورىنەدى» دەگەندەي، الداعى ءاربىر بۇتانىڭ كولەڭكەسى قاراۋىتىپ، مەنى شوشىتادى. وزىمە- ءوزىم كەيىپ، ون اتارىمدى قالتامنان شىعارىپ كەزەي ۇستاپ، العا قاراي ءجۇرىپ كەتتىم. ءبىراق تا اياعىمنىڭ ۇشىمەن باسىپ، ۇرلانعانداي بولىپ كەلەمىن. الدا بىردەڭە ەربەڭ ەتكەندەي بولدى. قاراڭعىدا دوس قايسى، دۇشپان قايسى اجىراتۋ قيىن. دۇشپانعا كەز بولا قالسام مەنىڭ ونىمەن اتىسقانىم دوسقا دا، دۇشپانعا دا جارشى بولىپ قۇپيا ساپاردىڭ بارلىعىن بۇلدىرەر دەگەن ويمەن ون اتارىمدى قايتادان قابىنا سالدىم. «ەگەر دە نەمىس كەز بولا قالسا، ونى قىلىشپەن شابايىن، ءيا وڭەشىنەن شانشا تۇيرەيىن» دەگەن ويمەن قىلىشىمدى قىنابىنان شىعارىپ، سەرپە ۇستاپ كەلەمىن. قانشاما اياعىمنىڭ ۇشىمەن باسۋعا تىرىسسام دا، قار ايازدا مايلانباعان ارباداي سىقىر- سىقىر ەتىپ، ءار قيمىلىم مەنىڭ كەلە جاتقانىما ايعاق.. . الدىمداعى قاراۋىتقان قىستاقتىڭ شەتىندە وقشاۋ تۇرعان سابان ساراي ەكەن. كەلىپ تاساسىنا جارعاناتشا جابىسا قالدىم. «مۇنىڭ ىشىندە كىم بار ەكەن؟ » دەپ دەمىمدى ىشىمە تارتىپ تىڭداپ تۇرمىن. ەشقانداي دىبىس، ەشبىر بەلگى ەستىلمەيدى. ءبىراق ءوز قۇلاعىما ءوزىم سەنبەي قايتا- قايتا تىڭدايمىن. ىشىنە كىرۋگە جۇرەكسىنەم، قوبالجىپ قورقامىن.. . دۋالدارىن جاعالاي باسىپ، اقىرىن، ۇرلانىپ جىلجىپ، ەمىس سىرعىپ كەلەمىن. دەمىم ىشىمدە. تىنىس الۋدان قاۋىپتەنەمىن. جىلجي- جىلجي داربازاسىنا جەتتىم. تاعى تىڭدايمىن، ىشىنە كىرۋگە قاۋىپتەنەمىن، داربازاعا جابىسا تىڭداپ تۋرمىن.. . «الدە نەمىستىڭ قارا باسىپ ۇيىقتاپ قالعان ءبىر كۇزەتشىسىنىڭ ۇستىنەن شىعىپ تۇرمىن با؟ » دەگەن كۇدىكتى سۇراق تاعى ۇرەيلەندىرە قورقىتىپ، تۇلا بويىما بۇعاۋ سالىنعانداي ءزىل بوپ باسادى، دۋالعا شەگەلەگەندەي مىقتاپ قاعادى. تۇرعان ورنىمنان قوزعالتار ەمەس.. . ماعان تاۋەكەل تاعى مەدەت بولدى. قىلىشىمدى سەرت ۇستاپ، ىرشىپ سارايدىڭ ىشىنە ەندىم. تىم- تىرىس، ءۇن قاتقان ءبىر پەندە جوق. سەنبەيمىن، ادەيى دىبىس بەرەمىن، جان- جاقتى پالە ىزدەپ، قىلىشىممەن تۇرتكىلەيمىن. ەشكىم جوق.. . ءوزىمدى ءوزىم ورىنسىز قوبالجىتىپ، قورقىتقانىما ىشىمنەن كۇلىپ، ساباننىڭ ۇستىنە وتىرا قالدىم. ءدال ساعات ءتورت. قۇلاعىمدى الىسقا تۇرە سالىپ، تىڭداپ وتىرمىن. الىستان حابار كۇتەمىن. بورودينوعا قۇلاق تۇرە تىڭدايمىن. تروشكوۆوعا جىراقتىڭ جايىن بولجاپ كىرمەكپىن. ول تابان استى جاقىن- اق تۇر. باسقا جاقتاردىڭ باستاۋىنىڭ قالاي ەكەنىن ءبىلىپ كىرمەكپىن.. . ساعات تورتتەن بىرنەشە مينۋت اسىپ بارادى. جاقىننان حابار، الىستان سارىن جوق. كۇتۋدەمىن. ءبىر كەزدە جىراقتاعى پۋلەمەت - «بىتبىلداق» دەپ ەكى سوزگە «ءتىلى» كەلمەي قاقالا قالدى. اقتارسام ءدال بورودينونىڭ تۇسى.. . ەكىنشى جاقتان تاعى ءبىر پۋلەمەت شاڭق ەتە قالىپ، لەزدە ءۇنى ءوشتى.. . «نەمىستىڭ كۇزەتشىلەرىنىڭ شۇيدەسىنەن شوقيتا سوعىپ، ۇندەرىن ءوشىرىپ جاتقان ءبىزدىڭ جىگىتتەر بولدى» ، - دەپ ويلانىپ تۇرعانىمدا، الدىمداعى تروشكوۆودان تۇنشىعا كۇمپىلدەگەن جەر استىنان شىققانداي ەمىس- ەمىس اتىستار ەستىلە باستادى. اياز ءۇندى جاڭعىرتا الا قاشادى. ەستىگەنىم، دالادا اتىلعان ۇنگە ۇقسامايدى. بۋلىعا، تۇنشىعا، قارلىعا شىققان داۋىستاي ەستىلەدى. الىستاپ شىققان دىبىس، سارىندار مەنى ءۇش قىستاقپەن «تىلدەستىرىپ، اقپار الىپ كەلىپ بەردى» . ەڭسەم كوتەرىلىپ، ءسات ساعات بولعان دەگەن تىلەكپەن تروشكوۆوعا قاراي تارتتىم...
ءبىر كوشەدەن وتە بەرگەنىمدە قۇلاقشىنى ەربيگەن ءبىر سولدات الدىمدى كەسە جۇگىرىپ وتە شىقتى. مەن ونىڭ سوڭىنان وكشەلەي باسىپ، ول ەنگەن ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنان اتتاي بەرگەنىمدە تارس ەتە قالدى ءبىر اتىس. قاراسام مامىق توسەك الدىندا ءىش كيىمشەڭ مۇرنى سورايىپ ءبىر ساپ- سارى نەمىس سىلەيىپ جاتىر. اۆتوماتىن سەرت ۇستاعان قۇلاعى قالقيعان ءبىر قارا دومالاق جىگىت ماعان ءۇن قاتپاي: «كورىپ تۇرسىڭ عوي، ىستەگەنىمدى» دەگەندەي ءبىر قاراپ، شۇعىل بۇرىلىپ شىعىپ كەتتى. مەن ءۇي ىشىندەگىلەرگە نازار سالدىم. ۇلكەن ماي شام قالقاننىڭ كولەڭكەسىن ءۇي جوعارى ءتۇسىرىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن كۇندىزگىدەي جاپ- جارىق ەتىپ جانىپ تۇر. كەستەلى اق داستارقانمەن جابىلعان ستولدىڭ ۇستىندە ءتۇرلى تاماقتار مەن موينى سورايعان شىنىلاردا ىشىلمەي قالعان اراق- شاراپتىڭ سارقىتتارى (شامادا بۇل ۇيدەگىلەر بۇگىن ءتۇن جارىمىنا دەيىن سەرۋەندەسىپ وتىرىسقان) ، قابىرعادا كىلەم، قۇرۋلى تۇسكيىزدىڭ استىندا جاپ- جالتىر، اق مامىق توسەك. سول توسەكتىڭ الدىندا الگى وگىزدەي نەمىس ابىرويى اشىلعان كۇيدە جان ءتاسىلىم ەتىپ، تىرايىپ جاتىر. ونىڭ تاقاۋ باسىندا اعا وفيتسەردىڭ اشەكەيلەنگەن كيىمى ورىندىق ارقاسىندا ءىلۋلى تۋر. توسەك ۇستىندە پاتسايى كورپەسى كىندىگىنە دەيىن سىرىلىپ، قۇس جاستىققا شىنتاقتاي تىرەلىپ قالىپ، جيرەن شاشى اپپاق دەنەسىنە جايىلعان، ۇرەيى ۇشقان سارى ايەل شاراسىنان شىعىپ بارا جاتقان تۇزداي كوك كوزىمەن قادالا قاران جانتايا جاتىر. كوزىمە شاشى جايىلعان الباستىنىڭ قىزىنداي كورىندى. ىزالانا، رەنجىپ، جيرەنگەندەي بولدىم.. . بۇلاردىڭ كەشكى سەرۋەننەن كەيىن، انىق توسەك قىزىعىنا باتىپ جاتقاندارىندا، الگى ءۇن قاتپاي، شۇعىل بۇرىلىپ شىعىپ كەتكەن جىگىت كەنەتتەن كىرىپ كەلىپ، مىنا سايقالدىڭ اشىناسىن ۇستىنەن اتىپ تۇسىرگەنى اپ- انىق كورىنىپ تۋر. رەنجىپ، جيرەنگەن سەزىمدى سونىڭ ءىزى تۋدىرعان بولۋ كەرەك. بەيباق ايەل، ومىرىندە كەزدەسپەگەن ەكى قارا تورى ادامدى كورىپ، ۇركە شوشىنىپ، نە ءتۇسى، نە ءوڭى ەكەنىنە سەنبەي، ءالى قورقىنىش شەڭبەرىندە جاتقان ءتۇرى بار. اياعانداي، قىزعانعانداي تاعى ءبىر سەزىم پايدا بولدى. بەيباقتىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ، ءۇن جوق جاڭاعى قالپىندا تاس بولىپ قالعانداي. ماعان «قورقىنىشتىڭ كوزى شاراداي» دەگەن وسى ەكەن عوي دەگەن وي كەلدى. قاسىنا جاقىنداپ بارىپ، قولىمدى كوتەرە بەرگەنىمدە، ايەل شالقالاعان كۇيى، وقپەن اتقانداي سىلق ەتتى. اشىلىپ جاتقان كورپەنىڭ شەتىن كوتەرىپ، باسىنا بۇركەي سالدىم دا: «ال ەندى كورگەن ءتۇسىڭدى جورىپ جاتا بەرگىن» دەپ ۇيدەن شىعىپ كەتتىم.. . ال ەندى ول ءتۇسىن جورىپ جاتا بەرسىن، قىرسىق جاۋعا ولجا بولعان وپاسىز ءبىر ايەل شىعار.. . كوشەنى ارالاپ كەلەمىن. اينالا باياعى تۇنشىعا اتىلعان كۇمپىلدەر. شوشىپ ويانعان نەمىستەر قارسىلاسۋعا شامالارى كەلمەي، ءارقايسىسى بار قامىن ويلاپ، شورتانداي شورشىپ، ورنىنان تۇرىپ كەز كەلگەن قۋىستارعا تىعىلا باستاعان كەز. ءبىزدىڭ جىگىتتەر تىمىسكىلەي ءتىنتىپ، تاۋىپ الىپ، جاتقان جەرلەرىنەن سۇيرەي شىعارىپ الىپ، جاۋدىڭ سازايىن تارتقىزىپ جاتقان ۇرىستىڭ ۇستىنەن شىعىپ كەلەمىن. وشىككەن ءتيىس، اياق استى قىرعىن، دۇشپانعا توپالاڭداي تيگەن ءور كوكىرەك سوعىستىڭ زاڭى. بولار ءىس بولىپ جاتىر، ءار جاۋىنگەردىڭ ءوز تىزگىنى وزىندە، وزىنە- ءوزى ءبي، ءوز تورەلىگى وزىندە. جەكپە- جەك، بەتپە- بەت جاعالاسقان سوعىستا ولارعا ەشكىمنىڭ جارلىعى جۇرمەيدى. جاعالاسقان جاقىن سوعىستىڭ زاڭى سولاي. وعان سىرتتان قول سۇعۋعا بولمايدى. تروشكوۆو الىندى. تاڭ بوزارىپ اتىپ كەلەدى. تۇس- تۇسقا قۇلاق ءتۇرىپ اڭداسام، كورشى قىستاقتاردا ءالى ۇرىس تىيىلماي، كۇمپىلدەگەن اتىس ۇندەرىنىڭ سارىنى شىعىپ جاتىر. قىستاقتىڭ شەتىنە شىعىپ بورودينوعا جاقىن ءبىر تومپەشتەۋ قوپاعا كوزىم ءتۇستى. باسقا جاقتاعى جاعدايدى بولجاماق ءۇشىن سول توبەنىڭ باسىنا شىقتىم. اينالانى ازانعى ساۋلەنىڭ جارىعى ارقىلى دۇربىمەن تۇگەل كورىپ، كوزبەن شولىپ تۇرمىن. ءار قىستاقتا قۇلاقشىندارىن ەربەڭدەتىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ توپتارى كورىنەدى. ولاردى كورىپ ءىستىڭ ويداعىداي شىققانىنا سەنەر- سەنبەسىمدى بىلمەي ءبىراز قوبالجىعانداي، قۋانعانداي بولىپ تۇرعانىمدا، ور قىستاقتان ماعان قاراي بىرىندەپ- ەكىندەپ ادام شىعا باستادى. الىستان كەلە جاتقانداردىڭ بارلىعىن دا تانىپ تۇرمىن. قارعا مالتىعىپ، ومبىلاي جاقىنداپ كەلەدى. مەن ولاردى كۇتىپ تۇرمىن. ءتۇن جارىمىندا ولىمگە اتتاندىرعان ءتۇن بويى ولاردىڭ ءولى- تىرىسىنەن ەش حابارىم جوق، مايدانداعى جان جولداستارىمنىڭ اجال اراسىنان امان شىعىپ كەلە جاتقانىن كورىپ، ولار جاقىنداعان سايىن تاماعىمدى ءبىر ءتۇيىن بۋلىقتىرىپ، تۇنشىقتىرىپ بارادى. كورەمىن بە، كورمەيمىن بە دەگەن جولداستارىڭدى سوعىستان كەيىنگى امان- ەسەن كورگەن قۋانىشىڭنان ارتىق قۋانىش دۇنيەدە بولماس. مىنە، ماديار ارسالاڭداپ كەلىپ، قول الىسىپ بىردەڭە دەپ تۇر. مامونوۆ، گۋنديلوۆيچ، تروفيموۆتار دا كەلىپ قالدى.. . كەشەگى وي، تۇندەگى قيال الدا ساعىمدالعان ارمان ەدى. سوعىستىڭ كوبىندە ءىس ناتيجەسى ويداعىداي بولا بەرمەيدى. تاپ وسى جولى ويدىڭ، قيالدىڭ، بۇيرىقتىڭ ءساتى كەلگەندەي بۇلجىتپاي ورىندالۋى تاڭ قالارلىق نارسە. سەنەر- سەنبەسىمدى بىلمەي، اينالاعا تاعى كوز جىبەرىپ قارايمىن. ارناداي جوسىلىپ جاتقان التى جول. قاراۋىتىپ ولاردى بوگەپ جاتقان التى قىستاق. قالبالاقتاپ جۇگىرىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر، قاسىمداعى تۇرعان توپ باستىعى كومانديرلەر سەنۋگە دالەل ەكەنىنە كوزىم جەتىپ، ورنىمنان تۇرا سالا ءبىر توستاعان سۋىق ايراندى اش قارىنعا سىمىرگەندەي - سۋىق تازا اۋانى كوكىرەگىمدى كەرە جۇتتىم. روسسيانىڭ ايازدى قاتتى قىسى، قالىڭ قارعا كومىلگەن ءتۇرى بۇدان بۇرىن كوزىمە مۇنداي ىستىق، مۇنداي شىرايلى كورىنگەن ەمەس ەدى. اۋاسى سارى قىمىزداي ءسىڭىمدى، جۇتقان سايىن دەنەڭدى قىزدىرا بالقىتقانداي كومانديرلەردىڭ باياندامالارىن باستان- اياق تىڭداپ بولىپ، ولارعا دوستىق، ۇزەڭگى جولداستىق رەتىندە ريزالىعىمدى ءبىلدىرىپ، قولدارىن الىپ راحمەت ايتتىم. توپتارىنا بارعاندا جاندارىن اياماي، جەڭۋ ماقساتىنا كۇشتەرىن سالىپ جەتكەن ەل ازاماتتارى سولداتتارعا كوپتەن- كوپ راحمەت ايتۋلارىن تاپسىردىم. باتالوننىڭ كوميسسارى تروفيموۆ بايانداماسىنىڭ اياعىندا كىنالى تۇردە تومەن قاراپ تۇرىپ، كەشە مەنىڭ بۇيرىعىما نارازى بولىپ، ونىڭ ءىس جۇزىنە اسۋىنا زور كۇماندى بولعانىن مويىنداپ:
- وتە ءساتى تۇسكەن ءىس بولدى، - دەپ بارلىق تابىستىڭ ابىرويىن مەنىڭ باسىما قوپارا سالىپ سويلەدى. مەن قاسىمداعى ماديارعا قاراپ، جولداردى ارناداي بوگەپ ور قازىپ جاتقان توپتارعا قاراي قول سىلتەپ:
- مەن ىستەدى دەگەنشە مىڭ ىستەدى دەسەڭشى، مىڭ ىستەدى دەگەنشە ەر ىستەدى دەسەڭشى. ەر ىستەدى دەگەنشە ەل ىستەدى دەسەڭشى. مەن مەندىكى بولماسام، ەر ەلدىكى بولماسا كىم ىستەدى دەر ەدىڭ؟ - دەگەنىمدە، ماديار جىمىڭ ەتىپ كۇلىپ، تروفيموۆقا ايتقانىمنىڭ مازمۇنىن ورىسشا اۋدارىپ ءتۇسىندىردى.
- يا، ەل ازاماتتارىنىڭ ءىسى - ەر اعاسىنا ءار ۋاقىتتا دا ابىروي، اتاق نۇرىنداي جاۋعان، - دەدى تروفيموۆ.
ورالا سوققان جاۋ جامان
العان جەردىڭ ءبارىن ارالاپ شىققاننان كەيىن مەن گەنەرالعا اقپار جازدىم: «جولداس گەنەرال! مەنىڭ قولاستىمداعى پولك تۇنگى ساعات تورتتە دۇشپانعا شابۋىل جاساپ، ازانعى ساعات سەگىزدە جالعىز تروشكوۆو ەمەس، وسىنداعى التى جولدىڭ ءتۇيىنى ايقاسقان التى قىستاقتى تۇگەلىنەن الدى. وردالى جاۋ وڭداپ باسىلعانداي. دۇشپاننىڭ شىعىنى، ءبىزدىڭ شىعىن ءالى انىقتالعان جوق. بۇيىم قارۋ- قۇرالداردان مول ولجالى كورىنەمىز. انىق- قانىعىن كەيىن تولىعىنان مالىمدەرمىن. سولداتتار، كومانديرلەر بۇيرىقتى ويداعىداي ورىندادى. پولك جولداردى قومداي ەرتتەپ، بەكىنۋگە كىرىستى. دۇشپان بۇگىن قارسى شابۋىل جاساۋى مۇمكىن. قازىرشە، سوعان دايارلانۋدامىز. ءسىزدىڭ بۇدان بىلايعى بۇيرىعىڭىزدى كۇتەمىن» ، - دەپ جازىپ، ءبىر پاراق قاعازدى وفيتسەر ارقىلى گەنەرالعا اتتاندىردىم. قاعازعا قول قوياردىڭ الدىندا وقىپ شىعىپ، كوميسسارىم ماديار ماعان ۇرەيلەنە قاراپ:
- «دۇشپان بۇگىن قارسى شابۋىل جاساۋى مۇمكىن» ، - دەپ قايتالاپ وقىدى، - سەن كىمدى بوپسالاپ وتىرسىڭ؟ - دەدى ماعان.
- الدىمەن ءوزىمدى، سەنى بوپسالاپ وتىرمىن. گەنەرالدىڭ بىزگە بەرەر جاردەمى جوق. وعان، ءبىراق، بولاشاق ەسىڭدە بولسىن دەپ جازىپ وتىرمىن.. . ماديار ءبىراز توقتالىپ، ويلاپ تۇرىپ اقپارعا قول قويدى. ودان كەيىن جۇلىپ العانداي مەنىڭ جەڭىمدى تارتىپ:
- جاڭا عانا ءتۇسىندىم، - دەدى ول، - بۇگىن قارسى شابۋىل كۇمانسىز بولادى. مىنا العان التى جول بۇيىرىمىزگە التى نايزاداي بولىپ قادالماسا يگى ەدى.. . - ءيا، سىيىنار كۇش ارتتا، الىستا. قازىرىنشە بار كۇشپەن بەكىنۋ كەرەك. بەكىنۋ، بەكىنۋ! العاندى بەرىك ۇستاۋ ءبىزدىڭ ەندىگى مۇراتتاردىڭ ەڭ زورى!
- ارتىمىزدا س چجولوۆو. ودان قاۋىپ باسقا جاققا قاراعاندا از كورىنبەيدى، جولداس كوماندير، - دەدى قاسىنداعى مامونوۆ.
- اينالا قورعانىپ بەكىنۋ كەرەك، - دەدى وعان ماديار. - جولداس كوميسسار- اۋ، - دەدى ول وعان، - ازعانا كۇشتى، كىشكەنە شاعىن كورپەدەي نە اياققا، نە باسقا تارتۋعا بولمايدى...
- رەزينكاداي سوزىپ، اياق- باسقا جەتكىزۋ كەرەك بولدى، جولداس مامونوۆ، باسقا جاقتان مەدەت جوق كورىنەدى عوي، - دەدى ماديار.
- سورايا سوزىلۋدىڭ كەرەگى از بولار، ماديار، - دەدىم مەن، - توپتانا مىقتانۋ كەرەك، دۇشپان التى جاقتان بىردەي سوعا قويماس، كەزەك سوعار. اسىرەسە قاۋىپتى جاق قايدان ەكەنىن الدىمەن بەلگىلەپ الايىق.
- التى قاناتىمىزدان قاۋىپسىز جاقتى مەن كورىپ وتىرعانىم جوق، - دەدى ول، - بارلىعى دا قاۋىپتى، وتە قاتەرلى، وسى بەس- التى كۇننەن بەرگى قىرعىن سوعىستىڭ كىلتى وسى جەردە ەكەنىنە كوزىمىز جەتكەندەي بولىپ وتىر. دۇشپان «جاقسى كەلىپسىزدەر» دەپ بىزگە راحمەت ايتا قويماس. ول قايتارىپ الۋعا بار كۇشىن ءار جاقتان سالار.
- ول انىق، جولداس كوميسسار، ول داۋسىز، كۇمانسىز، - دەپ قوشتادى مامونوۆ. - وعان كوزىم جەتەدى. ءقاۋىپتىڭ ءبارى الدا. تويدىڭ اكەسى بولاشاقتا جاتىر، - دەپ ماديار كۇرسىنىپ ماعان قارادى.
- بىزگە قاي جاقتان كەلسە دە جاۋ تانكتەرى قاۋىپتى. ونىڭ ويرانىن ءتۇسىرىپ قارسى الاتىن ءبىزدىڭ ارتيللەريا ارتتا، جۋىردا جەتە المايدى، - دەدىم مەن وعان.
- ءيا، قاۋىپ- قاتەردىڭ بارلىعى سوندا دەپ ويلايمىن مەن، - دەدى ول.
- مىنا ازانعى قۋانىش - ەرتە قۋانىش، ءبىزدى مەزگىلىنەن بۇرىن ءماز قىلعان قۋانىش بولىپ جۇرمەسە يگى ەدى.
- نە بولسا دا، جولداس كوميسسار، الارىمىزدى الدىق، - دەدى وتان مامونوۆ، - بۇگىن وڭ جاعىمىزدان تۇرعان بولارمىز، الداعىنى تاعى كورە جاتارمىز، نەسىن ۋايىمدايمىز.
- ۋايىم كومانديردىڭ ويىنىڭ كەڭ سالاسىنىڭ ءبىرى، - دەي بەرگەنىمدە، ماديار:
- سوعىستا ۋايىم وي تۇبىنە جەتكىزەدى، - دەپ مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ، ماعان تاتى قاراپ، - ءسوزىڭ اۋزىڭدا، ايىپقا بۇيىرا كورمەگىن، - دەدى ادەپپەن، - نەشە كۇننەن بەرى ۇيىقتاماي، اياز سورعان ونە بويى جورىق پەن سوعىستان شارشاپ، شالدىققان جىگىتتەر تىڭ جاتقان جاۋدىڭ مول كۇشىنە كەزدەسسە قالاي شىدار ەكەن...
- ءيا، جولداس كوميسسار، حالىڭىز وتە قاۋىپتى، - دەدى وعان مامونوۆ، - كۇش اكەسىن تانىمايدى دەگەندەي، تىڭ كۇش تىڭدىعىن، ارينە، ىستەيدى.
- ال، ەندى ۋايىمدى سوعا بەرمەڭدەر، - دەدىم مەن ەكەۋىنە، - الارىمىزدى الدىق. ۋايىمداي بەرسەڭ قيامەت- قايىم تەز ورنايدى. جۇرىڭدەر، جەردى ارالاپ كورەيىك. جەر جاعدايىن ارالاپ ءجۇرىپ، بايقايىق. ول ويىمىزعا وي قوسار، - دەپ باستاپ ءجۇرىپ كەتتىم. العان جەردى ارالاپ ءجۇرىپ كەلەمىز. سولداتتار قالىڭ قاردى قوپارا كوتەرىپ ور قازىپ جاتىر. جەردى ارالاۋ كومانديردىڭ ءبىر توقتامعا كەلۋىنە ۇلكەن سەبەپتىڭ ءبىرى. جەر جاعدايى ونىڭ ويىنا وي قوسىپ، كوپ كۇدىكتى ماسەلەلەردى باياندايدى. كيىم پىشكەندەي كولدەنەڭ، ۇزىنىن كورسەتىپ، جاعدايدى ەكشەتەدى. جەر جاعدايىنا قاراپ تۇرىپ كوماندير ويشا سوعىسادى، جەڭىلەدى، جەڭەدى، قاشادى، قۋادى - ساحنا، ونى كورىپ تۇرىپ كوماندير ويشا رەپەتيتسيا جاسايدى. ارالاپ ءجۇرىپ كەلەمىز. جەر جاعدايىنا قاراپ: «مىنا جاققا ءازىر بولىڭدار» ، «مىنا جولدى مىقتاپ ۇستايتىن بولىڭدار» ، «انا جولدى قيعاشتاپ اتاتىن بولىڭدار» دەگەن سياقتى نۇسقاۋلاردى جولشىباي توپ باسشىلارىنا ايتىپ ءوتىپ بارامىز. كەي جەردە كىدىرىپ، توقتاپ، ولاردىڭ وي- پىكىرلەرىن تىڭداپ سولداتتارمەن ءۇش- ءتورت اۋىز ءسوز قاتىسىپ كەلەمىز. سولداتتار بالا مىنەزدى كەلەدى. سوعىستىڭ قيىنداۋ جاعدايىندا جۇرگەن ادامعا جىلى كوزقاراس، «جاقسى ءسوز، جارىم ىرىستان ارتىق» . كوماندير جاقىنداپ كەلە جاتقاندا ول الدىمەن تۇرپايىنا قاراپ، قاباعىنا كوز سالىپ، ىزەت تۇتىپ تۇرادى. اق نيەتىمەن جانىن اياماي اتقارعان جاۋىنگەرلىك قىزمەتىنە ادىلەتتى باعا العىسى كەلەدى. ول ماقتانادى، قۋانادى، كەيدە قايعىرىپ، قامىعادى، قابىرعاسى قايىسىپ، قينالادى. سولدات ەر كوڭىلدى بولادى. ول قاتتى ايتىلعان ادىلەتتى تۋرا سوزگە شامدانبايدى، كوڭىلىنە الىپ، كەك ساقتامايدى، جونگە جىعىلادى. سوعىستىڭ ەڭ اۋىرتپالىعى سولداتتىڭ موينىندا. سولداتقا تاعدىردىڭ ارتقان جۇگى وتە اۋىر . ول ىلعي وت پەن سۋدىڭ ىشىندە، قىزارا جارقىلداعان نايزاعايدىڭ استىندا. ول جاعدايدى سەزەدى. «باراتىن دا، ىستەيتىن دە مەن عوي. جوندەپ جۇمساساڭشى» دەگەندى جاۋىنگەرلەردىڭ كوزىنە كوزىم تۇسكەندە تالاي سەزگەنمىن. جاۋىنگەردىڭ ءوز تاعدىرىن كومانديرگە سەنىپ تاپسىرۋ نارعا ارتقان اۋىر جۇكپەن تەڭ.
- ەرلىكتەرىڭە، قىزمەتتەرىڭە راحمەت، ازاماتتار، - دەپ جولشىباي سولداتتارعا العىس ايتىپ كەلەمىز. ءبىراق تا ارامىزدا بۇرىنعىداي دانەكەر، بەرىك بايلانىس جوق، ونى مەن دە، سولداتتار دا سەزەدى، سەزەمىز. ءبىر- بىرىمىزگە سىر بەرمەۋگە تىرىسامىز. كەيبىرەۋلەر ماعان تاڭدانا سوستيا قارايدى. كەيبىرەۋلەرى ەزۋىن جيىپ كۇلىمسىرەگەندەي بولادى. ولارعا مەن دە ەمىرەنە وزەۋرەگەندەي، ءتۇسىمدى جىلىتا قاراعىم كەلەدى. ءبىراق تا ءتۇسىم جىلي قويماعانىن باسقالاردىڭ كوزىنەن كورىپ سەزەمىن. ايتەۋىر ءبىر- ءبىرىمىزدى ارباۋمەن شارشاپ- شالدىققان سەزىم ارامىزعا ايعاق بولادى دا تۇرادى. ونى بىلەمىز، سەزەمىز. «مەنىڭ كورگەنىمدى سەن كورسەڭ» دەيدى ماعان ادەپتى سۇزىلگەن سولداتتىڭ كوزى. «مەنىڭ قابىرعامدى قايىستىرعان وي سەنىڭ باسىڭا تۇسسە.. .» دەپ قارايمىن مەن ولارعا. ولاردا ءۇن جوق. مەن دە ۇندەمەيمىن. سودان كەيىن ەكىنشى توپقا قاراي ءجۇرىپ كەتەمىز. «دۇشپاننىڭ كەشىكپەي- اق قارسى شابۋىل جاساۋى مۇمكىن. ونى تۇس- تۇستان كۇتۋگە بولادى. قولىمىزداعى جولداردىڭ بارلىعىنىڭ قىستاقتارعا كىرە بەرىستەرى قولدان شىعارىلمايتىن بولىپ تەزدەن بەكىتىلسىن. بارلىق كومانديرلەر مەن ساياسي نۇسقاۋشىلار توپ ىشىندە، باسى- قاسىندا وزدەرى بىرگە بولىپ قارسى شابۋىلدى تويتارۋ ءجونىن ويلاپ باسقارۋلارىن مىندەتتەيمىن. شەگىنۋگە جول جوق. جاۋىنگەرلەرگە جاعدايدىڭ انىعى ايتىلىپ ءتۇسىندىرىلسىن. ءار توپتىڭ سەنگەنى ءوز كۇشى عانا. باسقا جاقتان جاردەمگە ەشكىم دامەلەنبەسىن» ، - دەپ بۇيرىق جازىپ، ونىڭ ءبىر كوشىرمەسىن گەنەرالعا جولدادىم.. .
- ماديار، مىنا اۋىلدىڭ، - دەي بەرگەنىمدە:
- بالا- شاعا، قاتىن- قالاشتارىن با؟ - دەدى ول.
- يە، سولاردى قايتەمىز، الداعى سوعىستا. قايدا تىعىپ، قايدا ورنالاستىرامىز؟ - دەپ ماعان سۇراق بەردى. - وق بورانداي بۇرقاسا ولار بەكەردەن بەكەر وققا ۇشادى عوي. ماديار تاعى دا قينالا تۇنەرە تۇرىپ، ءبىر نارسەنى ويلاپ تاپقانداي، قۋانعان تۇردە، - ۇيلەرىنىڭ استىندا پودۆال، جەرتولەلەر بار، سوعان ورنالاسىپ سوعىس باستالعاندا تىعىلىپ، اياعىنا دەيىن شىقپاڭدار دەپ ەلگە جاريا سالۋ كەرەك. جامان ايتپاي جاقسى جوق دەگەندەي، - دەپ ءوزىن ءوزى ماقۇلداپ، دالاعا شىعىپ كەتتى. كەكتى جاۋ ورالا سوقسا، ارتقى كۇشىمىز جەتپەستەن بۇرىن سوقسا، مىنا داڭعىل، كەڭ التى جولمەن اڭداتىپ تانكتەرىن جۇمساسا قاۋىپتىڭ ءالى الدا تۇرعانىن ەلەمەي، نەمەنە! قاتەر دە، قورقىنىش تا الدا. قۋانىش وسى ەكى بەلدىڭ ارجاعىندا جاتىر. مۇزدى وتكەل، شەڭگەلدى جول، قۇز قيالى اسۋلار جاتىر. ءبىزدىڭ جىگىتتەر سونى سەزىپ، سوعان ءتۇسىنىپ، «قارمان، قارمان دا قامدان» دەگەندەي قىزۋ قيمىلدا. قىستاقتار شەتىندە، جولدار بويىنداعى قالىڭ قاردى كۇرەكتەرمەن بوراتا، اۋدارىپ، توڭكەرىپ قوپارىپ، ادام بويى ور قازىپ جاتىر. كومانديرلەردىڭ قاباقتارى ءتۇيۋلى، كوزدەرى جاۋدى كۇتكەن جاقتا. جاۋدان ءالى حابار جوق. كۇتە- كۇتە ەكى كوزىمىز ءتورت بولعانداي بولدى. باتىستان بۋىرقانىپ ءىرى جىرتىلعان سۇيىق تۇمان ارعى بەلدەن اسىپ، ءبىز جاققا قاراي جىلجىپ كەلەدى. جىگىتتەر كەشەلى- بەرلى ءنار تاتپاعان ەدى. ورلارىن قازىپ بولعان سوڭ، ور تۇبىنە وتىرا قالىپ توڭازىعان جول ازىقتارىن مۇزداي وپىرىپ، قانتتاي قارشىلداتىپ شايناپ، قورەك ەتىپ جاتىر. مەن ور ىشىندە كەلەمىن. ور تۇبىندە تاماقتانىپ وتىرعان ءۇش- ءتورت سولداتقا جاقىنداي بەرگەنىمدە، بىرەۋى ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، جانىندا وتىرعاندى جەلكەسىنەن تۇيگىشتەي باستادى. جولداسى قاتقان ناننىڭ ءبىر ءۇزىمىن قوماعايلانا جۇتقاندا، ول تاماعىنان ءيا ءارى، يا بەرى وتپەي تۇرىپ قالىپتى. الگى جىگىت كوزى بوزارىپ تۇيىلگەن جولداسىن شۇيدەلەپ «تۇس- تۇستان» سوعىپ تۇر ەكەن. ەكى كوزىنەن جاسى اعىپ:
- ال، بولدى، ءارى كەتتى، - دەپ قولىمەن تۇيگىشتەپ قورعانا بەرگەندە مەن دە قاستارىنا كەلدىم.
- ابايلاپ جەسەڭ بولمايتىن با ەدى!
- مەيلى، نە قىلادى دەيسىز، ىشكە كەتتى عوي، ءوزى دە اسقازانعا بارىپ ەري باستاعان بولار، - دەپ كوز جاسىن جەڭىمەن سۇرتە بەرىپ كۇلدى. ءبارىمىز دە كۇلدىك.
كوميسسار گۋسەۆ
دۋالعا سۇيەنە بەرىپ. قالعىپ كەتسەم كەرەك. كۇتپەگەن جەردەن وق زۋ- زۋ ەتە قالدى. قاپىلىستا نە بولىپ قالدى دەگەندەي اركىم ءوز ورىندارىنا جۇگىرىسىپ كەتتى. مەن ورتالىقتاعى ءبىر سارايدىڭ پاناسىندا تۇرمىن. قاراسام، تۇماننىڭ ىشىنەن قاپتاي شىعىپ كەلە جاتقان اق كيىمدى دۇشپاننىڭ لەكتەرى جۇرە اتىپ، وق جاۋدىرىپ كەلەدى. قالىڭ وق زۋىلداي جاۋىپ، باس كوتەرتەر ەمەس. ءبىزدىڭ جاقتان ەشقانداي قارۋ- جاراق دىبىس قاتپايدى. بۇلارعا نە بولىپ قالدى! انداپ كەلە جاتقان جاۋدىڭ لەگىن نەگە اتپايدى! نەمىستەردىڭ بىرەۋى دە جىعىلماي- سۇرىنبەي قاپتاپ كەلەدى. وزدەرى ءتىپتى جاقىن كەلىپ قالدى.. . ءبىز جاقتان ءالى ءۇن جوق. جاۋ باس كوتەرتپەي اتىپ كەلەدى.. . مەن ىزالانىپ ابىرجىپ تۇرمىن. بۇرقاقتانا قورعاسىن بۇركىپ كەلەدى. قول استىمدا توتەننەن جۇمساۋعا رەزەرۆىم جوق. كومانديرلەر قايدا؟ ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر باس كوتەرمەيدى، الدە نەمىس ارباپ كەلە مە؟ ازاننان بەرى قاردى قوپارىپ وزىمىزگە كور قازىپ پا ەدىك دەپ تۇرعانىمدا «ۋرا» دەپ بىرەۋ جانىما قۇلاي كەتتى. قاراسام، الاسا بويلى، بەت- اۋزىن تۇك باسقان، ورتا جاسقا كەلگەن كىسى، قولىن كوكىرەگىنە قۋسىرا قۋلاپ جاتىر. ءبىزدىڭ ديۆيزيامىزعا جاقىندا، ساياسي ءبولىمنىڭ باستىعىنا ورىنباسار بولىپ تاعايىندالعان باتالون كوميسسارى گۋسيەۆتى تانىدىم. بۇل قايدان كەلىپ قالدى. ونىڭ اۋزى- مۇرنىنان قىزارىپ قان كورىندى. «ە، بايعۇستىڭ اۋزىنان تيگەن ەكەن عوي» دەپ باسىن سۇيەي بەرگەنىمدە ول قينالا ىڭىرسىپ:
- مەنى قويعىن، قالقام، سوعىستى باسقار، - دەدى. قايدان كەلىپ قالعانىن قايدام، جالت قاراسام قاسىمداعىنىڭ بىرەۋى مالىك.
- ويباي، مالىك، انالارعا تەز جۇگىر. قىرىلىپ قالماسا باستارىن كوتەرسىن. كەلىپ قالدى عوي، - دەپ ءسوزىمدى اياقتاعانشا مالىك اۆتوماتىن سەرت ۇستاپ، بۇعىپ جاتقان روتالارعا قاراي تۇرا جونەلدى. جاۋ باسىنىپ، ايبىندى كەلەدى. قاپتاپ، جاقىنداپ كەلىپ قالدى.. . ال، كەشەدەن بەرگىنىڭ بارلىعى زايا كەتتى دەگەن وسى دەپ جۇرەگىم سۇلق تۇسە بەرگەندە وڭ جاقتاعى ءبىر شوقىدان 5-6 اۆتوماتشىلار جەر استىنان شىققانداي، اۆتوماتتارىن بەزىلدەتە جۇرە اتقىلاپ كەلىپ قالعان نەمىس توبىنىڭ تۋ سىرتىن الا ۇرانداپ ايقايلاي ءتيىستى. بۇيىردەن سوعۋ قانداي جامان: جاۋ لەگىنىڭ سول قاناتى جاپىرىلا قۋلاي باستادى. «اينالىپ كەتەيىندەر.. .» دەۋگە ءتىلىم كەلگەنشە جاۋدىڭ وڭ بۇيىرىنەن مالىك باستاعان جيىرما شاقتى ادامدار اتقىلاي قارسى شاپتى. مەن العا باقتىم، جاۋ الدىنداعى وكوپتاردان دا دۇركىن اتىستار باستالدى. ەنتەلەپ، باسىمسىنىپ كەلە جاتقان جاۋدىڭ سولداتتارىنىڭ شات شالەكەيى شىعىپ، كەيبىرەۋلەرى قالبالاقتاپ وق ءتيىپ، مۇرتتاي ۇشىپ جاتىر. قۇلاققا ۇرعان تاناداي نەمىس توپتارى ءۇش قۇيىننىڭ اراسىندا ءارى- بەرى شالقاقتاپ، ءتىرى قالعاندارى ۇرىككەن قويداي دۇركىرەپ كەيىن شەگىنە قاشتى.
- امان قۇتىلعاندارى از، - دەپ قۋانا، گۋسيەۆتىڭ باسىن سۇيەي جوعارى كوتەردىم.
- دۇرىس، - دەپ ول السىرەپ كوزىن اشادى.
- حالىڭىز قالاي، قاي جەرىڭىزدەن ءتيدى؟ جاۋاپ قاتا الماي گۋسيەۆ كوزى بوزارىپ، قاباعىن جابادى. يىعىنان دەم الىپ ەسىنەن تانىپ جاتىر. مەن جالما- جان ونىڭ ومىراۋىن اشىپ قارادىم. كوكىرەگىندە روسسيا قۇراماسىنىڭ دەپۋتاتتىق بەلگىسى بار. قولىمدى ومىراۋىنا سۇعىپ، ارقاسىن سيپاعانىندا جونىنان اققان جىلى قاندى سەزدىم. ەكى وق ونىڭ وكپەسىن تەسىپ وتكەن ەكەن. سانيتاردى شاقىرىپ الىپ، ونىڭ جاراسىن تاڭدىردىق. سالقىن اۋا گۋسيەۆتى قايتادان ەسىنە كەلتىردى. سينچەنكو قالبالاقتاپ اينالىپ جاراقاتتىنىڭ قاسىنان شىقپايدى. جانىنداعى تورسىق- فلياگاسىنىڭ تىعىنىن اشىپ، گۋسيەۆتىڭ تىرىلگەنىنە قۋانعانداي.
- مىنادان ءبىر- ەكى جۇتىڭىزشى، جولداس كوميسسار، - دەپ گۋسيەۆتىڭ اۋزىنا ۇسىندى. ول ەكى جۇتىپ بارىپ قاقالىپ، قولىمەن فلياگانى يتەرىپ قاعىپ دەمىن الا الماي.
- فۋ! نە دەگەن ۋداي نارسە ەدى، - دەدى.
- سپيرت، جولداس كوميسسار. دارىگەرلەر دۇرىس بولادى دەيدى.. .
- دۇرىسىن قايدام، ءىشىمدى ورتەپ بارادى.
- مىنانى اساڭىز.
- سينچەنكو قالتاسىنان الىپ، توڭعان مايدى ۇسىندى.. .گۋسيەۆتى تونعا جىلى وراپ، شاناعا سالىپ ماديار ەكەۋمىز «جارانىڭ ءتۇبى قايىرلى بولسىن، تەز ايىعىپ كەتىڭىزشى» ايتىپ قوشتاستىق. كەتەردىڭ الدىندا ول بىزگە قاراپ:
- مەنىڭ ەكەۋىڭىزگە ءبىر تىلەگىم - جاۋىنگەرلەر مەن كومانديرلەرگە ۇرىسپادىڭىزدار. سوعىستا كىم ساسپايدى. ءعابدۋلليندى باتىرلىققا ۇسىنۋعا بولادى، - دەپ ءسوزى السىرەپ، زوردان اياقتاي بەرىپ. - ارينە ول مەنىڭ ويىمشا عانا، - دەدى.
- ءعابدۋلليندى باتىرلىققا.. . كەتىپ بارا جاتقان شانانىڭ ىزىنە قاراپ تۇرىپ ماديار:
- ءيا، باتىرلىققا، - دەپ ماعان قاراپ.
- بالا مىنەز، ەر كوڭىل كىشىپەيىل ءبىزدىڭ مالىك ءتىرى مە ەكەن؟ - دەپ ۇرەيلەنە سۇرادى.
- سوعىس جاڭا عانا سايابىرسىدى عوي، ادام جىبەرىپ بىلەيىك، - دەي بەرگەنىمدە، ءبىر كوشەنىڭ ارعى شەتىنەن شارشاعان بەينەلى، ەكى قولى سالبىراپ، جاي قادام باسىپ كەلە جاتقان مالىكتى كوردىك.
- وي، سەن ءتىرى ءجۇرمىسىڭ! - دەپپىن قۋانا ساسقانىمنان. مالىك جىميا، ەزۋ تارتىپ:
- قايدام، سوعان ءوزىم دە تۇسىنبەي كەلەمىن، - دەدى.
- ەرلىك كورسەتتىڭ.. . - دەپ قاسىمداعىلار بارلىعى مالىكتى قۋانا قورشاپ ورتاسىنا الدى. اسپانداعى سۇر بۇلتتان كۇن كوزى كورىنىپ، ول دا بىزگە قۋانىش قوسقانداي جىمىڭداپ جارقىراپ تۇر. جاۋ جاعادان الىپ، قىسىلتاياڭ تۋىپ، ەر ساسقاندا قيادان ۇشىپ قىرعيداي تيگەن التاۋ كىمدەر ەكەن؟ ولاردى باستاعان قانداي ەر؟ ول كىم؟
- اناۋ جاقتان شىققان التاۋلار كىمدەر ەدى؟ - دەپ مالىكتەن سۇرادىم.
- ءبىزدىڭ روتانىڭ جىگىتتەرى بولار، - دەپ ول كۇمىلجىپ جاۋاپ بەردى.
- شىن انىق- قانىعىن ءبىلۋ كەرەك! ولار ءتىرى مە ەكەن؟ مالىك ءبىر نارسە ايتايىن دەي بەرگەندە سول جاقتان زۋىلداپ تاعى وق جاۋدى. جاۋ باسقا بۇيىردەن جاڭا شابۋىلىن باستادى. بارلىعىمىز ورىن- ورنىمىزعا تۇرا جۇگىردىك.. . كۇن بويى شابۋىلدىڭ ارتىنان شابۋىل. بىرەسە وڭىنان، بىرەسە سولدان، كەزەك- كەزەك ءار ادىسكە سالىپ، ءار تۇستان سوعىس، بىزگە دۇشپان وشىگە ءتيىپ، بار كۇشىن سالۋدا بولدى. ءبىزدىڭ جىگىتتەر دە تايتالاسا ارپالىسىپ، ورنىنان قوزعالار ەمەس. دۇشپاننىڭ شابۋىل تولقىنى ءۇستى- ۇستىنە شىعىنعا ۇشىراپ، تويتارىلۋدا.. .
تولەگەن توقتاروۆ
تاعى ءبىر شابۋىل تويتارىلىپ اياقتالا بەرگەندە گەنەرال كەلدى. قايمىعا شەگىنىپ بارا جاتقان دۇشپاندى كورىپ، اتتان تۇسە بەرىپ:
- نە قىپ تۇرسىزدار، انالاردى وكشەلەي قۋماستان، - دەپ ماعان زەكي باستادى.
- جولداس گەنەرال، بىزگە بەكىنگەن ورىننان قوزعالۋ وتە قاۋىپتى، - دەي بەرگەنىمدە گەنەرال سانىن ءبىر ۇرىپ كۇرسىنىپ، تۇرعان جەرىنە وتىرا كەتتى. ابدەن قۇسالاندى بىلەم، اشۋلى كوزىمەن ماعان ءبىر قاراپ، ورنىنان تۇرىپ، بۇرىلماستان العا قاراي ءجۇرىپ كەتتى. مەن تۇرعان ورنىمنان قوزعالماي قالا بەردىم. گەنەرالدىڭ سوڭىنان ەرە جونەلدى مامونوۆ. مامونوۆ گەنەرالعا باستان- اياق ىستەلگەن ىستەرىمىزدى كورسەتىپ ءبىر ساعاتتان كەيىن قايتا ىلەسىپ كەلدى. گەنەرالدىڭ تۇندەگى ىزعارى سىنعان، بۇرىنعىسىنان كوڭىلدى. كىنالى تۇردە جاقىنداپ كەلىپ ماعان:
- قاراعىم، قارت جامان اعاڭدى ايىپقا بۇيىرماعىن. ءسال، قىزبالىعىم بيلەپ كەتىپتى.. . ءبىراق تا بارلىق جاعدايدىڭ انىق- قانىعىنا جەتۋ وتە قاجەت بولدى، - دەپ باسقا ءسوز قاتپاي اتتانىپ ءجۇرىپ كەتتى. ءبىز بارلىعىمىز گەنەرال قاسىنداعىلارىمەن بىرگە ورمانعا ەنگەنشە، سوڭىنان قاراپ تۇردىق.
- ەر كوڭىلدى، جىگىت اعاسى ەكەن ءبىزدىڭ گەنەرال. بۇرىن كىم ءبىلسىن، - دەدى تروفيموۆ.
- ءيا، كىشىدەن كىشىرەيىپ، كەشىرىم سۇراعانى، ادامگەرشىلىكتىڭ ەڭ ۇلكەن دارەجەسى، - دەدى مۇحامەدياروۆ.
- قالاي، جول- جونەكەي گەنەرال مەنىڭ سىلەمدى قاتىپ پا بوقتاعان بولار، ءا؟ - دەپ سۇرادىم مامونوۆتان. ول جىميىپ كۇلىپ:
- جوق، ەڭ العاش ازداپ كەيىدى. سوڭىنان ارالاپ كورىپ جۇمساردى. «تاعى نە كورسەتەسىز؟ » دەدى ماعان. مەن ونى تاعى نەمىستەردىڭ كوبىرەك جاتقان شەتىنە الىپ باردىم. «جوق، شىراعىم، بۇلاردى مەن كورگەمىن» - دەپ مەنىڭ ايىبىمدى اشقان سوڭ: «ەندى سىزگە كورسەتەرلىك ەشنارسە جوق» ، - دەدىم. بارلىعىمىز مامونوۆتىڭ گەنەرالدى الدايمىن دەپ الداي الماعانىنا قارق- قارق كۇلىپ تۇرعانىمىزدا ءبىر سولدات كەلىپ ماعان قاعاز ۇسىندى.
- ساياسي جەتەكشى مالىك عابدۋللين جىبەرىپ ەدى، - دەدى ول. داپتەردەن جىرتىپ الىنعان ءبىر جاپىراق قاعازعا مالىك قازاقشا «باتىرلار توبىن باستاعان باتىر تولەگەن توقتاروۆ ەكەن.. .» دەپ جازىپتى.. . كەشە ءبىز كۇن باتا رەكوگنوستسيروۆكا جۇرگىزگەن ورماننىڭ شەتىنەن ءبىر توپ ادام كورىندى.
- مىنە, كليمەنكو دا كەلىپ قالدى! - دەدى مامونوۆ.
- باتالوندى ورمانعا قالدىرىپ، ءوزى ماعان كەلسىن، - دەپ بۇيىردىم مەن وعان.
- سينچەنكو! - دەپ ايقايلادى مامونوۆ مەنىڭ اتقوسشىما.
- باۋىرىم، شاۋىپ بارىپ كليمەنكونىڭ الدىنان شىق، وعان كومانديردىڭ بۇيرىعىن جەتكىز. باتالونىن ورماندا قالدىرىپ، ءوزى جىلدام مۇندا جەتسىن. - تۇسىنىكتى جولداس، كاپيتان.
- ال، شاپ.. .
نيكولاي سينچەنكو شتاب ناچالنيگىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا كليمەنكو كەلە جاتقان جاققا قۇيىنداتا شابا جونەلدى. كىر- كىر ماسكا - حالات كيگەن، شاڭعى مىنگەن كاپيتان كليمەنكو الىپ- ۇشىپ جەتتى. بۇل سۇڭعاق بويلى، اسەم ءمۇسىندى، سۇلۋشا ۋكراين جىگىتى بولاتىن، ءۇشىنشى باتالوننىڭ كومانديرى ەدى. ول اسىعا، اپتىعا بايانداي باستادى.
- جولداس كاپيتان، مەنىڭ قاراماعىمداعى باتالون ءسىز بەرگەن تاپسىرمانى ورىنداپ، ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزعا قايتىپ كەلدى.
- ءسىز ازداپ بوگەلدىڭىز، جولداس كاپيتان، - دەدىم مەن ونى كىنالاعانداي.
- ايىپتىمىن، جولداس كاپيتان، - دەدى كليمەنكو تىكەسىنەن تىك تۇرىپ.
- بوگەلدىك. شىنىمدى ايتسام، مەن سىزگە جەتۋگە اسىعىپ- اق باقتىم، جولداس كاپيتان. ايتكەنمەن، امال قانشا، ايىپتىمىن.
- ارتيللەريستەر قايدا؟ - دەپ سۇرادىم مەن.
- جولداس كاپيتان، ارتيللەريستەر قيىن جاعدايدا قالدى: اتتار تارتپادى، بايعۇس جىگىتتەر زەڭبىرەكتەردى جابىلا يتەرەدى. «راز، دۆا، شاگوم مارش» - دەپ ايقايلايدى. ارتيللەريستەر «شاگوم مارش» دەگەن كەزدە، اتتار ەكى- ءۇش قادام ىلگەرى جىلجيدى دا، دىڭكەسى قۇرىپ قايتا تۇرادى. مەن ولارعا كومەكتەسپەكشى بولدىم.. . اۋرەلەنىپ جارتى كيلومەتردەي جەر جىلجىدىق. زەڭبىرەكتەردى ادامدار ارقالاپ جۇرگەندەي بولدى. ديۆيزيوننىڭ كومانديرى ماعان: «قايتەيىك، ءبىز كەرەكپىز، بىزدەن گورى سەن كەرەگىرەكسىڭ. كانە، كاپيتان، شاڭعىمەن پولك كومانديرىنە تارت» دەدى. مەن كليمەنكوعا بۇيرىق بەردىم. بەلگى سيگنال جونىندە، جاعدايدىڭ وزگەرۋىنە قاراي ونىڭ باتالونى قايدا ورنالاساتىنى تۋرالى كەلىستىك.
- كليمەنكو، تەك كەشىكتىرە كورمە، ءبارىن ءتارتىپ بويىنشا ادالدىقپەن ىستەڭدەر.
- كۇماندانباڭىز، جولداس كاپيتان، مەن دە، مەنىڭ ادامدارىم دا ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدى ەكى ەتپەيمىز. كەرەك ەكەن، دەمەك، ورىندايمىز، - دەدى ول قوشتاسىپ تۇرىپ.
***
كۇندىزگى ساعات ءۇش. ءتۇس قايتقان مەزگىل. قىسقى كۇن كولەڭكەنى ۇزارتىپ بارادى. جاۋ ءبىزدىڭ پوزيتسيانى اتقىلاي باستادى. الىستان ءىرى زەڭبىرەكتەر بىزگە وق جاۋدىردى. وعىنىڭ كوبى بورودينونىڭ ۇستىنە ءتۇسىپ جاتىر. ىسقىرا زۋىلداپ كەلىپ، جاڭعىرتا جارىلىپ، تۇسكەن جەرىن اسپانعا قوپارا كوتەرەدى. بىرنەشە ءۇيدىڭ كۇلى كوككە ۇشىپ، بىت- شىتى شىعىپ ورتەنە باستادى. قىستاقتى قارا ءتۇتىن بۋداقتاي قاپتاپ، وراپ الدى. بۇرىنعى سيرەك اتىس ءۇستى- ۇستىنە ۇدەي باستادى. بورودينوداعى ءبىزدىڭ ادامدار اينالا گۇرسىلدەي جارىلعان سناريادتان باس كوتەرە الماي جاتىر. سابانداي ساباپ، جۇندەي ءتۇتىپ الەك- شالەگىن شىعارعان قيامەت- قايىم. تاپ سول قىستاقتا تۇنەرە سوعىپ تۇرعانداي قاپ- قارا قۇيىن. تۇيدەك ءتۇتىن سوزىلا جايىلىپ، سەلونى قاپتاپ الدى.. . نەمىستەر وسىمەن التىنشى رەت قارسى شابۋىلعا شىقتى. بارلىق قارسى شابۋىلداردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر جانتالاستىسى وسى بولدى. بۇل جولى جاۋ بۇرىنعىداي بىتىراماستان، جينالىپ توپتانا، اشىنا العىرت سوقتى... ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى قاز- قاتار تىزىلگەن ءۇش توپ قارعا ومبىلاي، انتالاي باسىپ كەلەدى. نەمىستەر قاپتاپ جاقىنداپ كەلە قالدى. الىستان اتقان ءىرى زەڭبىرەكتەر قۇلاشىن ۇزارتا سىلتەگەندەي بورودينودان وقتارىن اسىرا اتا باستادى. مەنىڭ الدى- ارتىما دا ءتۇسىپ جارىلىپ جاتىر. زۋ- زۋ ءوتىپ، كەيبىرەۋىنىڭ جاڭقاسى ىزىڭداپ توبەمنەن ۇشىپ وتەدى.. . كەنەتتەن ءبىزدىڭ پۋلەمەت ۇزارا اتىسپەن جاۋ بەتىنەن الا ءتۇستى. ونى قوشتاعانداي وكوپتاردان دا، ءار جاقتان اتىس داۋسى شىعا باستادى. كەيبىرەۋلەرى وققا ۇشىپ، دۇشپان قاتارلارىنىڭ ىدىراپ، سيرەكتەگەنى بايقالادى. ءبىراق تا ارتىنداعىلار ەنتەلەي باسىپ جىعىلعانداردىڭ ورنىن تولتىرىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ پۋلەمەتتىڭ ءۇنى ءوشتى. نەمىستەر جۇگىرىپ اتوي سالىپ، قىستاققا انتالاي ەنە بەرگەن كەزدە بورودينوعا جەتىپ قالعان كليمەنكونىڭ باتالونى جاۋعا قارسى ۇمتىلدى. ەكى جاق ارالاسىپ، انىق جاعالاس، قويان- قولتىق توبەلەسكە كىرىستى. ءبىرىن- ءبىرى اتىپ، قولعا تۇسكەن نارسەمەن توپەلەپ، جاعالاسا ارپالىسىن، ۇيقى- تۇيقى بولىپ جاتىر. ءبىرازدان سوڭ اتىس سايابىرلاپ، شۋ ۇلعايا باستادى.
- نە بوپ قالدى؟ !
- ەكى جاقتىڭ دا قورامساقتاعى وقتارى بىتكەنگە ۇقسايدى.
- انە، قاراڭىز، نايزامەن شانىشقىلاسىپ.. .
- مىلتىقتىڭ شۇيدەسىمەن شوقپارداي سوعىپ.. .
- انالار جاعالاسا قۋلادى، انە ارپالىسىپ جاتىر.. . وڭ جاقتان جاردەمگە جىبەرگەن توپ بورودينوعا جەتىپ قالدى.
- گۋنديلوۆيچ! سول جاقتان تەز كومەكتەس.
- كەتتى، جولداس كوماندير! - دەپ تەلەفونمەن جاۋاپ قايتاردى.
- ءورتتى سوندىرۋگە دە ادام جىبەر، - دەي بەرگەنىمدە ءبىر جاس جىگىت تۇتقىن نەمىستەردى ايداپ الىپ كەلدى. مەن تاڭدانا قارادىم. سول كەزدە مەنىڭ ويىمدى بۇزىپ، جەڭىمەن ماڭدايىنداعى تەرىن ءسۇرتىپ، تۇتىككەن ماديار:
- التىنشى شابۋىل دا بىتكەنگە ۇقسايدى، - دەپ كۇرسىنىپ، تۇرعان جەرىنە وتىرا كەتتى.
- ەي، سەن قايدان ءجۇرسىڭ مانالى بەرى؟ ..
- انانىڭ ىشىندە بولدىم، - دەپ بورودينوعا قارادى، - ايتەۋىر كەلگەندەرى قايتقان جوق.
- ەنتىگىپ تۇيمەلەرىن اعىتىپ جەلپىنە باستادى. سۇمىرەيىپ تۇرعان تۇتقىنداردى مامونوۆ ەرتىپ كەتتى.
- يا، الگى مالىكتىڭ روتاسىنداعى تولەگەن توقتاروۆ مىنا ارپالىستا ەرلىك ولىممەن قايتىس بولدى، - دەدى ماديار اۋىر كۇرسىنىپ.
رومان ادەبي KZ پورتالىنان الىندى.
جالعاسى بار
