ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم (ەش مۇحاممەد) حان
ەسىم كەز كەلگەن ماڭىزدى ماسەلەنى اسىقپاي شەشەتىن، تابيعاتىنان مىنەزى جۇمساق، اقكوڭىل دە كەشىرىمپاز ادام ەدى. جاۋلارى ونىڭ وسىنداي كەڭپەيىل مىنەز- قۇلقىن ءوز پايدالارىنا شەشۋدى ويلاستىراتىن. ەسىمنىڭ حان بولۋى ءسىبىر ارقىلى ەدىلدىڭ بويىنا ىعىسقان قالماقتاردىڭ ورىس بوداندىعىن قابىلداپ، 1599- جىلعى قازاق جەرىنە جورتۋىلدار ۇيىمداستىرۋىمەن سايكەس كەلدى.
ول ءوزىنىڭ سوڭىنا ىلەسكەن قازاقتاردى ۇيىمداستىرىپ، قالماقتارعا قارسى جورىقتار ۇيىمداستىرۋدى دا ەستەن شىعارا قويعان جوق. جالپى قالماقتاردىڭ قازاق دالاسىنا تولاسسىز جورتۋىلدارى 1599 - جىلدان باستاپ ورىن العان ەدى. وسىندايدا ەسىمنىڭ باستى ماقساتى - قايدا جۇرسە دە اتا- بابا جولىن جالعاستىرىپ، ەلىن جاۋدان قورعاپ، ءبىرتۇتاس قازاق حاندىعىن قالپىنا كەلتىرۋ بولدى. 1620 - جىلى ەسىم حان قازاقتاردىڭ جانە قىرعىزداردىڭ وتىز مىڭ قولىمەن ويراتتارعا كۇتپەگەن جەردەن لاپ قويدى. كەلىسىمگە سايكەس قالماقتاردىڭ تۋ سىرتىنان وسى كەزدە التىن حان ەلى دە شابۋىلدى باستادى.
قىسپاققا تۇسكەن قالماقتار باس ساۋعالاپ، تىراعايلاي، قارا ەرتىستەن تومەن قاراي بويلاي قاشتى. بۇرىن ولاردى ارانداتىپ وتىرعان ورىستار ەندى قالماقتاردىڭ شىعىسقا بەتتەۋلەرىنەن قاۋىپتەنىپ، ولاردى قولداۋدان باس تارتتى. قارا ەرتىستە قالماقتى قىرعان قاندى قاساپقا ەسىم حاننىڭ باتىرلارى ارعىن اعىنتاي، قوڭىرات الاتاۋ، الشىن جيەمبەت، دۋلات جاقسىعۇل، شاپىراشتى قاراساي مەن ايتەي بەلسەنە اتسالىسسا، بيلەردەن ءۇيسىن شاپىراشتى داۋلەت بي مەن تولە ءبيدىڭ اتاسى دۋلات جانىس قۇدايبەردى بي دە قالماقتارعا قارسى كۇرەسكە ەلدى جۇمىلدىرۋدا كوپتەگەن يگى جۇمىستار اتقاردى.
وسى قارا ەرتىستىڭ تاۋلى قىراتتاردان تۇراتىن وڭ قاناتىندا بولعان شايقاستا ەسىم حاننىڭ ءوزى دە ويراتقا قارسى ۇرىستارعا بەلسەنە قاتىسىپ، ەڭسەلى تۇلعاسىمەن ەل الدىنا ءتۇسىپ، الداسپانىن وڭدى- سولدى سىلتەپ، الدىنداعى جاۋدى قامىستاي جامساتىپ، ۇلكەن قايرات تانىتىپ، ەل اۋزىندا ەرلىگى اڭىزعا اينالىپ، «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» اتاندى. الايدا قاشقان قالماقتار ىلاڭى مۇنىمەن اياقتالمادى. 1627 - جىلى توبىل ارقىلى جەڭىلىپ بوسقان قالماقتار ەدىلدىڭ حازار (كاسپي) تەڭىزىنە قۇيار جەرىندەگى قازاقتاردى باۋداي ءتۇسىرىپ قىرىپ، قازاق دالاسىن جانتۇرشىگەرلىك حابارلارمەن دۇرلىكتىردى. ولار سارىسۋ ماڭىندا بورىق دەگەن اۋىلدى ۇرەرگە ءيتىن قالدىرماي، بالا- شاعاسىنا دەيىن تۇگەل باۋىزدادى.
ەسىم حان وسىندايدا تۇركىستانداعى كۇلتوبە دەگەن جەردە بيلەردى جيناپ، كۇندە كەڭەس وتكىزىپ، جايىق بويىنا جيىرما مىڭ قولدان تۇراتىن جاساق اتتاندىردى. «كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە جيىن» دەگەن ءسوز وسىدان قالدى. ولاردى ارعىن اعىنتاي باتىر (5 مىڭ قول) ، ءۇيسىن قاراساي باتىر (5 مىڭ قول) ، نايمان كوكسەرەك باتىر (5 مىڭ قول) ، قاڭلى سارىبۇقا باتىر (5 مىڭ قول) باستادى. باتىسقا جوڭكىلگەن، تۇندەي تۇنەرگەن قاھارلى جاساقتارعا جولدان، ەلەكتى جەرىنەن ءتورتقارا جيەمبەت باتىر باستاعان تاعى 5 مىڭ قول قوسىلدى. قازاق جاساعىنىڭ باس قولباسشىسى جەر جاعدايىمەن جاقسى تانىس وسى جيەمبەت باتىر بولدى.
حازار تەڭىزىنىڭ ەلسىز جانە ماساسى قالىڭ قامىستى ايماعىندا قازاق پەن قالماق 83 كۇن ارپالىسا سوعىستى. ەكى جاقتا جاپپاي ادام قىرعىنىنان قاشىپ، ۇرىستى العاش ءبىر جارىم اي بويى جەكپە- جەك تۇرىندە وتكىزدى. جوعارىدا اتالعان باتىرلاردىڭ ءارقايسىسى العاش وزدەرى جەكپە- جەككە شىعىپ، ۇرىس دالاسىندا توعىز- ون ءبىر كۇننەن تۇرىپ، وسىنشا ادامدى جەر جاستاندىردى. دەگەنمەن، قازاق جاعى دا قاسىرەتتى باستان وتكىزدى. مىسالى، سەگىز قالماقتى جەكپە- جەكتە ءولتىرىپ، توعىزىنشىسىنا قارسى شىققان الاتاۋ باتىر اتى ءسۇرىنىپ كەتىپ، اڭداۋسىزدا مەرت بولدى.
ارتى جاپپاي قاندى قىرعىنعا ۇلاسقان بۇل ۇرىستا جەڭىلگەن قالماق ۇلارداي شۋلاپ، ەدىلدىڭ تەڭىزگە قۇيىلىسىنا قاراي قاشتى. ال ەندى شىعىستاعى جوڭعاريادا قارا ەرتىستەگى جەڭىلىستەن كەيىن قالماقتىڭ باتىر تايشىسى قازاقتى جەڭۋ ءۇشىن ۇلكەن دايىندىق كەرەك ەكەندىگىن ءتۇسىنىپ، جوڭعاريا ايماعىنداعى تاس قۇدايعا تابىنۋشىلاردىڭ ءبارىنىڭ باسىن قوسۋ ءىسىن قولعا الدى. ەندى قازاقتاردى قالماقتاردىڭ جاڭا جويقىن شابۋىلدارى كۇتىپ تۇردى. مۇندايدا قازاقتىڭ انتالاعان جاۋعا توتەپ بەرۋى ونى دۇرىس باسقارا بىلۋگە تىكەلەي بايلانىستى ەدى. وسىنى جاقسى تۇسىنگەن جانە وسىدان بۇرىن بيلىككە تالاسقان تۇرسىن حانمەن بولعان جانجالدى ەسكەرگەن ەسىم حان، تاريحتا «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەپ اتالاتىن رەفورمانى جۇزەگە اسىردى. بۇل العاش جوعارىدا ايتىلعان كۇلتوبە باسىندا جيىنداردا تالقىلاندى. وسى كۇلتوبەگە ەسىم حان وزىنە بايىرعى ورىس حان باباسىنان مۇرا بولىپ قالعان قىزىل تۋمەن قاتار اكەسى شىعاي حان كوتەرگەن اق تۋدى قاتار الىپ شىعىپ، ەلدى بىرلىككە شاقىردى. ەندى جاۋعا شاپقاندا قازاق تايپالارى وزدەرىنىڭ باتىرلارىنىڭ ەسىمدەرىمەن قاتار، الاش بابانىڭ قاسيەتتى ەسىمىن قازاق اتانعانداردىڭ ورتاق ۇرانىنا اينالدىراتىن بولىپ كەلىستى. «ەسكى جول» رەفورماسى بويىنشا جان- جاقتان، باتىس پەن شىعىستان قالماقتار انتالاعان قازاق دالاسىن ءۇش جۇزگە ءبولىپ باسقارۋ جانە ولاردى ۇلى ءجۇز ايماعىنداعى باس حان باسقاراتىن بيلەۋ جۇيەسى ەنگىزىلدى.
بۇل تاۋەكەل، اقنازار حاندار تۇسىندا باستالعان تاققا تالاسۋ ارەكەتىن جاۋ جاعادان العاندا توقتاتۋ جانە قازاقتىڭ كەڭ دالاسىن جەرگىلىكتى رۋلار مەن تايپالاردى تىعىز توپتاستىرىپ قورعاپ قالۋ ءۇشىن امالسىزدان جاسالعان ساياسي- الەۋمەتتىك شارا ەدى. سونىمەن قاتار «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» وڭتۇستىك- شىعىستا قالماقتاردىڭ وقتىن- وقتىن جەتىسۋ ايماعىن جاۋلاۋىنا جانە باتىستا نوعاي ورداسىنىڭ كۇيرەپ، كەزىندە وعان قاراعان كوپتەگەن الشىن رۋلارىنىڭ قازاقتار قول استىنا وتۋىنە، قاراقالپاقتاردىڭ نوعايلاردان ءبولىنىپ شىعۋلارىنا بايلانىستى قازاق حاندىعىن بيلەر ارقىلى باسقارۋدى رەتتەۋ ماقساتىن كوزدەدى. ەدىل مەن جايىق اراسىنا تەرىستىك ارقىلى كەلگەن قالماقتاردىڭ قونىستانۋلارى نوعايلاردىڭ كوپ بولىگىنىڭ قازاقتارعا قوسىلۋىن قيىنداتىپ، نوعاي ورداسى ىدىراي باستاعان تۇستا، ولاردىڭ باتىسقا، قىرىمعا قاراي كوشۋىن تەزدەتە ءتۇستى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە 1608 -جىلى نوعايلاردىڭ باس ءبيى ەشتەرەكتىڭ قول استىندا بار بولعانى 40 مىڭداي عانا نوعايلار قالعان ەدى.
نوعايلار بيلىگىنەن بوساپ قالعان ولكەنى قازاقتار قولىندا ءبىرجولا ۇستاپ قالۋ ءۇشىن بۇل ايماقتى ەسىم قازاقتىڭ كىشى ءجۇزى ايماعىنا اينالدىرسا، ال بىردە قازاققا، بىردە قالماققا قاراپ وتىرعان وڭتۇستىك- شىعىستاعى جەتىسۋدى قولدان شىعارماۋ ءۇشىن ونى قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزى مەكەندەيتىن ايماق دەپ اتاي باستادى. ەسىم سونىمەن بىرگە قازاققا ورتاق استانانى دا بەلگىلەپ، ءوزى ۇزاق جىلدار تۇراقتاعان تۇركىستاندى رۋحاني تۇرعىدان عانا ەمەس، ساياسي تۇرعىدان دا استانا ەتىپ بەلگىلەپ كەتتى. بۇل باسقارۋ رەفورماسىن جاساعان ەسىم حان شىعىستاعى جانە باتىستاعى قالماقتارمەن تايتالاستىڭ ۇزاققا سوزىلاتىنىن، وسى، قازاقتار ءتارىزدى كوشپەلى جۇرتتىڭ قازاقتىڭ شۇرايلى جايىلىمدارىنا كوز تىگۋلەرىن توقتاتۋدىڭ جۋىق ارادا مۇمكىن بولماسىن دا جاقسى ءتۇسىندى.
وسىندايدا الپىستى القىمداعان ەسىمدى اۋىر ناۋقاس توسەككە تاڭدى. 1644 - جىلعا قاراي ول كوپ كەشىكپەي كوز جۇمدى. ءوزى استاناعا اينالدىرعان تۇركىستاندا جەرلەندى. ايتارىمىز، زامانىندا قازاقتىڭ ەل بولۋىنا قيساپسىز ەڭبەك سىڭىرگەن، حالىق جىرلارىندا «ەڭ زەرەك حان» رەتىندە جىرلانىپ، وراسان زور قۇرمەتكە يە بولعان ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم بۇگىنگى قازاقتاردىڭ ءادىل باعاسى مەن ەرەكشە قاستەرلەۋىن كۇتىپ، قوجا احمەت ياساۋي باباسىنىڭ جانىندا جاتىر.
تالاس وماربەكوۆ، ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ جانىنداعى ورتالىق ازياداعى ءداستۇرلى وركەنيەتتەردى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور ۇ ع ا قۇرمەتتى اكادەميگى
