ۇمىتشاقتىق نەدەن بولادى؟

استانا. قازاقپارات - ادەتتە، ادامدار اراسىندا وتكەن- كەتكەن جايتتاردى اڭگىمەلەگەندە «ەسىڭدە مە؟ » دەپ، ونىڭ جادىسىنا سۇراۋ سالاتىنى بەلگىلى.

وندايدا تىڭداۋشىسى «ءيا، ەسىمدە» ياكي «نە ەدى؟ » دەپ بارىپ ول جايتتى ەسىنە تۇسىرەدى. نەمەسە كەيدە ماڭىزدى جايتتاردى «ۇمىتپا، ءيا؟ » دەپ نىقتاپ تا جاتامىز. ءيا، بارشاعا ورتاق ماسەلەنىڭ ءبىرى -  ەستە ساقتاي ءبىلۋ. اڭگىمە سول جايىندا. وسى تاقىرىپتا ويعا مىنانداي سۇراق ورالادى: مالىمەتتەر ميعا قالاي ساقتالادى ءوزى؟ قالاي جىلدام ءارى تەز ۇيرەنۋگە بولادى؟ ۇيرەنگەندەرىمىزدى ۇمىتپاۋدىڭ ءارى وڭاي ەسكە ءتۇسىرۋدىڭ جولدارى بار ما؟ ۇمىتقان كۇننىڭ وزىندە مالىمەتتەردىڭ ميدان ءوشىپ كەتپەۋى نەنى بىلدىرەدى؟

باستان وتكەن وقيعالاردىڭ وتكەن ومىرمەن بايلانىسىن سانالى تۇردە ساقتاۋ كۇشى رەتىندە سيپاتتالاتىن ەستە ساقتاۋ - مي قىزمەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. سىرتتان ءارى ىشتەن كەلەتىن سيگنالداردىڭ جادىلانىپ، جۇمىس ىستەۋىندە ءارى ەسكە تۇسىرۋىندە ميدىڭ ءبىر بولىگى عانا ەمەس بارلىعى تولىقتاي مىندەت اتقارادى. ەستە ساقتاۋدىڭ قالىپتاسۋىندا ءرول وينايتىن سيگنالدار جالپى العاندا بەس سەزىم مۇشەسىمەن قابىل العاندارىمىز. ساۋساعىمىزدىڭ كۇيۋى، كورگەن نەمەسە باستان وتكەن اۋىر اۆتوكولىك اپاتى، ەستىگەن ماقتاۋ سوزدەر بۇعان مىسال بولا الادى. ىشتەن كەلگەن سيگنالدار بولسا، جۇيكە جۇيەسى قيال مەن وي الەمىمىزبەن قاتىستى بولعاندار. ماسەلەن، جۇرەگى قىسىلعان ادامنىڭ كەۋدە اۋرۋى، قايعىسى، سۋىق تەر، قۇرعان قيالى ەستە ساقتالادى. بۇلار ەستە ساقتالادى نەمەسە ەستە ساقتالمايدى. ءاسىلى ەشتەڭە دە ءبىرجولاتا ءوشىپ كەتپەيدى، تەك ەستە ساقتاي الماي نەمەسە ۇمىتۋ بار. ۇمىتۋ ادامنىڭ گەنىنە سىڭگەن، ادامداردىڭ سۇرگەن ومىرىنە قاراي ءپىشىنى وزگەرەتىن جاعداي. ۇمىتۋدا جاس پەن جىنىس، كۇيزەلىس، داعدى مەن اۋرۋلار ءوز دەڭگەيىندە اسەر ەتەدى. ەستە ساقتاۋ ءۇش كاتەگوريادا قولعا الىنادى.

از ۋاقىتقا ەستە ساقتاۋ

 ول بىرنەشە سەكۋند نەمەسە مينۋت بۇرىن بىلگەندەرىمىزدىڭ جادىلانۋى جانە ەستە ۇستاۋى. از ۋاقىتتىق ەستە ساقتاۋدا ميدىڭ الدىڭعى (prefrontal) بولىگى وتپەلى ەستە ساقتاۋ ورنى بولىپ تابىلادى. بۇل جەرگە كەلگەن سيگنالدار بىرنەشە سەكۋند جادىدا ۇستالىپ، كەيىن كەرى قاراي يتەرىلەدى. ءبىلۋ ءۇشىن از ۋاقىت جۇمساپ، نەمەسە ماڭىز بەرمەستەن وقىعان ءبىر تاقىرىپتى تۇسىنسەك تە تەز ۇمىتامىز. وتىرعان ورىندىقتىڭ نەمەسە الدىمىزداعى قابىرعانىڭ ءتۇسىن، زاتتاردىڭ بەلگىلەرىن، تىنىستاعان اۋانى، جۇرەگىمىزدىڭ قاعىسىن جەكە ساقتاپ، بۇلاردى ۇنەمى ەستە ۇستاساق، ءومىر ءسۇرۋ قيىندار ەدى. ميىمىزعا بەلگىلى ءبىر ساتتە جەتكەن سيگنالدار قاجەتىمىزگە جانە ماڭىزىنا قاراي تاڭدالىپ، سۇرىپتالىپ، ولاردىڭ سيپاتى مەن مولشەرىنە قاراي جادىدا شەكتەۋلەر بولادى.

از ۋاقىتتىق جادىدا نىقتاۋ بولمايدى. سيگنال العاننان كەيىن سەكۋندتار مەن مينۋتتاردان كەيىن بۇلار قاجەتىمىزگە ءارى ءبىز ءۇشىن ماڭىزىنا قاراي مالىمەت رەتىندە كەرى شاقىرىلادى، ادامعا اسا ماڭىزسىز بولسا، سەكۋند پەن مينۋتتاردان كەيىن ۇمىتىلادى. ايتالىق، كوشەدە، وزىمىزگە قاتتى ۇنايتىن الا الماي جۇرگەن ءبىر كولىكتى كورسەك، ونى نىق جادىعا ساقتاپ، ۇمىتپايمىز. ءبىراق سول كولىكتىڭ ءبىز ءۇشىن تارتىمدىلىعى بولماسا، كورسەك تە از ۋاقىتتا ۇمىتامىز. از ۋاقىتتىق جادى كاتەگورياسىنا جاتاتىن مالىمەتتەردىڭ ءبارى ميدىڭ الدىڭعى بولىگىندە پروتسەسكە تۇسەدى. بۇلاردىڭ اراسىندا ماڭىزدى بولعاندارى ميدىڭ hipokampus بولىگىندە نىقتالىپ، ورتا نەمەسە ۇزاق مەرزىمدى جادى ۇياشىقتارىنىڭ بىرىنە ساقتالادى.

 ورتا جانە ۇزاق مەرزىمدى ەستە ساقتاۋ

 ميعا باراتىن سيگنالدار تومەنگى بولىكتەردە وتەتىن پروتسەستەردەن كەيىن ساقتالادى. سيگنالدار توتەنشە جانە ماعىنالى بولۋىنا، ەموتسيالىق ماڭىزىنا قاراي ورتا جانە ۇزاق مەرزىمدى جادىعا ساقتالادى. قايعى، قۋانىش، ۇرەي سەكىلدى جاعدايلار جادىنى كۇشەيتەدى. ايتالىق، جۇرەك ۇستاماسىندا بولعان قيىندىقتار، دەنەگە ءىز سالعان جاراقاتتار، كۇتپەگەن جەردەن ەستىلگەن اۋىر سوزدەر مەن وتكىنشى قيىندىقتار، جاقسى ءبىر كىسىنىڭ ۇيگە قوناق بولعانى ەسكە تۇسەدى. ءبىر نارسە اسا قيىندىقپەن ۇيرەنىلسە، ەموتسيالىق تارتىمدىلىعى بولماسا، ونىڭ ەستە نىق قالۋى قيىن. از ۋاقىتتىق جادىنىڭ ۇزاق ۋاقىتقا اينالۋى ءۇشىن نىقتاۋ شارت. بىلگەن نارسەلەر سەرگەك ءارى تىڭ ميدا اناعۇرلىم نىقتالا تۇسەدى. مالىمەتتەر ورنىقتى جادىدا جينالىپ، جىلداردان كەيىن كەرى شاقىرا الادى. بەس سەزىم مۇشەسىنە قاتىستى ۇزاق مەرزىمدى جادىعا ساقتالادى. جاڭا مالىمەتتەر كەلگەندە، ەسكى مالىمەتتەر دە شاقىرىلادى ءارى بۇلاردىڭ ءبىر بىرىمەن بايلانىسى قۇرىلىپ، جاڭا موتيۆتەر قالىپتاستىرىلىپ، ساقتالادى (ورنىقتى جادى جاسالادى) .

 ەسكى مالىمەتتەردىڭ ساقتالۋىندا RNA- نىڭ ءرول وينايتىنى ايتىلۋدا. سيگنالدار جادىعا ساقتالعاندا، بار جۇيكە كلەتكالارىنا ەسكەرتۋ كەلەدى. كوپ كىتاپ وقۋ، جاتتاۋ، ءتۇرلى قۋانىشتى ءىس شارالار اتقارۋ، جادى ءالسىز بولسا دا ورنىقتى جادىعا يە بولادى. جازىلعان بارلىق نارسە ماڭىزىنا قاراي ۇمىتىلۋى مۇمكىن، ءبىراق جوعالىپ كەتپەيدى.

ۇمىتشاقتىق

ۇمىتشاقتىقتىڭ سەبەپتەرىنىڭ اراسىندا جاستىڭ ماڭىزى زور. كارى كىسىلەردىڭ كوبىندە ۇمىتشاقتىق كەزدەسەدى. بۇل جاعدايعا الجۋ دا (senil demans) دەلىنەدى. كۇيزەلىس، ەكى ىسپەن نەمەسە كەرەكسىز ىستەرمەن اينالىسۋ، مالىمەت كىرلەۋى سەكىلدى فاكتورلار از مەرزىمدى جادىنى تۇمشالاپ، ۇمىتشاق ەتەدى. ۇمىتشاقتىقتىڭ بولماۋى ءۇشىن از مەرزىمدى جادىنى كەرەكسىز نارسەلەرمەن، حاراممەن بىلعاماۋ كەرەك. كەرى جاعدايدا از مەرزىمدى جادىنىڭ قولدانىلۋىمەن نەيروندار قۇرىپ، جادىنىڭ جوعالۋىنا اكەلەدى. سانالىق ءارى سول سەبەپتى جادىنى حارامدارمەن اينالىسۋ تەستوستەرون گورمونىنىڭ كوبىرەك بولىنۋىنە، بۇل ءوز كەزەگىندە كوبىرەك ولىمگە، ناتيجەدە ۇمىتشاقتىققا سەبەپ بولۋدا. جاسقا قاتىستى ۇمىتشاقتىققا ۇرىنباۋ ءۇشىن مىنا جايتتارعا كوڭىل بولگەن ءجون: a) پايدالى ەڭبەكتەر وقۋ؛ ءا) شەتتىلى سوزدەرىن، اسىرەسە قۇران اياتتارىن جاتتاپ، ءتۇسىنۋ؛ ب) حالىققا پايدالى بولۋ ماقساتىندا ءىس- شارالارعا قاتىسۋ؛ ۆ) ۇيقى مەن تاماقتانۋ رەتىنە ماڭىز بەرۋ.

 جۇيكە كلەتكالارىنىڭ قۇرۋى B3 پەن B12 ءۆيتامينى جەتىسپەۋشىلىگى، مي قاناۋى، جادىعا قاتىستى تامىردىڭ بىتەلۋى ۇمىتشاقتىققا جول اشادى. Alzheimer اۋرۋىندا جاقىن جادىنىڭ قۇرۋى بايقالادى. ادام كەلگەن كىسىلەردىڭ اتتارىن، كۇندەلىكتى وقيعالاردى، دارىگەردىڭ ۇسىنىستارىن دەرەۋ ۇمىتادى. بۇدان بولەك، tiroid جەتىسپەۋشىلىگى، Parkinson, hidrosefali, شيزوفرەنيا، ەپيلەپسيا سەكىلدى اۋرۋلار دا ۇمىتشاقتىققا جول اشادى.

ءابۋ حۇرايرادان (ر. ا. ) ۇمىتۋ ماسەلەسىنە قاتىستى ءبىر وقيعا جەتكەن: «مەن ءبىر كۇنى پايعامبارىمىزعا بارىپ: «ۋا، راسۋلاللا، سىزدەن كوپ حاديس ەستيمىن، ءبىراق ۇمىتامىن» دەپ ۇمىتپاۋ ءۇشىن نە ىستەۋگە بولاتىنىن مەڭزەدىم. ول كىسى ماعان «شاپانىڭدى جەرگە جاي» دەدى. دەرەۋ جايدىم. قولدارىمەن ءبىر نارسەنى ۋىستاپ شاپانعا سالعانداي ارەكەت جاسادى. سودان كەيىن ماعان «جينا» دەدى. مەن شاپاندى جيناپ الىپ كەۋدەمە باستىم. راسۋلىن حاق پايعامبار رەتىندە جىبەرگەن اللاعا انت ەتەيىك، سودان باستاپ ەستىگەن ەش نارسەمدى (حاديستى) ۇمىتقان ەمەسپىن» (بۇھاري، ايني)

 پايعامبارىمىزدىڭ قۇران وقۋ، جاتتاۋ، جاقسىلىققا شاقىرىپ، جاماندىقتى تىيۋ، تۇنگى قۇلشىلىقتى اتقارۋ، كۇننىڭ بەلگىلى ۋاقىتتارىندا ۇيىقتاۋ، حارامدارعا جولاماۋ سەكىلدى كەڭەستەرى قۇلشىلىعىمىزعا پايدالى بولۋمەن قاتار بۇلاردىڭ كوپتەگەن حيكمەتتەرىنىڭ ءبىرى ۇمىتشاقتىقتىڭ الدىن الادى.

 كەلەسى ءبىر جاعىنان ۇمىتۋدىڭ (ۇمىتشاقتىق ەمەس) ادامعا پايداسى دا جوق ەمەس. جاڭا مالىمەتتەر ۇيرەنۋ ءۇشىن ەسكىلەرىن ۇمىتۋ دا كەرەك. جۇيكە جۇيەسىنىڭ دەمالۋى ءارى جويىلماۋى ءۇشىن ۇمىتۋ دا كەرەك. ءبىراق ۇمىتقان ءار مالىمەت جادىدان ءوشىپ كەتپەيدى. الداعى ۋاقىتتا قاجەت بولىپ شاقىرعان ۋاقىتتا قايتا كەلەدى. ادام اۋرۋ تۇرىندە ءار ۇيرەنگەنىن ۇمىتسا، ەمدەلۋ جولدارىن قاراستىرۋ كەرەك. پايعامبارىمىزدىڭ مۇعجيزاسى ۇمىتشاقتىققا ءدال بۇگىن شارا تابىلماعانمەن بولاشاقتا ەم تابىلاتىنىن بىلدىرسەك كەرەك.

قارتايىپ الجىعان كىسىلەر ەلكتروشوكپەن ەمدەۋ ناتيجەسىندە بۇرىنعى جادىنا جاتتالىپ قالعان جايتتاردى ەسىنە تۇسىرە الۋدا. بۇل دا ميىمىزعا جازىلعان مالىمەتتەردى ءبىز ۇمىتساق تا، ولاردىڭ تۇتاس ءوشىپ كەتپەيتىنىن بىلدىرۋدە. سوندىقتان ءوزىمىز جاساعان ءارى جادىمىزدىڭ ىشىندە جوعالىپ، ءبىرشاماسىن ۇمىتقان جايتتار ءبىر كۇنى الدىمىزدان شىعادى ءارى دالەل ەتۋگە قولدانىلادى. ءوشىپ كەتپەگەندىكتەن ءبىز ولاردى ەسىمىزگە تۇسىرەمىز ءارى مويىنداماي قويا المايمىز.

 بۇعان قوسا، تاعى ءبىر ەسكەرتە كەتەتىن جايت، عالىمداردىڭ ءبىرقاتارى ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن كۇشەيتىپ، ۇمىتشاقتىقتى جەڭۋ ءۇشىن كۇن سايىن كەيبىر دۇعالاردى قايتالاپ وقىپ وتىرعان ەكەن. كۇندە تاڭەرتەڭ ءدانى بار كەپتىرىلگەن ءجۇزىمنىڭ جيىرما ءبىر ءتۇيىرىن جەۋدى داعدىعا اينالدىرۋدىڭ دا بەرەرى بار كورىنەدى. تاقۋا كىسىلەر ەستە ساقتاۋ قابىلەتى ناشار، تەز جاتتاي المايتىن جانداردى ءبىر حاديستە ايتىلعان ءتورت راكاتتىق ناماز وقۋعا جانە ارتىنان ارنايى دۇعا جاساۋعا دە كەڭەس بەرگەن ەكەن.

 islam.kz