شترافباتتاعى قازاق قىزى

استانا. قازاقپارات - قالالىق ونوماستيكا كوميسسياسىنىڭ شەشىمىنە سايكەس، تاياۋدا اقتوبە كوشەلەرىنىڭ بىرىنە حاليدا مامانوۆانىڭ ەسىمى بەرىلدى. مۇنشاما قۇرمەتكە يە بولارلىقتاي بۇل ايەل كىم ەدى؟

جالپاق جۇرتشىلىق پروفەسسور، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، شترافبات قۇرامىندا بەرلينگە دەيىن جەتكەن قازاق قىزى - حاليدا ەسەنقۇل قىزى مامانوۆا تۋرالى وتە از بىلەدى...

كوز كورگەندەردىڭ ايتۋىنشا، حاليدا مامانوۆا - ورتا بويلى، سالماقتى، ادەمى ايەل بولىپتى. ارالاسقان دوس-جاراندارىنىڭ بىردە-ءبىرى حاليدانىڭ داۋىس كوتەرىپ، رەنجىگەنىن ەستىمەپتى. تاعدىر تالقىسى مەن قيىندىعىن «قىڭق» ەتپەستەن كوتەرۋگە اپامىزدىڭ باسىنان وتكەرگەن، ەردىڭ ەرى عانا شىدايتىن «ازاپتى مەكتەبى» كوپ كومەك بەرسە كەرەك.

قىزىل يمپەريانىڭ وتباسىنا اكەلگەن ويرانى بۇكىل اۋىرتپالىقتى ءۇنسىز كوتەرۋگە ۇيرەتتى. ءۇنسىز عانا وتىردى دەسەك، ابەستىك بولار. وقۋعا، ۇيرەنۋگە تالپىندى. حاليدا مامانوۆا ءومىربايانىنا «تالدىقورعان وبلىسى اقسۋ اۋدانى قارااعاش دەگەن جەردە، ءىرى مالشى ەسەنقۇل مامانوۆتىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلدىم» دەپ ءوز قولىمەن جازىپتى.

جالپى، حاليدا تۋرالى اڭگىمەنىڭ ءوزى قىسقا. سوندىقتان، ءبىز حاليدانىڭ جالپى بولمىسىن اشۋ ءۇشىن، وسى ماتەريالدا مامانوۆتاردىڭ تەگى، ولاردىڭ سوڭعى ءجۇز جىلدا ءبىلىم الۋ سالاسىنا قوسقان ۇلەسى تۋرالى دا ءسوز قوزعاۋدى ءجون دەپ تاپتىق.

بەرەكەلى باقشا جەتىسۋ وڭىرىندە اۋقاتتى، باي ادامدار وتە كوپ تۇردى. ءبىراق كەيىنگى ۇرپاق سولاردىڭ كوپشىلىگىن ەستە ساقتاعان جوق. ال مامان مەن ونىڭ ۇلدارىنىڭ اتى اڭىزعا اينالدى. ماماننىڭ تەگى -  ون ءۇشىنشى عاسىردا بايان حاننان باستالىپ، ماتاي ءبورىباي باتىر، قاپتاعاي باتىر، قىدىرالى ءبي، قالقاباي دوسەت ۇلى، تانەكە باتىر بولىپ جالعاسادى.

بۇل ۇرپاقتىڭ ءارقايسىسى بولاشاق ءۇشىن جەكە-جەكە قولتاڭبا قالدىرعان. حاليدانىڭ كوكەسى، اكەسىنىڭ تۋعان اعاسى تۇرىسبەك مامانوۆ 1872-جىلى ون سەگىز جاسىندا بولىس بولدى. سەيىتتال مەن ەسەنقۇل مامانوۆتار كوشپەندى كەدەن ۇيىمداستىرىپ، ۇلى جىبەك جولىنداعى كەرۋەنشىلەردەن الىم-سالىق جيىپ تۇرعان.

مامانوۆتار بالالاردىڭ جان-جاقتى ءبىلىم الۋىن قۋاتتاي وتىرىپ، اقساقالداردىڭ دا كوزىن جەتكىزۋگە تىرىسىپ باقتى. «ءدىني، ۇلتتىق، تىلدىك ايىرماشىلىقتارعا قاراماستان، ءبىز دە تاتارلارمەن، ورىستارمەن جانە باسقا دا حالىقتارمەن بىرگە ورتاق اسپان استىندا، تامىرى تۇتاسقان اعاشتاردىڭ اراسىندا، گۇلدەرى ءبىر-ءبىرىن توزاڭداتقان، جاپىراعى مول، بەرەكەلى باقشادا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز» دەدى.

ولار ءبىلىمسىز ۇرپاقتىڭ بولاشاعىن ەلەستەتە المادى. ءسويتىپ، بالا وقىتۋدىڭ العىشارتتارىن جاسادى. «مامانيا» مەن مەتسەناتتىق مامانوۆتاردىڭ جەكە قارجىسىنا جەتىسۋدا زيالى مەكتەپ اشىلدى. الدىمەن، ەكى جىلدىق ەدى. كەيىننەن، ءتورت سىنىپتى، ودان سوڭ، سەگىز سىنىپتى بولىپ كەڭەيتىلدى.

بۇل مەكتەپكە مۇعالىم بولۋ ءۇشىن، كادىمگىدەي بايقاۋدان جەڭىپ شىعۋ كەرەك ەدى. مۇندا -  قازان، ۋ ف ا، ورىنبور، سانكت-پەتەربۋرگ پەن ىستامبۇلدا وقۋ تاۋىسقان ۇستازدار ساباق بەردى. ءبىلىم الۋعا تىلەك بىلدىرگەن بالانىڭ ءبارى قابىلداندى. وقۋ تەگىن ەدى. شاكىرتتەرگە قاجەتتى نارسەنىڭ ءبارى بەرىلدى - جاتىن ورىن، تاماق، وقۋلىق، ءتىپتى كيىمدەر ۇلەستىرىلدى.

ەڭ باستىسى -  بۇل كەدەيلەردىڭ بالالارىنا ارنالعان مەكتەپ بولاتىن. الپىس بالاعا ارنالىپ، سول ۋاقىت ءۇشىن كەرەمەت جاتاقحانا سالىندى. وقۋ - اراب قارپى نەگىزىندە ءجۇردى. «مامانيا» مەكتەبى ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىنە ۇقسايتىن. وقۋ مەكەمەسىندە تالاپ پەن مەيىرىمدىلىك، بىلىمگە باس ۇرۋ اۋانى سەزىلىپ تۇردى. ۇستازدار ءۇشىن كەرەمەت جاعداي جاسالدى. ارنايى پانسيون سالىنىپ، وسى ۋاقىت ءۇشىن دە قول جەتپەس ۇلكەن جالاقى تاعايىندالدى.

«مۇسىلماندىق ءبىلىم بەرۋدىڭ» وتە جوعارى دەڭگەيگە قويىلعانى جونىندە پاتشالىق شەنەۋنىكتەر اقپارلار جازىپ قالدىردى. ءبىراق «مامانيا» مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارى تەك ءبىلىم دەڭگەيىمەن عانا ەرەكشەلەنگەن جوق. ولاردىڭ ءارقايسىسى - ءبىلىم ءدانىن دالاعا دا سەۋىپ، ەلدىڭ رۋحاني بايۋىن مۇرات تۇتتى. بۇل جەردە ءار ءتۇرلى كەزەڭدە - ءىلياس جانسۇگىروۆ، مۇحامەدجان تىنىشبايەۆ، جۇماحان كۇدەرين، ءبىلال سۇلەيەۆ سەكىلدى قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازاماتتارى ءبىلىم الدى.

مامانوۆتاردىڭ مەكتەبى - تۇتاستاي قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ قايماعىن ءتۇزىپ شىقتى. قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، تۇرىسبەك مامانوۆ - اسا كەرەمەت كاسىپكەر بولعان ەدى. ومىرىندە ەكى رەت قاجىلىققا بارىپ كەلگەن. جولاۋشىلاپ ءجۇرىپ، ءاربىر ەلگە كەلگەندە - سول ەلدىڭ تاريحىن، ونەرى مەن مادەنيەتىن ىقىلاسپەن وقىپ ۇيرەنگەن.

ساۋداگەرلىك ىسكەرلىك بايلانىسى دا اۋقىمدى ەدى. تاشكەن، بۇحار، نامانگان، جاركەنت،  قىزىلجار قالالارىندا ساۋدا ۇيلەرىن اشتى. ال 1881-جىلى مامانوۆتاردىڭ قارجىسىمەن قاپال قالاسىنىڭ قۇرىلىسى باستالدى. باقىتسىز گراف وسىنشاما ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن، تۇرىسبەك مامانوۆ ەكىنشى نيكولايدىڭ قولىنان ءۇشىنشى دارەجەلى قاسيەتتى گەورگي وردەنىن الدى. سونداي-اق، ول كىشى التىن مەدالدى يەمدەنىپ، گراف دەگەن تيتۋل الادى.

گرافتىق تيتۋل ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلەتىن. و زاماندا جاعدايى كەلىسكەن كىسىلەر ەڭ مىقتى دەگەن ادەبي شىعارماعا بايگە جاريالايتىن. بايگەگە وتە ءىرى كولەمدە اقشا تىگەتىن. مامانوۆتار اۋلەتى سونداي شىعارماشىلىق جارىسقا دەمەۋشىلىك كورسەتىپ وتىردى. ولار العاشقى قازاق رومانىنا بايگە جاريالاپ، قازاق ءتىلدى گازەت-جۋرنالدارعا قارجىلاي كومەك كورسەتتى.

تالانتتى دەگەن تۇلەكتەردىڭ وقۋىن ودان ءارى قاراي شەتەلدەردە جالعاستىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. قازان توڭكەرىسىنەن سوڭ، مامانوۆتار اۋلەتىنەن 15 ادامدى اتىپ تاستادى. تاعى دا 36 وتباسىن يتجەككەنگە ايدادى. حاليدانىڭ اكەسى ەسەنقۇلدى «اتاقتى» 58-باپپەن سوتتاپ، ءۇش جىلعا قازاقستاننان تىس جەرگە جەر اۋداردى. 1928-جىلى مال-مۇلكىن كامپەسكەلەگەن سوڭ، بالا-شاعاسىمەن قوسا، چكالوۆ قالاسىنان ءبىر-اق شىقتى.

ەسەنقۇل قارا جۇمىسشى بولىپ جۇمىسقا تۇردى. ال اناسى فابريكاعا تىگىنشى بولىپ ورنالاستى. التى بالانىڭ ۇلكەنى - حاليدا ول كەزدە 10 جاستا ەدى. ايداۋدا جۇرگەندە تۋبەركۋلەزدەن اكەسى مەن ەكى كىشى ءىنىسى قايتىس بولادى. وتباسى 1932-جىلى اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ، الماتىعا ازەر ورالدى.

وقۋ قۋۋ حاليدا ەسەنقۇل قىزى قىسقا كۋرستاردا وقۋدى باستاپ، الدىمەن، تەحنيكۋمعا، سوسىن، مەديتسينا ينستيتۋتىنا تۇسەدى. ءبىراق اتاتەگىن «فەودال» دەپ تانىعان كوممۋنيستەر قارشاداي قىزدى كومسومولدان، سوسىن وقۋدان شىعارادى. كەيىننەن، حاليدا ارەڭ دەگەندە قايتادان وقۋىن جالعاستىرادى. بۇل جىلدارى ءۇيدىڭ بەرەكەسى كەتتى. اناسى كۇن سايىن قالتىراپ-دىرىلدەپ، ەكى شاباداندى ۇستاپ، ىشىندەگى ناندى جاڭاسىنا اۋىستىرىپ وتىردى.

ويى - قاماۋعا السا، زاتى مەن نانىن بىرگە الا كەتپەك. وسىنداي كۇيمەن 1958-جىلعا دەيىن ءومىر كەشتى. حاليدا مامانوۆا 1941-جىلدىڭ 31- جەلتوقسانىندا مولوتوۆ اتىنداعى قازاق مەديتسينا ينستيتۋتىن ءتامامداپ، «ەمدەۋشى-دارىگەر» دەگەن ات الدى. ودان سوڭ، عىلىم اكادەمياسىندا فيزيولوگيا ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتى بولىپ، تاعى دا وقۋدا قالدى. ءبىراق وقۋدى ودان ارى جالعاستىرا المادى.

1942-جىلدىڭ اقپانىندا سوعىسقا شاقىرىلدى. مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ تۇلەگىنە لەيتەنانت شەنى بەرىلۋى ءتيىس بولاتىن. ءبىراق حاليداعا ونداي لاۋازىم بۇيىرمادى. ءتىپتى وعان مەدبيكە بولۋعا دا رۇقسات ەتىلمەدى. مەديتسينالىق قاپشىقتىڭ ورنىنا، مولا مەن وكوپ قازۋ ءۇشىن قولىنا كۇرەك ۇستاتتى.

شترافبات بوتقاسى وزىنە تيەسىلى شەن مەن اسكەري لاۋازىمىن الا الماعان حاليدا بىردەن ستالينگە حات جازدى. «ەگەر مەن حالىق جاۋى بولسام، وندا شترافباتقا جىبەرىڭىز. ەگەر، ءتىرى قالسام، مەنەن جانە تۋىستارىمنان بۇكىل ايىپتى الىپ تاستاڭىز!» قايسار قىزدىڭ قاھارماندىعىنا تاڭ قالماسقا لاج جوق. ءبىراق كوپ وتپەستەن، حاليدا زەكتەر مەن ساياسي تۇتقىنداردىڭ اراسىنان ءبىر-اق شىقتى.

كادىمگى شترافبات! كىلەڭ ەركەك اراسىنداعى جالعىز قىز ەدى. سوتتالدى دەگەنىمەن، شترافباتتاعى جاندار دا مەيىرىمنىڭ نە ەكەنىن جاقسى ءبىلدى. قارشاداي قىزدى ءارقاشان قورعاشتاپ، قامقورلىققا الدى. نەمىستەردىڭ اۋە شابۋىلىندا اعاسى مەن اكەسىندەي بولىپ كەتكەن اعالارى حاليداعا وق تيگىزبەي، دەنەسىمەن قورعاپ وتىردى.

ەڭ وكىنىشتىسى سول، حاليدا شترافباتتاعى ازابى تۋرالى جارىلىپ ەشكىمگە ءتىس جارا بەرمەيتىن. سوندىقتان، بىزگە تامۇقتى جەردەگى تىرشىلىگى تۋرالى مالىمەتتەر تام-تۇمداپ قانا جەتىپتى. ودان سوڭ، حاليدانى اۆياباتالونعا اۋىستىردى. اسكەري قىزمەت 821 باتالوندا جالعاسىپ، حاليدا امبۋلاتوريانىڭ باستىعى بولىپ تاعايىندالدى.

باتالون ستالينگرادتىڭ تۇبىندەگى كەسكىلەسكەن ايقاسقا باسىنان اياعىنا دەيىن قاتىستى. ودان سوڭ، 4- ۋكراينا، 3-بەلارۋس مايدانىنىڭ قۇرامىندا بالتىق جاعالاۋىن ازات ەتىپ، 1 جانە 2-ۋكراينا مايداندارىنىڭ قۇرامىندا پولشا، چەحوسلاۆاكيا، گەرمانيا، اۆستريانى ازات ەتتى. حاليدا ەسەنقۇل قىزى وسىلايشا گەرمانياعا دا جەتتى. تەك، 1943-جىلى عانا قازاق قىزىنا مەديتسينالىق قىزمەتتىڭ اعا لەيتەنانتى دەگەن شەن بەرىلدى.

حاليدا ەسەنقۇل قىزىن «ستالينگرادتى قورعاعانى ءۇشىن»، «1941-1945-جىلدارى ۇلى وتان سوعىسىندا گەرمانيانى جەڭگەنى ءۇشىن» مەدالدارىمەن جانە قىزىل جۇلدىز وردەنىمەن ماراپاتتادى. 1945-جىلى مايداندا جاراقات العاندىعى ءۇشىن، ەلىنە قايتارىلدى.

ول كەزدە يىقتا كاپيتاننىڭ ءتورت جۇلدىزى جارقىراپ تۇر ەدى! ءبىلىم مەن پالە 1946-جىلدىڭ اقپانىنان باستاپ، قازاق مەديتسينالىق اكادەمياسىندا پاتولوگيالىق فيزيولوگيا كافەدراسىنا اسسيستەنت قىزمەتىمەن جۇمىسقا تۇرىپ، 1950-جىلدىڭ قىركۇيەگىندە كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىنىڭ تاجىريبەلىك كەزەڭىن اياقتادى.

ءبىراق تاعى دا اتا-باباسىنىڭ باي بولعاندىعى حاليدانىڭ جولىن كەستى. عىلىمي جۇمىسىن قورعاۋعا مۇرشا بەرمەدى. حاليدانىڭ جەتەكشىسى گلوزمان بولسا، عىلىمي ەڭبەگىن قورعاۋ ءۇشىن، قىرعىزستانعا كەتۋگە كەڭەس بەردى. سونىڭ ارقاسىندا حاليدا ەڭبەگىن ماسكەۋدە قورعاپ، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دەگەن اتاق الدى. كەيىننەن، بۇكىل كەڭەستەر ەلىندە «دارىگەرلەر ءىسى» باستالعاندا، حاليدا ەسەنقۇل قىزى دا وسى الاقۇيىننىڭ نازارىنا ىلىكتى.

سەبەبى ول «حالىق جاۋىنىڭ» قىزى ەدى. جەتەكشىلەرى حاليداعا تاۋعا كەتە تۇرۋدى، كەيىن ءبارى ورنىققاسىن، ساقتاندىرۋ دارىگەرى بولىپ ورالۋعا كەڭەس بەردى. سوسىن، حاليدانى قاراعاندى قالاسىنداعى مەديتسينا ينستيتۋتىنا جىبەردى. ال 1959-جىلى اقتوبە قالاسىندا جاڭادان مەديتسينا ينستيتۋتى اشىلىپ، رەكتورى بولىپ تاعايىندالعان كۋرستاسى كافەدرا مەڭگەرۋشىسى رەتىندە شاقىردى.

حاليدا سول قىزمەتتە جيىرما جىل تاپجىلماي جۇمىس ىستەدى. ءدال سوندا وتىرىپ، دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعادى. 1969-جىلى جوعارعى اتتەستاتسيالىق كوميسسياسىنىڭ شەشىمى بويىنشا، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دەگەن لاۋازىم الدى. قاتەرلى ىسىك تۋرالى عىلىمي ەڭبەكتەرى پاريجدە وتكەن حالىقارالىق كونگرەستە وقىلدى.

حاليدانىڭ كوپتەگەن شاكىرتى وسى كۇنى تانىمال مامان، عالىم اتانعان. ستۋدەنتتەرى ءالى كۇنگە دەيىن ۇستازىن ساعىنىشپەن ەسكە الادى. دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن ماسكەۋدە قورعاپ، ەلگە ورالعاسىن، حاليدا ەسەنقۇل قىزى ستۋدەنتتەر اراسىندا حالىق اسپاپتارى ءانسامبلىن قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەردى.

سول-سول-اق ەكەن، وبكومنان شاقىرتىپ، دەرەۋ دارىگەردى «ۇلتشىل» دەپ ايىپتاپ، «سوتسياليستىك اعارتۋ جانە ءبىلىم بەرۋگە قاۋىپ تۋعىزۋشى» رەتىندە باعالادى. جۇمباق ءولىم اسىرە ساق كوممۋنيستەر حاليدانىڭ مەكسيكا مەن ورتالىق امەريكاعا جاساماق بولعان ساپارىنىڭ جولىن كەستى. تەك، سوتسياليستىك بولگارياعا بارۋعا عانا رۇقسات ەتتى.

بولگارياداعى «التىن قۇم» جاعالاۋىنا اقتوبەلىك دارىگەرلەردىڭ ساپارتوبى اتتاندى. بىرنەشە كۇننەن كەيىن، حاليدانىڭ ءولى دەنەسىن دەمالىس ورنىنان الدەقايدا الىس جەردەن تاۋىپ الادى. سوت-مەديتسينالىق ساراپشىلار «مارقۇم قاراڭعىدا سۋعا باتىپ ءولدى» دەگەن قورىتىندى جاسايدى.

ال، شىن مانىندە، حاليدا كەشكىلىك سۋعا تۇسپەۋشى ەدى... دەنەسىندە ۇلكەن كوگەرگەن داق كوزگە ءتۇستى. ءبىراق ساراپشىلار «تەڭىزدە شومىلىپ ءجۇرىپ، بەتونعا سوعىپ العان بولار» دەپ توپشىلادى. ال الدە بىرەۋدىڭ سوققىعا جىعۋى تۋرالى بولجام مۇلدەم جاسالمادى.

تۋىسقاندارىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل ىسپەن قازاقستان مەن بولگاريانىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى اينالىسقان. مارقۇمنىڭ دەنەسىن جەرلەۋ ءۇشىن، تۋىستارىنا ەكى اپتا بويى بەرمەدى... قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1993-جىلى 14- ساۋىردە شىققان «جاپپاي رەپرەسسيا قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» زاڭىنا سايكەس، حاليدا ەسەنقۇل قىزى مامانوۆا رەپرەسسيادان زارداپ شەگۋشى دەپ تانىلىپ، اقتالدى. ءبىر وكىنىشتىسى، حاليدا اپامىز بۇل كۇندى كوزىمەن كورە الماي كەتتى.

jasqazaq.kz