ستالين قول قويعان ماڭىزى زور قۇجات نەمەسە سوعىس كەزىندە قىزىل ارميا قانشا اراق ءىشتى

استانا. قازاقپارات- ۇلى وتان سوعىسىنىڭ كوپ ايتىلا بەرمەيتىن كەيبىر تۇستارى بار. سوعىس كەزىندە جوعارعى باس قولباسشىنىڭ ارنايى بۇيرىعىمەن العى شەپتەگى جاۋىنگەرگە بەرىلەتىن اراقتىڭ مولشەرى بەلگىلەنگەن.

 ستاليننىڭ ءوزى قول قويعان سوڭ ونىڭ سول كەزدەگى ماڭىزى زور قۇجات بولعانى تاريحي دەرەك.

بۇل ماسەلە ك س ر و تۇسىندا اشىق ايتىلماعانمەن، ءىرى شابۋىلداردىڭ الدىندا جاۋىنگەرلەردىڭ رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن اراق بەرىلەتىنى تۋرالى سول كەزدەردە جازىلعان ەستەلىكتەردەن، تاريحي قۇجاتتاردان كەزدەستىرۋگە بولادى. ونى مايدانداعىلار «ناركومنىڭ ءجۇز گرامى» دەپ اتاعان. «ءجۇز گرام» فين سوعىسى كەزىندە دە بولعان ەكەن. بۇل دا تاريحتا بار، ال ەندى ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە قىزىل ارميا قانشا اراق ءىشتى، ونىڭ قانداي پايداسى نەمەسە زيانى بولدى دەگەن ماسەلەگە كەلگەندە اسكەري تاريحشىلاردىڭ وزدەرى قايشى پىكىرلەردى كوپ ايتادى.

 ورىس تاريحشىلارىنىڭ ايتۋىنشا، جاۋىنگەرلەرگە اراق بەرۋ ءداستۇرى پەتر زامانىنان كەلە جاتىر ەكەن. 1908 -جىلعى قۇجاتتار بويىنشا تومەنگى شەندەگى جاۋىنگەرلەرگە ءۇش چاركادان (160 گرام)، ال كومەكشى قىزمەتتەگى اسكەريلەرگە ەكى چاركادان اراق بەرىلەتىن بولعان. ءبىر جىلدىڭ ىشىندەگى مەيرامداردا بەرىلەتىن اراق 15 چاركانى قۇراعان. 1 - دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا رەسەي يمپەرياسى «قۇرعاق زاڭ» جاريالاپ، مايدانداعىلارعا اراق بەرۋدى توقتاتتى، تەك تەڭىزشىلەرگە عانا شاراپ بەرىلەتىن بولدى.

 ك س ر و تۇسىندا العاشقى «ناركومنىڭ ءجۇز گرامى» 1940 - جىلى قاڭتاردا، فين سوعىسى كەزىندە زاڭمەن بەكىتىلدى. بۇل باستامانىڭ اۆتورى كليمەنت ۆوروشيلوۆ بولعان. سونىڭ ۇسىنىسىمەن ستالين قىزىل ارمياعا كۇن سايىن 50 گرام شوشقانىڭ مايى جانە 100 گرام اراق بەرۋ جونىندەگى بۇيرىققا قول قويدى. اراق قىستىڭ سۋىعىندا قار جامىلىپ، مۇز جاستانىپ جاتقان جاۋىنگەرلەرگە ءدارى ەسەبىندە تاراتىلدى. ەسەپ قۇجاتتارىنا قاراعاندا، 1940 - جىلدىڭ 10 - قاڭتارىنان ناۋرىزدىڭ باسىنا دەيىن قىزىل ارميا اسكەرلەرى 10 توننا اراق، 8,8 توننا كونياكتى ءىشىپ تاستاعان ەكەن.

 ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە جاۋىنگەرلەر مەن باسشىلىق قۇرامعا بەرىلەتىن اراقتىڭ نورماسى بىرنەشە رەت وزگەرگەن. قورعانىس كوميسسارياتىنىڭ №562 س س قاۋلىسى 1941 - جىلدىڭ 22 - تامىزىندا شىقتى. وندا «1941 - جىلدىڭ 1 - قاڭتارىنان باستاپ مايداننىڭ العى شەبىندە جۇرگەن ءاربىر قىزىل اسكەر- گە جانە اسكەردىڭ باسشىلىق قۇرامىنا كۇن سايىن 100 گرام مولشەرىندە بەرۋ بەكىتىلسىن» دەپ جازىلعان. «اسكەرگە اراق بەرىلسىن» دەگەن بۇيرىق قازىرگى كەزدە قۇلاققا ءبىرتۇرلى بولىپ ەستىلۋى مۇمكىن. ءبىراق ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە جوعارعى ستاۆكانىڭ مۇنداي قاۋلىلارى بىرنەشە رەت جاريالانىپ، بىرنەشە رەت وزگەرتىلدى. مايدانداعى اسكەرلەر، شىندىعى كەرەك، كۇز ءتۇسىپ، قارا سۋىق باستالا وسى قاۋلىنى اسىعا كۇتتى.

 1942 - جىلدىڭ 6 - ماۋسىمىندا جوعارى باس قولباسشىنىڭ جاڭا قاۋلىسىمەن قىزىل ارمياعا جاپپاي اراق تاراتىلۋ توقتاتىلدى. بۇرىنعى قاۋلىعا وزگەرىستى ستاليننىڭ ءوزى ەنگىزدى. بۇدان بىلاي ءجۇز گرام تەك شابۋىلداۋ وپەراتسياسىنا قاتىسقان اسكەريلەرگە عانا بەرىلدى، قالعاندارى تەك مەيرام كۇندەرىندە اۋىز تيەتىن بولدى. اسكەريلەرگە اراق بەرىلەتىن مەيرامداردىڭ تىزىمىنەن ستالين تەك حالىقارالىق جاستار كۇنىن سىزىپ تاستادى.

 قىس ءتۇسىپ، قاتتى ايازدار باستالاردىڭ الدىندا، 1942- جىلى 12- قاراشادا بۇيرىققا تاعى دا وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، ەندى «ناركومنىڭ ءجۇز گرامىن» مايداننىڭ الدىڭعى شەبىندە جۇرگەندەردىڭ بارلىعى الاتىن بولدى. ويتكەنى قاقاعان قىستىڭ سۋىعىندا وكوپتا جاتقاندارعا «ناركومنىڭ ءجۇز گرامى» جىلۋ بەرۋى ءتيىس ەدى. قارسىلاستاردىڭ وعى، سناريادتارى جەتەتىن جەرلەردە جۇمىس ىستەيتىن رەزەرۆتەگى اسكەرلەر، قۇرىلىس اسكەرلەرىنە، جارالى بولعاندارعا (ەگەر دارىگەر رۇقسات بەرەتىن بولسا) كۇنىنە ەلۋ گرام اراق بەرۋگە رۇقسات ەتىلدى. كاۆكاز مايدانىندا 100 گرام اراقتىڭ ورنىنا 200 گرام پورتۆەين نەمەسە 300 گرام قۇرعاق شاراپ تاراتىلدى. ويتكەنى شاراپتىڭ ءتۇر- ءتۇرى وسى وڭىردە جاسالاتىن بولعاندىقتان الىستان اراق تاسىمالداۋ قوسىمشا شىعىندى تالاپ ەتتى.

 1943 - جىلدىڭ 30 - ساۋىرىندە گ ك و  №3272 «مايداندا جۇرگەن ارميانىڭ اسكەرلەرىنە اراق بەرۋ ءتارتىبى تۋرالى» جاڭا قاۋلى شىقتى. بۇيرىق بويىنشا، وسى جىلدىڭ 1 - مامىرىنان باستاپ جەكە قۇرامعا اراق بەرۋ توقتاتىلدى. «ناركومنىڭ ءجۇز گرامى» تەك شابۋىلداۋشى وپەراتسياعا قاتىسقاندارعا عانا بەرىلسىن، ال قالعاندارى قوعامدىق جانە ريەۆوليۋتسيالىق مەرەكەلەردى اتاپ وتكەندە عانا ءىشسىن، دەپ شەشتى جوعارعى قولباسشىلىق.

ويتكەنى سوعىستىڭ جۋىق ارادا اياقتالاتىنداي ەمەس، سوندىقتان كەلەسى قىسقا قاجەتتى قور جيناپ قويۋ كەرەك بولدى. كۋرسك يىنىندەگى جەڭىستەن كەيىن قىزىل ارميانىڭ جاعدايى جاقساردى، شابۋىلداۋشى اسكەرلەردىڭ قاراسى كوبەيدى. ءسويتىپ، «ناركومنىڭ ءجۇز گرامىنان» ۇمىتكەرلەر دە كوبەيدى. 1943 - جىلى تامىز ايىنىڭ اياعىندا ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى (ن ك ۆ د) مەن تەمىر جول اسكەرلەرى ناركومنىڭ ءجۇز گرامىنان ءبىرىنشى رەت اۋىز ءتيدى.

 تاريحي قۇجاتتارعا سەنەتىن بولساق، ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە اراق وتە كوپ ءىشىلىپتى. اسىرەسە، مايداننىڭ العى شەپتەرىندەگىلەر جاقسى ىشكەن. فەلدمارشال پاۋليۋستى تۇتقىنعا العان فەدور يلچەنكو ستالينگراد شايقاسىندا اعا لەيتەنانت شەنىندە بولعان. ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە ول بىلاي دەپ جازادى: «سپيرتتىك ىشىمدىكسىز جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.. . ساقىلداعان اياز. مايدانداعى 100 گرام سناريادتان قىمبات بولدى، جاۋىنگەرلەردى ءۇسىپ قالۋدان ساقتادى، ويتكەنى ولاردىڭ كوپشىلىگى دالادا، تاقىر جەردە جاتتى.. .»

 تەڭىز جاياۋ اسكەرىنىڭ قۇرامىندا سوعىسقان بارلاۋشى دميتري ۆونليارسكي ەستەلىگىندە باسقاشا جازادى: «مايداندا كەيبىر كەزدەردە شابۋىل الدىندا ءجۇز گرام اراق بەرەتىن، ءبىراق ءبىزدىڭ باتالوندا بۇل ماسەلەگە وتە قاتال قارادى. «باتىلدىق ءۇشىن» دەپ ىشەتىن الكوگول جاۋىنگەرلىك جاعداي- دا كەرى اسەرىن تيگىزەدى دەپ ەسەپتەيمىن. ەگەر قويان جۇرەك قورقاق بولساڭ ءىش، ىشپە -  ءبارىبىر سولاي بولىپ قالاسىڭ. ەگەر ەر بولساڭ، كەز كەلگەن جاعدايدا دا سوندايسىڭ.. .»

مايدانداعى ىشىمدىكتىڭ ءرولى جونىندە رەجيسسەر پەتر تودوروۆسكي دە قارسى پىكىرلەر ايتادى. سوعىستا ول ۆزۆود كومانديرى بولعان ەكەن. «ارينە، ونداي ءداستۇر بولدى، شابۋىلدىڭ الدىندا وكوپتى ارالاپ ءجۇرىپ جاۋىنگەرلەرگە اراق قۇيىپ بەرەتىن. باتىل بولۋ ءۇشىن. العى شەپتە سپيرت قۇيىلعان بوشكە پايدا بولادى، بىرەۋلەرگە - 100 گرام، ەكىنشىلەرىنە 150 گرام تيەدى. جاستارى ۇلعايعاندار اراق ىشپەيتىن. ءالى ءدارى ءيىسى مۇرىندارىنا بارماعان جاستار ءىشتى. ءبىرىنشى كەزەكتە سولار وققا ۇشاتىن. «شالدار» اراق جاقسىلىققا جەتەلەمەيتىنىن ءبىلدى».

ارميا گەنەرالى نيكولاي لياشەنكو سول كەزدەردى بىلاي دەپ ەسىنە الادى: «شابىتتانعان اقىندار وسى ءبىر ساتقىن ءجۇز گرامدى «جاۋىنگەرلىك» دەپ اتادى. بۇدان ارتىق كۇپىرلىكتى ويلاپ تابۋ قيىن. اراق دەگەن قىزىل ارميانىڭ سوعىسقا قابىلەتىن اناعۇرلىم تومەندەتپەي مە.. .»

 ناركومنىڭ ءجۇز گرامىنا قارسى بولعاندار دا، جاقتاس بولعاندار دا كوپ. كىم قالاي دەسە دە، بۇل تاريحي شىندىق، سوعىستا جازىلعان تاريح پاراقتارىنىڭ ءبىرى. ارينە، قىزىل ارميا فاشيستىك گەرمانيانى اراقتىڭ كۇشىمەن جەڭدى دەگەن ۇلكەن قاتەلىك، وعان كوپ اڭىزداردىڭ ءبىرى دەپ قاراعان ءجون. اراققا ماسايعان ارميا انىقتاما بويىنشا «سوعىسقا جارامسىز ارميا» بولىپ تابىلادى. گەورگي جۋكوۆتىڭ نەمىستەردىڭ تاستاپ كەتكەن سپيرت قۇيىلعان سيستەرنالارىن جارىپ جىبەرۋ جونىندەگى بۇيرىعى بەكەر ەمەس. ويتكەنى بۇل سپيرت سوعىس جاعدايىندا كەمىندە ءبىر ديۆيزيانى ءبىراز ۋاقىتقا قاتاردان شىعارىپ تاستايتىن ەدى.

 سوعىستى باستان- اياق وتكەن گۆارديا سەرجانتى ۆلاديمير ترۋنين دەگەن ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە تانكتە اراق ىشپەك تۇگىلى تەمەكى تارتۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعانىن ايتادى. ويتكەنى تانكيستەردىڭ ءدال جانىندا سناريادتار سالىنعان كاسسەتالار تۇردى، ال ءجۇرىپ كەلە جاتقان تانكتە ديزەلدىڭ ماي ساۋىتىنان شىققان 130 گرادۋسقا جەتەتىن ىستىق بۋ ءسال عانا ۇشقىننان لاپ ەتە قالۋ قاۋپى بولعان. تانكيستىڭ ايتۋىنشا، اراقتى تەك اتقىشتار بولىمدەرىندە بەرەتىن، وندا دا تۇراقتى تۇردە بەرمەگەن.

 مايداندا ەڭ كوپ قىرىلاتىن، ۇزاق ءومىر سۇرمەيتىندەر جاياۋ اسكەرلەر بولىپ ەسەپتەلەدى. اسىرەسە، شابۋىلعا شىققان كەزدە جاۋ پۋلەمەتشىلەرى مەن اۆتوماتشىلارى بۋداي تۇسىرەدى. باس كوتەرتپەيتىن وقتىڭ استىندا ءجۇرىپ شابۋىلعا شىعۋ، جاۋعان وققا كەۋدەنى توسقان باتىردىڭ ءىسى ەمەس، دەگەنمەن، ءبىزدىڭ اسكەرلەر سولاي جاسادى. ولار جوعارىدان كەلگەن بۇيرىقتى ورىندادى. وسىنداي كەزدە جاۋىنگەرلەردىڭ جۇرەگىن باسىپ، قورقىنىش سەزىمنەن ارىلتاتىن وسى «ناركومنىڭ ءجۇز گرامى» بولدى. ونسىز دا قاندارى تاسىپ جۇرگەن جاس جاۋىنگەرلەر اتوي سالىپ العا جۇگىرەمىز دەپ ارانداپ قالادى. اقىل توقتاتقان ءتىسقاقتى جاۋىنگەرلەردىڭ شابۋىل الدىندا اراقتان باس تارتۋلارىنىڭ سەبەبى وسىندا. كەز كەلگەن ۇرىستا جاۋىنگەر جاۋىنان باسىم ءتۇسۋ ءۇشىن ءار سەكۋندتى پايدالانىپ اقىلىن، ايلاسىن اسىرۋى ءتيىس. ول ءۇشىن ماس ادامنىڭ ەمەس، ساۋ ادامنىڭ ويلى، جوسپارلى ارەكەتى كەرەك.

 كوپتەگەن مۇسىلمان جاۋىنگەرلەر وزدەرىنە تيەسىلى ءجۇز گرامدارىن سوعىس كەزىندە قاجەتتى بۇيىمدارعا ايىرباستاعان. بالا كەزىمدە ناعاشى اتام مۇحامەتقالي وزىنە تيەسىلى ماحوركانى، سپيرت پەن شوشقانىڭ مايىن قانتقا، پيماعا ايىرباستاعانىن اڭگىمەلەپ وتىرۋشى ەدى.

 سوعىس بىتكەننەن كەيىن اسكەريلەرگە سپيرت بەرۋ توقتاتىلدى. ءبىراق كوپتەگەن ارداگەرلەر بۇل ءداستۇردى وزدەرىمەن بىرگە ەلدەرىنە الىپ كەلدى. وسىلايشا، «ناركومنىڭ ءجۇز گرامى» دەگەن ۇعىم بۇكىل ك س ر و حالقىنا تارادى. بۇل سوعىستان كەيىنگى جىلداردا جاپپاي الكوگوليزمنىڭ ەتەك الۋىنا اكەلدى. ونى جۇرت سوعىس سالعان جان جاراسىنىڭ ەمى دەپ قابىلدادى. راسىندا دا سولاي بولعان شىعار، ۇلى وتان سوعىسى ءاربىر وتباسىنا قايعى- قاسىرەت اكەلدى ەمەس پە.. .

قايىرجان تورەجانوۆ

«ايقىن» گازەتى