انا ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ انالارىمىزدىڭ قۇرساعىنان باستالۋى ءتيىس
بالانى جاستان دەۋشى ەدى عوي، ءبىراق بالانى جاستان ەمەس، بەسىكتەن، بەسىكتەن ەمەس- اۋ، انا قۇرساعىنان باستاپ تاربيەلەۋدى اتام قازاق ەرتە ەسكەرگەن. ادەتتە، ادام بارلىق نارسەنى ومىرگە كەلگەن سوڭ ۇيرەنەتىن، بارلىعىن قوعامدىق ومىردەن جيناقتايتىن ءتارىزدى سەزىلەدى. الايدا ادامنىڭ بەس جاسقا دەيىنگى العان تاربيەسى بۇكىل ومىردەن العان تاربيەسىنىڭ 90 پايىزىن قۇرايدى ەكەن. سونىڭ ىشىندە ءسابيدىڭ انا قۇرساعىنداعى تاربيەسى ماڭىزدى ورىن الادى.
ءبىر قىزىعى، بالا انا قۇرساعىندا جۇرگەندە، اناسى نەنى كوپ ۇيرەنسە، نەنى بىلەتىن بولسا، كەيىن بالا سول نارسەنى تەز يگەرىپ الادى ەكەن. امەريكادا مىناداي ءبىر تاجىريبە وتكىزىپتى. ءبىر كۇندە، ءبىر ۋاقىتتا تۋعان ءۇش نەمىستىڭ، ءۇش اعىلشىننىڭ، ءۇش ورىستىڭ بالاسىن كىندىگى كەسىلە سالىسىمەن بارلىعىن ءبىر ۇيگە اپارىپ، وڭاشا جاتقىزىپ قويىپ، الدىمەن نەمىس تىلىندە، «ومىرگە قوش كەلدىڭدەر، جولدارىڭ ءساتتى بولسىن» دەپ، جاقسى- جاقسى سوزدەر ايتقان ەكەن. اعىلشىن مەن ورىس بالالار قىبىرسىز جاتىپتى دا، نەمىس سابيلەر قوزعالىپ، ءۇن شىعارىپتى. ال وسى سوزدەردى اعىلشىن تىلىندە ايتقاندا، جاڭاعى نەمىس پەن ورىس نارەستەلەر قوزعالماي، اعىلشىن شارانالار قيمىلداپ، كوڭىل اۋدارىپتى. ورىسشا ايتقاندا دا تۋرا سولاي بولعان. مۇنداعى سەبەپ نەدە؟ ءومىر ەسىگىن جاڭا اشىپ، جارىق دۇنيەنى جاڭا كورىپ وتىرعان ءسابيدىڭ ءوز ءتىلىن بىلگەنى قالاي؟ ارينە مۇنىڭ بارلىعى ونىڭ قانىنان، انا قۇرساعىندا جۇرگەندە كۇندەلىكتى العان تاربيەسىنەن. ويتكەنى ونىڭ اكە- شەشەسى ءوز تىلىندە سويلەيدى. ورتاسى، قارىم- قاتىناسى ءوز تىلىندە.
«سۇتپەن بىتكەن سۇيەكپەن كەتەدى» ، دەيدى قازاق. ال بۇگىنگى ءبىزدىڭ ورتامىزداعى قازاق بالالارى قالاي بولماق؟ كوبىنىڭ كۇندەلىكتى ەستيتىن ءسوزى ورىسشا بولسا، ۇلتتىق قانى بار، ۇلتتىق نامىسى بار قازاق ۇرپاعىن قالاي وسىرەمىز؟ ەرتەڭگى ۇرپاعىڭ تۋا سالىپ ورىسشاعا بەيىمدەلىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل.
قازىرگى مەديتسينا قۇرساقتاعى بالاعا سىرتقى دىبىستىڭ ءار الۋان اسەرى بارىن الدەقاشان دالەلدەپ قويعان. قۇرساقتا جاڭا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان شارانانىڭ قانداي مىنەزدى پەندە بولىپ تۋارىنا سىرتتاعى اۋەز ايتارلىقتاي ىقپال ەتەدى ەكەن. اتام قازاق اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا كوشىپ ءجۇرىپ ءان ايتقان، كۇمبىرلەتە كۇي تارتقان. اجەلەرىمىز وزدەرى كەلىن- كەپشىكتى القاقوتان جيناپ ءان سالدىرعان، بوي جازدىرعان. مۇنىڭ ار جاعىندا - ۇرپاق قامى، ءداستۇرلى تاربيە مايەگى جاتقان جوق پا؟ ! ءان شىرقاعان كوڭىلدەن اۋرۋ قاشارىن ءالميساقتان بىلگەن، شادىمان كوڭىل جاس انادان شاتتىق كەرنەگەن، مىنەزدى ۇرپاق تۋادى دەپ سەنگەن.
ءان- اۋەندى ايتۋ بار دا، ونى تىڭداۋ بار. قازاق ايتا دا بىلگەن، تىڭداي دا بىلگەن. تاڭدى تاڭعا ۇرىپ شىرقاعان سال- سەرىلەر مەن اق تەر، كوك تەر بوپ ارىعانشا جىرلاعان جىراۋلاردى ۇيىپ تىڭداعان ەل ەدىك. سونان دا بولار نەگىزىمىز ءانشى، كۇيشى حالىقپىز. قازىر قايدا سول جىرلار، التى قىردىڭ استىنان ەستىلەر اندەر قايدا قالدى؟ ۇيىعان، «قۇلاقتى» تىڭداۋشىسى بار ما قازىر؟ جوق. ونىڭ اۋىلى الىستاپ كەتتى. جاس انانىڭ تىڭدايتىنى جارىقشاق قاتقىل مۋزىكا، جۇلقىنعان ىرعاق، تۇرمىستاعى ۇرىس- كەرىس پەن تىستاعى تارسىل ىشتەگى نارەستەگە دە سول كۇيىندە اسەر ەتىپ جاتىر. سونان دا بولار قازىرگى تۋعان بالالار پسيحيكالىق داعدارىسپەن دۇنيەگە كەلەدى. مىنەزى كەڭ بالا از. تۋماي جاتىپ توزىق جۇيكەگە شالدىققاندار باسىم. «جاڭاشىلمىز» دەپ بالانى بەسىكتەن ايىردىق. قۇلاق اشىپ، ازان شاقىرىپ ات قويۋ ۇمىتىلدى. شىر ەتىپ جارىق دۇنيەگە كەلگەن نارەستەگە شىلدەحانا جاساپ، ءان كۇيمەن كۇتىپ الاتىن ەل بار ما؟ بالانىڭ ادام بوپ العاشقى ەستيتىنى اكۋشەرلەردىڭ «مالچيك» ، «ديەۆوچكا» نەمەسە «بوگاتىر» ، «كراساۆيتسا» دەگەن انىقتاماسى، كورەتىنى پىشاق (كەساريەۆو سەچەنيە) پەن جالعىزدىق بولدى. ول ەرتەڭ جالعىزدىققا، قاتىگەزدىككە ۇيرەنە باستايدى. دانا قازاق توعىز اي قۇرساقتا جاتىپ، ىرعالعان تۇيەنىڭ ۇستىندە ىرعاقتى ءان سالعان انادان تۋعان بالانى سول ىرعاعىنان بىردەن جاڭىلدىرماي، شىلدەحانامەن قارسى الىپ، تەربەلگەن تال بەسىككە سالعان. ءسويتىپ، ىرعاقتى تەربەلىستى بۇزباي، قۇرساقتاعى كومەسكى ءۇندى انانىڭ بەسىك جىرىنا ۇلاستىرعان. نەتكەن زەرەكتىك دەسەڭىزشى؟ ! قوس دۇنيەنى ۇندەستىرۋ، ۇيلەستىرۋ وسىنداي- اق بولار. بۇنداي اۋەنمەن تەربەلىپ، ومىرگە كەلگەن بالا قانداي مەيىرىمدى دە، مىنەزدى بولىپ وسەر ەدى. ءوزىنىڭ انا تىلىنە، داستۇرىنە جاقىن بولىپ وتانشىل ۇرپاق بولىپ وسەدى. قازىرگى بالا جارىق دۇنيەمەن ۇندەسىپ ەمەس، ۇركىپ كەلەدى. ۇركەك، تەنتەك مىنەزىمەن ومىردەن ۇيلەسىم ىزدەپ ساندالعان ءسابي از با؟ سوعىس جىلدارىندا انالارىمىز جۇكتى بوپ ءجۇرىپ تراكتور ايداعان، ايىرلاپ ءشوپ مايالاپ، ءتۇن قاتىپ ستانوكتاردىڭ باسىندا تۇرعان. ءسويتىپ ءجۇرىپ- اق ومىرگە دەنى ساۋ ۇرپاق اكەلگەن.
جاپون حالقىندا مىناداي جاقسى ءداستۇر بار. اۋا رايى تۇنەرىپ، اسپاندى بۇلت باسسا دا، جاڭبىر، قار جاۋسا دا، كوشەدە بالاسىمەن كەلە جاتقان اتا- انا ءان ايتادى. ايەلدەرى قۇرساقتاعى نارەستەلەرىنە ەل تاريحى، ۇلاعاتتى ادامدار جايلى جاقسى اڭگىمەلەر ايتادى ەكەن. ال ءبىزدىڭ جاس انالار «اپىرماي، قالاي بوسانام، جاعداي قالاي بولادى؟ » دەپ ۋايىمعا سالىنىپ، بولماشى نارسەگە كۇيىپ- ءپىسىپ، كۇيەۋلەرىمەن رەنجىسىپ جاتادى. سونىڭ ءبارى بالاعا اسەر ەتەدى.
جاننىڭ ون ەكى ارناسىن تەك انا قۇرساعىنداعى تاربيەمەن عانا اشا الاسىز. انا قۇرساعىنداعى بالا ءتورت ايىندا تاربيە كۇتە باستايدى. بالا بويىنا بىتكەننەن باستاپ انا بويىن، ءجۇرىس- تۇرىسىن تۇزەپ، مىنەزىن قالىپتاستىرىپ، جامان قىلىقتاردان ارىلىپ، دەنساۋلىعىن قاداعالاۋى، سۇلۋ تابيعات كورىنىستەرىن تاماشالاپ، اسەم ءان- كۇي تىڭداپ العان اسەرىن جان كۇي تەبىرەنىسى ارقىلى ىشتەگى نارەستەگە جەتكىزە ءبىلۋى ءتيىس. قۇرساقتاعى سابيگە ەرتەگىلەر ايتىپ، ونىمەن اڭگىمەلەسىپ، جاقسى تىلەكتەر تىلەۋى كەرەك. ويتكەنى انا قۋانسا ىشتەگى بالا دا قۋانادى، قايعىرسا - قايعىرادى. انانىڭ بويىنداعى مىنەز- قۇلقى، دەنساۋلىعىنداعى اقاۋلار قۇرساقتاعى بالاعا بەرىلەدى. قازىرگى تاڭدا انا قۇرساعىنداعى تاربيەنىڭ ساقتالماۋىنان جاننىڭ ون ەكى ارناسى جابىلۋ الدىندا. كەشەگى ابايداي دانا وتكەن، ءابۋ ناسىر ءال- فارابيدەي عۇلاما وتكەن قازاق دالاسىندا بۇگىن دە سونداي دانا ۇرپاقتار نەگە تۋمايدى؟
انا ءتىلىڭ - ارىڭ بۇل،
ۇياتىڭ بوپ تۇر بەتتە.
وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل،
ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە، - دەپ تالانتتى اقىن قادىر مىرزا ءالي جىرلاعانداي، اتا- بابا تاعىلىمىن قاستەرلەپ، ۇرپاعىمىزدى انا ءتىلىمىزدىڭ ۋىزىنا قاندىرىپ ءوسىرۋ ءاربىر ازاماتتىڭ پارىزى. ەندەشە بالا تاربيەسىن بويعا بىتكەننەن باستاپ قولعا الايىق!
ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى
