ايتىس، قايدا باراسىڭ؟
قاي ايتىس تاريحىنا قاراساق تا ەشبىر ايتىس كۇنى بۇرىن بولجام ەتىپ، مەرزىم الىپ، «پالەن كۇنى پالەن جەرگە جينالىپ ايتىسايىق» دەگەن كەلىسىممەن، جوسپارمەن بولماعان.
استا، تويدا، جيىندا، ءتىپتى، كوش جونەكەي اقىندار كەزدەسە كەتسە، ۇستاسا كەتەتىن پالۋاندارداي ءبىر- بىرىنە سوزبەن سوقتىعا كەتەتىن. سوندىقتان دا ول ايتىستار شىنايى، ناعىز سۋىرىپسالماعا ءتان قىسقا دا نۇسقا بولعان عوي. كوش قۇلاش داستان- تەرمەلەرگە ۇقسامايتىن.
ارعى ايتىستى قويا تۇرىپ، بەرگى ايتىستى، ياعني، ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان بەرگى ايتىستى- اق الىپ قارايىقشى. دامۋدىڭ بارلىق ساتىلارىن، ياعني، تۋۋ، قالىپتاسۋ، جەتىلۋ، وزگەرۋ، دامۋ، تۇلەۋ ساتىلارىن باستان وتكەرگەن تۇتاس ءبىر تابيعي زاڭدى قۇبىلىس. قازىرگى ايتىس - ءوز الدىنا وتاۋ تىگۋگە حاقى بار كوركەمونەردىڭ تولىق ءبىر سالاسى. اۋەزوۆتىڭ «ايتىس - تەاتر» دەگەن ءبىر ءسوزىن العا تارتىپ، ايتىستى بىرەسە تەاترلىق، بىرەسە شوۋلىق سيپاتقا تەلي بەرۋگە بولمايدى. كوركەمونەردىڭ سالالارى ءالى ءبىر- بىرىنەن دارالانىپ بولىنبەگەن كەزدە، ايتىستىڭ ول ءرولدى اتقارعانى راس. ال قازىر ءار سالا دارالانىپ، ءوزىنىڭ ناقتى سيپاتى، مىندەتى انىقتالعان زامان. ءار ءسوز زامانىنا قاراي قۇندى.
ايتىس ومىرگە ەكىنشى رەت قايتا ورالعان كەزدە، ياعني، 1986- 1996 - جىلدار ارالىعىنداعى سيپاتى قانداي ەدى؟ داۋىسى مەن دومبىراسى باردىڭ ءبارى - ءانشى دە، ءارتىس تە، جازبا اقىن دا ايتىسا بەرەتىن. كوش قۇلاش جازىلعان دايىن ءماتىندى جاتتاپ الىپ ايتىستى. ودان بەرى دە ايتىس جاتتاندىلىقتان ارىلىپ، ناعىز سۋىرىپسالما اقىندار ىرىكتەلىپ شىعا باستادى. ءبىراق ولار دا كۇنى بۇرىن قانداي تاقىرىپ، قاي وبلىستىڭ اقىنىمەن شىعادى - ونى ءبىلىپ، ءبىر- ءبىرىنىڭ وبلىسىن ارالاپ، كەمشىلىكتەرىن ءتىزىپ الىپ، اۋىلىنا بارىپ، اماندىق- ساۋلىق سۇراسىپ ءجۇردى. مۇنى دا ناعىز ايتىس دەۋگە كەلمەيتىن. ۇزاق سارىندى، جاتتاندىسى كوپ بولاتىن. جانە ايتىستىڭ قاي جەرى سۋىرىپسالما، قاي جەرى جاتتاندى - ونى قازى تۇگىلى كوزى اشىق كورەرمەن ءبىلىپ وتىراتىن.
ءدال قازىرگى ايتىس قاي جاعىنان دا ءوزىنىڭ كۋلميناتسياسىنا جەتتى. تەك ءاربىر بيىكتىكتىڭ قۇلديلاۋى بولادى. قۇداي سودان ساقتاسىن. ايتىس تۋرالى ءسوز ەتكەن ادام سوقپاي كەتە المايتىن، اتتاپ وتە المايتىن ءبىر ادام بولسا، ول - ءجۇرسىن ەرمان. ايتىستى بۇگىنگى دارەجەسىنە جەتكىزگەن جانە قۇمنان التىن سۇزگەندەي بوتەن قوسپادان تازارتقان ءجۇرسىن، سونىڭ شيرەك عاسىرلىق ەڭبەگى. ءجۇرسىن - تەك دەمەۋشى ىزدەپ جۇگىرەتىن ۇيىمداستىرۋشى عانا ەمەس، ءدال ايتىس ءۇشىن قامقور اعا، جاناشىر، ۇستاز، تاربيەشى. ءجۇرسىننىڭ تالعامپازدىعى مەن تالاپ قويعىشتىعى ارقاسىندا كۇرىش كۇرمەكتەن ارىلعان. وعان ءتىرى كۋا - اسەلحان، قونىسبايلار باستاعان اعا اقىندار بۋىنى. مىسالى، 1990 - جىلعى ناۋرىز ايتىسىنا 70 كە تارتا اقىن كەلگەن. سوندا ءجۇرسىن ءۇش كۇن بۇرىن «تازالاۋ» جۇرگىزگەن. «پروبا- ايتىس» وتكىزگەن.
- كوڭىلدەرىڭە كەلمەسىن، - دەگەن ول، - وسى جەتپىسىڭنىڭ 70 پايىزى اقىن ەمەس، انشىسىڭدەر. سوندىقتان سىناقتان وتكەنىڭ قالاسىڭدار، وتپەگەنىڭ وكپەلەمەي قايتاسىڭ. ءسويتتى دە ءومىرى ءبىرىن- ءبىرى كورمەگەن، اتىن دا بىلمەيتىن ەكى اقىندى «سەن شىق، سەن شىق» دەپ شىعارا سالاتىن دا، «ال، ايتىس» دەيدى. سوندا ناعىز سۋىرىپسالماسى جوق اقىندار ساسقالاقتاپ، ءبىر قىزارىپ، ءبىر سۇرلانىپ، «زاگوتوۆكاسىنا» جۇگىرمەي مە. توقتات! - دەيدى ءجۇرسىن. سويتەدى دە ءوزى ءبىر تاقىرىپتى بەرە سالادى. ارينە، ەگەمەندىك، ءتىل، ءدىن، سالت- ءداستۇر دەگەندى بەرمەيدى. وعان بار اقىننىڭ دايىن ەكەنىن بىلەدى. ءتىپتى، ەلەۋسىز نارسەنى بەرە سالادى. بۇلت، اي، جاپىراق دەگەن سەكىلدى. ءبىر جولى ءبىر اقىن دومبىراسىن قۇلاتىپ الىپ ەدى، «مىنە، وسىنى جىرلاڭدار» دەدى.
ءسويتىپ سول جولى راسىندا جەتپىس اقىننان وتىز شاقتى عانا قالعان. جانە كىم- كىممەن ايتىسارىن دا ايتىس باستالاردان 10 مينۋت بۇرىن عانا جەرەبە ارقىلى بىلەتىن. امانداسىپ، اتى- ءجون، وبلىس سۇراسىپ قانا ۇلگەرەتىن. ءبىز بىلەتىن ءجۇرسىننىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى - اسا تالعامپاز، كىرپيازدىعى. ءوزى دە اقىن بولعان سوڭ با، ءمىنسىز ءسوزدى عانا ەمەس، ءمىنسىز كەلبەت- ءپىشىندى، ءمىنسىز مىنەزدى ۇناتاتىن. ءوزىنىڭ اقىندارىنان سوناۋ ءبىر التىن اراي شاقتىڭ بەكزات سەرىلىگىن، تەكتىلىگىن ىزدەيتىن. ەركىن، ەركە بولعانىن قالايتىن، ەركەلەتەتىن. ءبىراق ەركەلىك ەسسىزدىككە ۇلاسسا، كەشىرىمى جوق. ءتىپتى، ءبىر جولى اتاعى مەن بەدەلى الماتىعا ءمالىم بولعان ءبىر اقىندى، وزىمەن كۋرستاس بولعانىنا قاراماستان، «تەنتەكتىگى» ءۇشىن قۋىپ تاستاعان.
اتا قازاققا عانا ءتان ءبىر قاسيەتى - سوزگە جىعىلاتىن، ورنىمەن ايتىلعان ءبىر شۋماعىڭدى دا باعالايتىن. وعان ءوز باسىمنان وتكەن ءبىر عانا دەتال. سول جىلعى «جەتپىستىڭ» ىشىندە وسى جولداردى جازىپ وتىرعان پاقىرىڭىز دا بار ەدى. ءوز وبلىسىمنان باس جۇلدەنى الىپ، «باس اقىن» اتانعان سوڭ- اق، كەرەمەت اقىنمىن دەپ ويلاپپىن عوي. قورقۋ جوق، تۇك جوق. پروبا- ايتىس ءجۇرىپ جاتقان. ءبىر كەزدە كەزەك ماعان كەلدى. شىنىمدى ايتسام، ءجوندى داۋىسىم دا جوق، دومبىرا دا بىلمەيمىن. جالعىز سەنەرىم - سۋىرىپسالمالىعىم عانا. الماتىنى دا، ءتىرى ءجۇرسىندى دە العاش كورىپ تۇرمىن. ءبارى تاڭسىق.
- دومبىراڭ قايدا؟ - دەدى ءجۇرسىن اڭتارىلا، جاقتىرماي قاراپ.
- دومبىرا بىلمەيمىن.
- وندا مەنىڭ كوركىمدى كورگەلى كەلدىڭ بە، بار، جۇرە بەر! - دەدى. ءسال اڭىرىپ تۇردىم دا:
- اشۋعا جىبەردىڭىز، جۇكە، باسىپ،
قالماي ما جاڭا تالاپ مۇلدە جاسىپ.
كوركىڭىزدى كورگەلى كەلسەم قايتەر دەيسىز،
مەن تۇگىل كۋبا قىزى بولعان عاشىق! - دەدىم.
بومبا جارىلارداي تىنىشتىق، ۇرەيلى ۇنسىزدىك، باقىرايعان جانارلار.. . «ويبۋ، جازعان- اي، ەندى كۇنىڭ نە بولار ەكەن» دەپ مۇسىركەي قارايدى. ءجۇرسىننىڭ «كۋبا قىزىنا» دەگەن ولەڭىن پايدالاندىم. ولەڭدە انا ءبىر عاشىق سەزىم بولماسا دا، وزىمشە «ءوش العان» ءتۇرىم عوي. ءبىر كەزدە ءجۇرسىن قارقىلداپ كۇلدى، ءبارىمىز قوسىلا كۇلدىك. زال ىشىنە شۋاقتى نۇر توگىلگەندەي بولدى. كۇلىپ شىققانىممەن دالاعا شىققان سوڭ ال كەپ جىلا. ەندى شە؟ ءبىر وبلىستىڭ ۇكىلەپ جىبەرگەن باس اقىنى ەدىم عوي. ءبىر كەزدە ءبىر بالا جىگىت شىعىپ: «ءجۇرىڭىز، ءسىزدى ءجۇرسىن اعا شاقىرادى» دەدى. اكەسىنەن تاياق جەگەن بالاداي، قايتادان اكە كەشىرىمىن العان بالاداي سورامدى دا سۇرتپەستەن جۇرسىنگە كەلدىم. مىنە، مەن ايتىسقا وسىلاي شىعىپ ەدىم.
ءبىر اۋىز ءسوزدى باعالاي بىلەتىن ءجۇرسىن ەدى ول. اقىننىڭ كيىمىنە دەيىن ءمان بەرەتىن. «ءانشى، ءارتىس كيىمى ءبىر باسقا، اقىن كيىمى ءبىر باسقا» دەيتىن. سونان سوڭ اقىندارعا قازىلاردىڭ ايتىستا بەرەتىن بالدىق- باعاسىنان باسقا ءجۇرسىننىڭ ومىردە بەرەتىن ادامدىق، اعالىق باعاسى ءبىر باسقا. ءار اقىندى وزىنشە ءسۇيىپ، وزىنشە باعالاپ، وزىنشە ەركەلەتىپ، ساعىنىپ، ىزدەپ وتىرادى. ءارقايسىسىنىڭ جەكە ءومىرىن، وتباسىلىق جاعدايىن، تۇرمىسىن، كۇنكورىسىن ءبىلىپ، سولار ءۇشىن ۋايىمداپ، كەيبىر جۇمىسسىز اقىنداردى وبلىسىنا حابارلاسىپ جۇمىسقا تۇرعىزىپ جۇرەتىنى دە بار.
ايتىستى ءوزى جۇرگىزگەن كەزدە اقىنداردىڭ اتى- ءجونىن حابارلاعان داۋىسىنىڭ وزىندە قانشالىقتى مەيىرىم، ەركەلەتۋ، قوشەمەتتەۋ، ايالاۋ توگىلىپ تۇرادى. ءار اقىننىڭ اتىنىڭ الدىنان قوساتىن ءبىر تاماشا ەپيتەتى بولادى. «ايتىستىڭ اق بەرەنى، جاس پەرىسى، قاراكوگى، اق الماسى، مايتالمانى» دەگەن سەكىلدى. قاي اقىن تۋرالى پىكىر ايتسا دا، ءجۇزى نۇرلانىپ، ءسۇيسىنىپ سويلەيدى. بىردە سارا تۋرالى:
- سارا - ايتىستاعى ءبىر قۇبىلىس. شابىتتانىپ كەتكەندە، اۋزى شۇپىلدەپ سۋعا تولادى، - دەگەنىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم. وسىنداعى «اۋزى شۇپىلدەپ سۋعا تولادى» دەگەن تىركەستى، اقىن تۇگىل، ءيسى قازاقتان ەستىمەپپىن. ايتىس اقىنىنا اكەدەي قامقورلىقپەن قاراعان شاقتاعى اقىن ءجۇرسىننىڭ عانا اۋزىنا تۇسەر تەڭەۋ بۇل. «توقپانوۆتىڭ توقپاعى» دەمەكشى، « ءجۇرسىننىڭ جۇدىرىعى» اقىن بىتكەندى وتتان الىپ، سۋعا سالعان بولاتتاي شىڭداعان.. . قالايدا ايتىستىڭ يەسى دە، كيەسى دە ءجۇرسىن بولىپ حالىق كوكەيىنە ورناپ قالعان. ايتىستى باسقارۋشى دا، جۇرگىزۋشى دە تابىلار. ءبىراق ولاردى ءدال جۇرسىندەي حالىق تا، اقىندار دا قابىلداي المايدى.
ايتىس اقىندارىنىڭ تاعدىرىن شەشپەسە دە، تالانتىن باعالايتىن - قازىلار. قازىر «ءادىلقازىلار» دەپ اتاپ ءجۇرمىز. وسى اتاۋدىڭ ءوزى دۇرىس پا؟ قازاقتا «قازى» دەگەن ءسوز بولعانمەن، «ءادىلقازى» دەگەن ءسوز بولماعان. كەرەك دەسەڭىز، تولە بي مەن قازىبەك ءبيدى دە ءادىل تولە بي، ءادىل قازىبەك بي دەمەگەن. قاي اڭىز، ەرتەگى، حيسسا- داستاندى وقىماڭىز، «قازىعا جۇگىنىپتى» دەگەن ءسوز بولعانمەن، «ءادىلقازىعا جۇگىنىپتى» دەگەن ءسوز جوق. سونان سوڭ سول ءادىلقازىنىڭ ادىلدىگىنە كىم كەپىل؟ كوبىنەسە قازىنىڭ بالى ءبىر بولەك، حالىقتىڭ باعاسى ءبىر بولەك بولىپ تاراساتىنىن كوزىمىز كورىپ جۇرگەن جوق پا؟ ەندەشە قايداعى «ءادىلقازى»؟
تاعى ءبىر ويلانارلىق جاي - قازاقتا قازى ءسوزى سوت، تەرگەۋشى دەگەن ماعىنا بەرگەن. قازىعا كىسى قۇنىن، جەر داۋىن، جەسىر داۋىن داۋلاعاندار، بارىمتا، ۇرلىق، قىلمىسقا بايلانىستى جۇگىنگەن. ول ونەردەن گورى زاڭعا جاقىن اتاۋ. ال تورەلىك ايتاتىنداردى «بي» دەپ اتاعان. مىسالى، تولە قازى، قازىبەك قازى دەگەندى ەستىدىڭىز بە؟ تولە بي، قازىبەك بي ەمەس پە. سوندىقتان ءادىلقازى دەگەندى مۇلدە الىپ تاستاۋ كەرەك. ويتكەنى قازىرگى قازىلاردىڭ ەشۋاقىتتا ءادىل اتانبايتىنىنا حالىق كۋا. سوندىقتان ولاردى «تورەشىلەر» نە «القابيلەر» دەسە دۇرىس.
وسى تورەشىلەر نەنى قاعيدا (كريتەري) ەتەدى؟ نەگە سۇيەنىپ بىرەۋدى جەڭدىرىپ، بىرەۋدى جەڭىلدىرەدى؟ ارتىنان باعا بەرگەندە، تىمقۇرىسا باس جۇلدە العان اقىندى « ءبىز مىنا اقىنعا وسى قاسيەتى ءۇشىن باس جۇلدە بەردىك، بۇل اقىن مىنانداي جەردە مىنانداي تاپقىرلىق كورسەتتى» دەپ، حالىقتى ناندىرىپ، سەندىرەتىندەي ءبىر اۋىز ءسوز نەگە ايتپايدى؟ جوق. ونداي جوق. ءبارى بىتەۋ جارا. «اپام دا اڭ- تاڭ، مەن دە اڭ- تاڭنىڭ» كەبىن كيىپ حالىق كەتەدى.
كورەرمەن كوزىندە بىلاي عوي: ەكى اقىن دا سۋىرىلىپ 20 مينۋت توقتاماي توگىلدى. بىرەۋى نە ءسوز تابا الماي، نە جاۋاپ بەرە الماي توسىلعان، توقتاعان جوق. كيىمى، داۋىسى، دومبىراسى، ءتىپتى، ماقامدارى دا بىردەي. اناۋ ايتقان پروبلەمانى اناۋ دا ايتتى، اناۋ ايتقان ءازىلدى اناۋ دا ايتتى، سوندا اناۋ نەگە جوعارى بالل الدى، اناۋ نەگە تومەن بالل الدى؟ مىنە، كوپشىلىك كوڭىلىندەگى وسى سۇراققا جاۋاپ بەرەتىن كەز جەتتى ەمەس پە. وسىعان جاۋاپ بەرۋگە قازىلاردىڭ قابىلەتى جەتپەي مە، الدە باتىلى جەتپەي مە؟
تالقىعا سالساق، شيكىلىگىمىز شىعا ما دەپ قورقا ما؟ ول ءۇشىن قازىلار دەمەۋشىلەر مەن دەپۋتاتتاردان عانا قۇرالماۋ كەرەك. قۇرالسا دا، ناعىز ايتىستىڭ قازانىندا قايناپ، ءوزى دە جەڭىس پەن جەڭىلىستىڭ ءدامىن تاتقان، ادىلەتى، ادامگەرشىلىگى جانە ءبىلىمى بار اعا بۋىن ايتىسكەرلەردەن نەگە ءبىر ادام الىنبايدى؟ اعا بۋىن بولعاندا دا كەز كەلگەن كەمپىر- شالدى ەمەس. مىسالى، قونىسباي ابىليەۆ، اسەلقان، ءاسيا - قازى عانا ەمەس، ءادىلقازى بولۋعا جارايتىن اعا اقىندار. اۋ، ونسىز دا ءۇش اقىن وتىر ەمەس پە دەرسىزدەر. مۇحامەتجان باستاعان ءۇش باۋىرىم مەنى كەشىرسىن. مەن ولاردىڭ مارعاۋ جۇزدەرىنەن نە قىزىعۋشىلىق، نە كوز الدىنداعى ادىلەتسىزدىككە شالا ءبۇلىنۋ كورە المادىم. «ءبارىبىر ءبىز ەشتەڭەنى شەشپەيمىز، بىزگە ءبارىبىر» دەگەن نەمكەتتىلىك پەن شاراسىزدىقتى عانا كوردىم. ونداي بولماعان جاعدايدا نەگە ايتىس ارتىنان باسپا بەتىندە ساۋاتتى تۇردە، ادەبي- عىلىمي نەگىزدە تالدانىپ، سارالانىپ باعا بەرىلمەيدى؟ «ءاربىر ايتىس جۇيەلى تۇردە عىلىمي نەگىزدە تالدانىپ، باعا بەرىلۋى كەرەك»، - دەيدى اقىن ايبەك قاليەۆ. وتە دۇرىس ايتادى.
وسى جەردە ايتپاي كەتە المايتىن ءبىر جايدى ايتۋعا تۋرا كەپ تۇر. تاقىرىپ - نە نارسەنىڭ ىشكى مازمۇنىن، مادەنيەتىن، بەت- بەدەلىن ايقىنداپ تۇراتىن ۇران، جارناما ەمەس پە. وتكەن جىلى استانادا كونگرەسس- حولدى دۇرىلدەتىپ ايتىس ءوتتى. اق سارايدىڭ ايدىندى ساحناسى تورىندە «كىل جۇيرىكتە، كىم جۇيرىك» اتتى تاقىرىپ اتويلاپ تۇردى. تاقىرىپ قانا ەمەس، ونداعى گرامماتيكالىق قاتە دە اتويلاپ تۇردى. نەبارى ءبىر عانا سويلەم. سونىڭ وزىندە ءبىر قاتە. بۇل جەردە ءۇتىردىڭ كەرەگى جوق. كەيىننەن «الاتاۋ» گازەتىنە دە وسى قاتە تۇرىندە باسىلدى. تەگىندە كوررەكتور دەگەن بولۋشى ەدى، ولار گازەت بەتىندەگى ءار قاتەگە جاۋاپ بەرۋشى ەدى. ال كونگرەسس- حولل ساحناسىنداعى قاتەنى كورمەدى دەپ ءيسى قازىلاردى كىنالاماي- اق قويايىق. سول قازىنىڭ ىشىندە ءۇش بىردەي ەۋرازيا ۇستازى، ال ايتىس ىشىندە ماگيسترانتتارى وتىرعان جوق پا؟
1. ايتىستاعى باستى قاعيدالار:
1) سۋىرىپسالمالىق سيپاتى. 2) ءادىس- ءتاسىلى. 3) بىلىمدىلىگى. 4) كوركەمدىك سيپاتى.5) مىنەز سيپاتى. ايتىس اقىنىنىڭ وسى بەس سيپاتى تۇگەل كەلگەن جاعدايدا، ول ناعىز بەس قارۋى بويىنداعى باتىرمەن تەڭ. تەگىندە جىراۋ باسقا، جىرشى باسقا، ايتىس اقىنى باسقا. بۇگىنگى ايتىس اقىندارى جىراۋلىق سيپاتقا كوشتى. كوشقۇلاش تولعاۋ- تەرمەلەردى جازىپ الىپ، جاتتاپ الىپ، ۇزاق سونار تولعايدى. ونداي بولسا تەرمەشى، جىرشى، جىراۋلار سايىسى دەپ نەگە وتپەيدى؟ ال ايتىس ەكەن، وندا ايتىستاعى ەڭ باستى شارت - سۋىرىپسالمالىق بولۋ كەرەك. ءسوز جوق، ايتىسقا قاتىسىپ جۇرگەننىڭ ءبارى اقىن. اقىن بولماسا، ايتىسقا ماڭايلاي دا الماس ەدى. تەك سولاردىڭ سۋىرىپسالمالىعىنا بوگەت بوپ جۇرگەن جاتتاندىلىق. ال جاتتاندىلىققا نەگىز بوپ جۇرگەن - سۇراپ الۋ.
ەندى سوڭعى كەزدە ايتىستى الاتايداي ءبۇلدىرىپ، جايلاعان ىندەت «سۇراپ الۋ» دەگەن نە؟ ايتىس اقىندارىنىڭ «ءاي دەر اجەسى، قوي دەر قوجاسى» بولماي، شەكتەن شىققانىن مىنادان كورىڭىز. ايتىسىپ وتىرىپ، بۇكىل ەل الدىندا «سەن مەنى سۇراپ اپسىڭ» دەپ اشىق ايتىپ وتىرادى. وسى ءسوزدى اناۋ- مىناۋ ەمەس، باس جۇلدە الىپ جۇرگەن اقىندار ايتتى. ءبىر عانا مىسال - وسكەمەندەگى ايتىستا ءبىلىمدى ۇستاز، تاجىريبەلى ساقا اقىن سەرىكزاتتىڭ ءوزى ساحنادا وتىرىپ: « ءجۇرسىن، ماعان كاريمامەن ايتىساسىڭ دەپ ەدىڭ عوي، مەن سوعان دايىندالىپ ەدىم» دەگەندەي وكپە ارتتى. الدىنداعى جاس اقىنمەن كوسىلىپ ايتىسا الماعانىن وسىلاي جۋىپ- شايدى. ال، شىن سۋىرىپسالماعا بۇل بوگەت پە؟ تاعى بىردە اينۇر اقىن ەفيردەگى سۇحباتتا:
- قاراعاندىداعى ءسوزىڭىزدى تالدىقورعاندا قايتالادىڭىز. نەگە؟ - دەگەن سۇراققا:
- قاراعاندىدان كەلگەن سوڭ ءبىر كۇننەن كەيىن تالدىقورعانعا شاقىردى. مۇلدەم دايىندالا المادىم، - دەدى. وسى دا اقتالۋ ما؟ شيرەك عاسىر «باس اقىن» اتانىپ، باس جۇلدەنى بەرمەگەن اينۇرداي ايتىس پاتشايىمىنا نە دايىندىق كەرەك؟ اينۇرداي اتاققا جەتكەن اقىن ءتۇن ۇيقىسىنان وياتىپ الىپ، قولىنا دومبىرا ۇستاتسا، اعىلىپ كەتۋ كەرەك قوي. اعا بۋىن اقىنى قونىسباي ابىليەۆتىڭ «ايتىستىڭ ءجيى ءوتۋى جاتتاندىلىققا، ءوزىن- ءوزى قايتالاۋعا ۇرىندىرادى» دەگەنى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. ءتىپتى، ايتىس «زاگوتوۆكاسىز» بولمايدى دەگەننىڭ وزىندە ونى سۋىرىپسالعان شۋماقتارمەن «وراپ، كومكەرىپ، جىمىن بىلدىرمەي» جىبەرۋگە بولماس پا. بۇل دا شەبەرلىك. ءبىر عانا مىسال، جانداربەك:
- اينۇردى شاعا بەرمەي اراداي تىم
حالقىمنىڭ جاعدايىنا ورالايىن، -
دەپ ادەمى جىمداستىرسا، اينۇر سۋىرىپسالما شۋماقتارىنان كەيىن بارىپ:
- تىڭدا ەندى مەنى الەۋمەت،
تولعاۋىمدى باستايىن، -
دەپ، تولعاۋ مەن سۋىرىپسالماسىنىڭ اراسىن كورەرمەنگە ءوزى ايقىنداپ بەردى. سونان سوڭ سوناۋ جانىبەك، كەرەيدەن باستاپ نۇرسۇلتانعا دەيىن تىرەلەتىن ۇزاق تولعاۋعا كەتتى. اڭقاۋلىق پا، نە ىستەسەم دە «مەن جەڭەم» دەگەن سەنىمدىلىك پە؟ ءدال وسى ايتىستا اينۇردان مىنانداي كەمشىلىك كەتتى: بىرىنشىدەن، زاگوتوۆكا مەن سۋىرىپسالماسىن جىمداستىرا المادى. ەكىنشىدەن، جانداربەكتىڭ «اراداي شاققان» ازىلىنە «بوقمۇرىن» مەن «شارۋاڭ قانشادان» باسقا جاۋاپ ايتپادى. ۇشىنشىدەن، تەك سالەمدەسۋىنىڭ وزىندە 7 ءتۇرلى جايدى قوزعاعان جانداربەكتىڭ وسى تاپقىرلىعىن ءىلىپ اكەتىپ، ارى قاراي جالعاعاننىڭ ورنىنا «تولعاۋىمدى ايتايىن» دەپ ءوز ءانىن اندەپ كەتتى. ء
بىلىمدى قازى بولسا وسىنى نەگە كورمەيدى؟ سونان سوڭ ايتىس قالاي دامىسا، كورەرمەن ساناسى دا سولاي دامىعان. ولار دا ناعىز ءقازىر تۋىپ وتىرعان شۋماقتى اجىراتادى. ولار قازىر عانا تۋعان، شاپپا- شاپ ۇستاسۋدان تۋعان، جارق- جۇرق ەتىپ ۇشقىن شاشقان شۋماقتار تۇسىندا الابۇرتىپ، ەلەۋرەپ، ەنتەلەي تۇسسە، ۇزاقسونار باستالعان كەزدە «ە، بەلگىلى» دەگەندەي، شالقايىپ، ورنىعىپ وتىرىپ، تۇرلەرىندە دە ءبىر ءتۇرلى سالقىندىق ورناپ، نەمكەتتىلەۋ تىڭدايدى. ونداي كەزدە اقىن «شاپالاعىڭمەن دەمەشى» دەپ قانشا ەمىنسە دە، كەدەي ءۇيدىڭ داستارحانىنداعى بيدايداي شاشىراعان شاپالاق ارەڭ ەستىلەدى.
«ادامنىڭ سىرتقا شىقپاس ءىشى بار ما» دەپ سۇلتانماحمۇت اقىن ايتقانداي، اقىن دا ادامدىق پسيحولوگيادان اسا المايدى. ناعىز سۋىرىپسالما اقىننىڭ وزىنە ايتىلعان سوزگە قاراي ءتۇسى بىردە جارقىراي نۇرلانىپ، بىردە قىزارىپ، بىردە سۇرلانىپ، بىردە، ءتىپتى، تۇتىگە قاراۋىتىپ كەتۋى دە حاق. بۇل تابيعي زاڭدىلىق. ويتكەنى ول - ادام. ءبىر سۇرىنبەيتىن، ءبىر ۇيقاس تابا الماي كىدىرىپ قالمايتىن، ۇيالۋ، ماقتانۋ، شاتتانۋدى باسىنان كەشپەيتىن توكقا قوسقان روبوت ەمەس قوي. قازىرگى اقىنداردا ساحنادا باستان كەشەتىن وسى سەزىمدەردىڭ ءبىرى دە جوق. اۋەلى ءبىر- ءبىرىنىڭ جۇزىنە قارامايدى دا. قارسىلاستىڭ نە ايتىپ جاتقانىن ەستىمەيتىن دە، ونى ءوز ادرەسىنە قابىلدامايتىن دا، «نە ايتساڭ، ول ايت، ءبارىبىر ءوز ءسوزىمدى ايتام» دەپ ساعىز شايناپ سازىرايىپ وتىرا بەرەتىن دە اقىندار بار. تۇرلەرىندە ەموتسيا، جىلت، رەڭك جوق. «وق وتپەس ساۋىتىنا» سەنىپ وتىرا بەرەدى.
وسىندايدا ەسكە تۇسەدى. ورازالى مارقۇم ناعىز سۋىرىپسالما ەدى عوي. ايتىس ۇستىندە جان دۇنيەسىندەگى بار سەزىمى جۇزىنە ويناپ شىعاتىن. ءبىر ۇتقىر ءازىل ويىنا تۇسسە، الدىمەن جىمىڭ ەتىپ ءوزى كۇلىپ جىبەرەتىن. ويتكەنى، قازىر عانا ويىنا كەلىپ تۇرعان ءازىلى، ۇتقىر ءسوزى الدىمەن وزىنە اسەر ەتەدى عوي. سول كەزدە- اق حالىق ونىڭ بەت- جۇزىنەن قازىر ەرەكشە بىردەڭە ايتاتىنىن ءبىلىپ، تىنا قالاتىن. ال، قازىرگى ازىلكەشتەر قانشا كۇلدىرگى ءسوز ايتىپ جاتقانىمەن، ءوز بەت- جۇزدەرىندە الگى ءسوزدىڭ تيتتەي اسەرى جوق. ويتكەنى، كۇنىبۇرىن دايىنداپ، الدەنەشە قايتالاپ جاتتاپ العان سوڭ، ءوز ءسوزىنىڭ وزىنە تۇك اسەرى جوق بولاتىنى بەلگىلى.
ورازالى كەيدە ءمۇدىرىپ، ۇيقاس تابا الماي ءسال كىدىرىپ تە قالاتىن. وندايدا باسىن شايقاپ، قينالىپ تا كەتەتىن. مىنە، ناعىز سۋىرىپسالمانىڭ تابيعي، ادامي زاڭدى سيپاتى. ال ءبىر مۇدىرمەي، كىدىرمەي، جۇزگە تارتا جولدى ءبىر- اق توگىپ تاستايتىن «ەرتەدەن سالسا، كەشكە وزعان، توماعا كوزدى قاسقا ازباندارعا» جول بولسىن. قارسىلاستىڭ ءاربىر سوزىنە شاپ ەتە ءتۇسىپ، جاۋاپتاسىپ ايتىساتىن تاعى ءبىر اقىن ەسەنقۇل ەدى. قازىر قىزىلوردالىق اقىنداردان وسى سيپات كورىنەدى.
2. ايتىستاعى ءادىس- ءتاسىل، شەبەرلىك.
كۇرەستە دە، اۋدارىسپاقتا دا، كوكپاردا دا، تارتىسپاقتا دا ءادىس- ءتاسىل بار. جالپى، جەڭىلۋ، جەڭۋ ماقسات ەتىپ قويىلعان جەردە، ءادىس- ءتاسىلسىز، ءتىپتى قۋلىقسىز بولمايدى. قازىرگى ايتىستاعى ءادىس- تاسىلدەر قانداي، اقىن قانداي ءادىس، بولماسا شەبەرلىك قولدانادى. وسى جونىندە قازىلار ويلانىپ كوردى مە ەكەن؟ بۇرىنعى دا بۇگىنگى ايتىستاردى زەردەلەپ كورگەنىمدە، مىنانداي ءادىس- تاسىلدەردى اتار ەدىم. بارلاۋ، ءىز تاستاۋ، شىرعالاۋ، جەتەكتەۋ، جەتەككە ەرمەۋ، الدىن توسۋ، ءوز سوزىنەن ۇستاۋ، اۋىتقىپ كەتۋ، ىقتىرۋ، جالتارۋ، شامداندىرۋ، نامىسقا تيۋ، ازىلدەۋ، توكپەلەۋ، ەسە بەرمەي، ەڭسەرە ۇتۋ، جاعدايعا بەيىمدەلۋ، دەتالدى پايدالانۋ، ىمىراعا شاقىرۋ، ماقتاۋ، مويىنداۋ، تەڭ اياقتاۋ، «زاگوتوۆكانى» قولدانۋ ءادىسى، تويتارىپ تاستاۋ، ساحناداعى ارتىستىك قابىلەت، «بۇرالقى» سوزدەردى قولدانۋ، كورەرمەن پسيحولوگياسىن جاۋلاۋ، ت. ب.
مىنە، وسى ادىستەردى ءوزى سارالاپ، اتىن ءبىلىپ وتىرماسا دا، قولدانبايتىن اقىن جوق. تەك وسىنى قازى بىلە مە؟ ول ءۇشىن قازىلار قۇرامىندا ادەبيەتتى، ادەبيەت تەورياسىن، تاريحىن، ادەبيەت سىنىن، حالىقتىڭ كونە ءتىلىن، قانى سورعالاعان قازاقى ءسوزدى تەرەڭ بىلەتىن سۇڭعىلا ادەبيەت مامانى وتىرسا قانەكەي. بىرنەشە مىسال كەلتىرەيىن. «كىل جۇيرىكتە كىم جۇيرىك» ايتىسىندا قىتاي قازاقتارى اقىنى زايتوللا قاناتبەك:
- اعا، سىزگە ەرسىلەۋ كورىنە مە
مىنا ءبىزدىڭ شەتەلدە تۋعانىمىز، -
دەپ، ايبەككە سۇراق تاستادى. بۇل «جەتەكتەۋ، ءىز تاستاۋ» ءادىسى. وعان ونىڭ دايىن جاۋابى بار. ءبىراق ءتىسقاققان ايبەك جەتەككە ەرمەدى. ول جاققا باسپادى. قالايدا دايىن شۋماعىن ايتۋدى ارمان ەتكەن قاناتبەك:
- «ورالمان» دەپ وتىرسىز مىنا ءبىزدى، - دەپ كوپە- كورنەۋ جالا جاپتى. «شىرعا تاستاۋ» ءادىسى بۇل. ايبەك قولما- قول:
- قاناتبەك، ورالمان دەپ قاشان ايتتىم،
قانداسىم دەپ ءۇزىلىپ وتىرمىن عوي، -
دەپ دالەلدى جاۋاپ بەردى. قالايدا بىرەۋ بولماسا، بىرەۋ «ورالمان» دەپ ايتار دەپ كولەمدى جاۋاپ جاتتاپ العان قاناتبەك ەندى ەشكىم «ورالمان» دەمەسە دە، سول جاتتاندى جاۋابىن ايتىپ شىقتى. ياعني تاقىرىپتان اۋىتقىدى. «اۋىتقىپ كەتۋ» ءادىسى دەگەنىمىز وسى. سونداي- اق كەز كەلگەن اقىن «كورەرمەندى جاۋلاپ الۋ» ءادىسىن قولدانادى. قازىرگى كورەرمەن ەكى نارسەگە قۋانا قول سوعادى. ءبىرىنشىسى - بيلىكتى جاماندا، ەكىنشىسى - كۇلكى، بۇرالقى ءسوز. قانشا اقيقاتتى ايتقانىعانىمەن، ءبارىبىر بەر جاعى عانا. «قاشقان جاۋعا قاتىن ەر» دەگەندەي، ايتەۋ حراپۋنوۆ، ءابليازوۆتاردى جامانداي بەرەدى. ەشكىمگە تۋرا باعىتتالماعان گەيلەر، تاستاندى بالا، ءۇندى، كارىس سەريالدارىن ايتادى. وسىعان مۇمكىندىك بەرىپ وتىرعان كىم، زاڭ نەگە ءالسىز، دەپۋتات پەن مينيستر نەگە جالتاق - اتىن اتاپ ايتا المايدى. الماتىنىڭ قاق ورتاسىنداعى «كوگىلدىرلەر» ءۇيىن بىت- شىتىن شىعارىپ قۇرتىپ تاستاۋعا زاڭنىڭ كۇشى جەتپەي وتىر ما؟ وسىعان جاۋاپتى زاڭ ورگاندارىنىڭ اتىن اتاي المايدى.
ءجۇرسىن ەرمان «بۇگىنگى ايتىسكەرلەر كىمنىڭ نە ەستىگىسى كەلەتىنىن ءبىلىپ العان. قاتتى قايىرىمعا بارماي، سۇلۋ سيپاپ وتە شىعادى» دەگەن. «جۇلدىزدار وتباسىنا» بەرگەن سۇحباتىندا.
«كورەرمەندى جاۋلاپ الۋ» ءادىسىن قولدانۋدا جانداربەك شەبەرلىك تانىتتى. ول باسقالار قۇساپ «سۇبەلى» ويىن كەيىنگە ساقتاپ وتىرمايدى. ءا دەگەننەن- اق حالىقتىڭ جاندى جەرىن ايتىپ، جۇيەسىن بوساتىپ، جۇرەگىن ءجىبىتىپ الادى. مىسالى، سول ايتىستا ا دەگەن امانداسۋدىڭ وزىندە- اق جەر، كرەديت، ەڭبەكاقىنىڭ ازدىعى سەكىلدى «زامانا زاپىرانىن» ءسوز ەتىپ، بىردەن باۋراپ الدى. سول سەكىلدى «دەتال پايدالانۋ» ادىسىنە مىسال. بىردە جانداربەك ايتىسىپ وتىرىپ بەت ورامالىن ءتۇسىرىپ الدى. (الدە ءتىپتى ادەيى ءتۇسىرۋى دە مۇمكىن. ويتكەنى، ءارقاشان تاپ- تۇيناقتاي بيازى جانداربەكتىڭ ايتىسىپ وتىرىپ، قارا تەرگە تۇسكەنىن كورمەپ ەدىك) . قىراعى قارسىلاستىڭ جانارى مۇنى قالت جىبەرمەيتىنىن، ورامال تۋرالى ءسوز باستايتىنىن ول بىلەدى. ويلاعانىنداي قارسىلاس ورامال تۋرالى ءسوز ەتتى. جانداربەكتىڭ كۇتكەنى دە وسى ەمەس پە. ءبىر عانا ورامالدان تۋىنداتىپ، قازاق قىزدارىنىڭ ادەپ- يباسى، يماندىلىعى جونىندە ايتا كەلىپ، ءوزىنىڭ دە ورامال تارتقان قىزعا ۇيلەنەتىنىن ايتتى. ايتسام دەگەنى سول ەدى. ايتارىن شەبەر ادىسپەن ايتتى. بۇل «دەتالدى پايدالانۋ» ءادىسى. سونداي- اق، ايبەك:
استاناعا جىر ەمەس، قار جاۋدىردىڭ، - دەپ، دالاداعى قاردىڭ ءوزىن كەرەگىنە جاراتتى.
«سوزىنەن ۇستاۋ ءادىسى» . التىن دومبىرا ءۇشىن بولعان ايتىستا «التىن ءۇشىن جەلەڭدەپ جەتىپ كەپسىڭ» دەگەن جانداربەككە مۇحتار: «وتباسى قۇندىلىعىم - اتام- انام، جارىم، بالام- التىننان دا قىمبات» دەگەن تاماشا جاۋاپ ايتتى. سوندا جانداربەك «التىن دەگەن نەمەنە تاس ەمەس پە، سەن ءوز قىمباتتارىڭدى تاسپەن باعالاپ تۇرسىڭ» دەگەنگە كەلتىرىپ ايتىپ كەلە جاتتى دا، «ونان دا التىن قۇرساق انالاردىڭ باتاسىن الايىق» دەدى. جانداربەك ءمۇلت كەتتى. جاڭا عانا ءوزى قۇنىن جويعان، تاس ەمەس پە دەگەن التىنعا ەندى ءوزى انا قۇرساعىن تەڭەپ وتىر. ءبىر ءساتتىڭ ىشىندە ەكى ءتۇرلى سويلەپ، ءوز- وزىنە قارسى شىقتى. وسى جەردە مۇحتار اڭعارىمپاز بولسا، جانداربەكتى ءوز سوزىنەن شاپ ەتىپ ۇستار ەدى.
3. ايتىستاعى ءبىلىم.
ايتىس اقىنىنا ەڭ كەرەك قاسيەتتىڭ ءبىرى - بىلىمدىلىك. ءبىلىمدى اقىن وزىنە سەنىمدى بولادى. قانشا جەلدەي ەسىپ وتىرعانىمەن، كورەرمەندى يلاندىرىپ، باس يدىرەتىن - اقىلدى، ءبىلىمدى ءسوز بولادى. اقىن ءبىلىمى قورجىنىنداعى قازىنا سەكىلدى كەز كەلگەن ۋاقىتتا قاجەتىنە جارايدى. اقىن نەنى ءبىلۋ كەرەك؟ ەڭ اۋەلى حالىقتىڭ كونە ءتىلىن، اۋىز ادەبيەتىن، ماقال- ماتەل، قاناتتى ءسوزىن، تاريحىن، بۇرىنعى- بۇگىنگى ادەبيەتىن، ادەبيەت وكىلدەرىن، شەجىرەسىن، ەتنوگرافياسىن، سالت- ءداستۇرىن، نانىم- سەنىمىن ءبىلۋى كەرەك. قازاقستاننىڭ قاي وڭىرىندە ايتىسىپ وتىرسا، سول ءوڭىردىڭ نەنى قۇرمەت تۇتاتىنىن، نەنى شام كورەتىنىن، جارگونى مەن ديالەكتىسىن، ءتىپتى رۋلارىنا دەيىن ءبىلۋ كەرەك. گەوگرافياسى مەن فلورا- فاۋناسىنا دەيىن ءبىلۋ كەرەك. ءىلياستىڭ «جەتىسۋ» ولەڭىندە ەلۋدەن اسا وسىمدىك ءتۇرى، ونداعان وزەن- كول اتالادى. سونداي- اق، «ءبىرجان - سارا» ايتىسى 17 ءتۇرلى تاقىرىپتى قامتيدى.
بۇرىن- سوڭدى ايتىس اقىندارىنىڭ ىشىندەگى ءبىلىمدىسى - ەرىك اسقاروۆ ەدى. ونىڭ ايتىستاعى وسى بىلىمدىلىگى دومبىراسى مەن داۋىسى ونشا ەمەستىگىن بۇركەپ كەتەتىن. تاۋىپ ايتىلعان ءاربىر ءسوزى كورەرمەنگە ءدۇر- ءدۇر قول سوقتىراتىن. جالپى، بىلىمدىلىك سيپاتى جاعىنان ارقا اقىندارى - قونىسباي، ءاسيا، ايبەك، امانجول، سونان سوڭ مۇحامەتجان دارالانىپ تۇراتىن. اسىرەسە، كونە اڭىزدار، ازىلدەر، ەرتەرەكتەگى قىز- جىگىت ايتىستارى، ءار رۋدىڭ سالت- ادەتى جونىندە امانجول اقىن كوپ بىلەدى جانە ايتىستا شەبەر يۋمورمەن پايدالانا بىلەدى.
بىردە امانجول ساراعا: «نەگە تەڭسەلىپ وتىراسىڭ، تەگىندە نايمان قىزدارى كوشكەندە تۇيەگە ءمىنىپ يزەڭدەپ وتىرادى» دەۋشى ەدى، سودان قالعان ادەت پە؟ »، - دەپ، اشىق سۇراق قويدى. بىلگەنگە بۇل ءازىلدىڭ استارىندا ۋىتتى مىسقىل بار. سارا عانا ەمەس، كۇللى نايمان قىزدارى نامىستاناتىنداي كەكەتۋ بار. ءبىراق مۇنى سارا تۇسىنبەدى، تۇسىنۋگە ءبىلىمى جەتپەدى. ەگەر تۇسىنسە، سارا تۇتانىپ- اق كەتەر ەدى. بۇل جەردە ونىڭ اقىندىعى جەتپەي تۇرعان جوق، ءبىلىمى جەتپەي تۇر. تۇسىنسە، جاۋاپسىز قالدىرماس ەدى.
- نايماننىڭ بولادى ەكەن قىزى نادان، - دەگەن ءبىرجانعا سارا قالاي جاۋاپ بەرىپ ەدى. تىمقۇرىسا، وسى ەسىنە كەلمەدى- اۋ سارانىڭ. اتتەڭ- اي!
ەركىن نۇرجان دا، تورەعالي تورەالى دە مىقتى ايتىس اقىندارى. «ايتىستان نەگە كەتتىڭدەر؟ »، - دەگەن سۇراققا ەكەۋى دە:
- ايتىس اقىنى ءبىلىمدى بولۋ كەرەك. كوپ وقىپ، كوپ ىزدەنۋ كەرەك. بۇل ءۇشىن ۋاقىت كەرەك. ءبىز وسى ءۇشىن كەتتىك. ىزدەنۋگە، وقۋعا ۋاقىت جوق، - دەدى. بۇلار - ناعىز ارلى اقىندار.
4. ايتىستىڭ كوركەمدىك سيپاتى.
ايتىس - ول ولەڭ، پوەزيا. قارا ءسوز نەمەسە شەشەندىك ونەرى سايىسى ەمەس. ولاي بولسا، ولەڭگە قويىلار باستى تالاپ - ونىڭ پوەتيكالىق قۋاتى، كوركەمدىگى ەمەس پە. قازىلاردىڭ كوڭىل بولمەي جۇرگەن شارتىنىڭ ءبىرى وسى. ساتىرلاعان داۋىسقا، جۇلقىنعان ارەكەتكە، ەموتسيا مەن كوڭىلدى كۇلكىگە، سىرتقى اسەرگە كوبىرەك كوڭىل اۋدارىپ، ال اقىن ولەڭى ولەڭ سياقتى ما، پوەتيكالىق قۋاتى، سۇلۋلىعى قانداي، سوزدەردىڭ رەڭكتىك جارقىل بوياۋى قانداي، تازا قاندى قازاقى سوزدەردىڭ جىمىن بىلدىرمەي جىمداسۋى قانداي، ۇيقاستاردىڭ اقساماۋى، تەحنيكالىق اۋىتقىماۋى دەگەن سيپاتتاردىڭ ءبارى ەسكەرۋسىز قالعان. مەن وسى قازىلارعا تاڭ قالام. ات جارىسىن نە يت تالاسىن كورىپ وتىرعانداي ءبىر كوڭىل- كۇيدە وتىرادى. اۋ، بۇل ءسوز سايىسى، ءسوز بولعاندا ولەڭ سايىسى عوي. ايتىستىڭ العاشقى جىلدارىندا ايتىس اقىندارىنا، سونىڭ ىشىندە ايەل اقىندارعا «شىققانىنا دا ءتاۋبا»، - دەپ كوپ جەرىندە كەڭشىلىك بولعانى راس. جىگىت اقىن مەن قىز اقىن ايتىسسا، مىندەتتى تۇردە جەڭىستى قىزعا بەرۋ ءۇردىس بولدى. بىردە قونىسباي اقىن «جازىعىمىز جىگىت بوپ تۋعانىمىز با» دەپ رەنجىپ ەدى. ول زامان باسقا.
قازىر اقىندار سان جاعىنان دا، ساپا جاعىنان دا جەتىلدى. قاي جاعىنان الساڭ دا ءبىرىن- بىرىنەن كەمىتە المايسىڭ. قازىر ايەل، قىز اقىن دا كوپ. ەندەشە تەك ايەل بولعانى ءۇشىن ارتىق بالل بەرۋدىڭ دە قاجەتى شامالى. قانداي دا ءبىر قازى ساحناداعى اقىن ايەلدى ەرەكشە قۇرمەتتەگىسى كەلىپ تۇرسا، جەكە بايگەسىن بەرە بەرسىن ءوز اتىنان. «سپورتتا ەركەك، ايەل جوق، سپورتشى عانا بار» دەيدى ەكەن. سول سەكىلدى ايتىستا دا ەركەك، ايەل جوق، اقىن عانا بار دەيتىن كەزەڭگە ءبىز دە جەتتىك قوي. اقىن كوپ جانە ءبارى شامالاس. بۇل جاعدايدا بىرىنەن- ءبىرىن نەسىنە قاراپ جاقسى، جامان دەيمىز؟ ارينە، ولەڭنىڭ كوركەمدىك سيپاتىنا. ال پوەزيالىق كوركەمدىكتە ەڭ كوزگە ۇرىپ تۇراتىنى - ۇيقاس.
ايتىستا ۇيقاستىڭ ەڭ قيىن ءتۇرى شالىس ۇيقاس. ءاربىر ەكىنشى جولىڭ ۇيقاسىپ وتىرۋ كەرەك. ءارى كىدىرمەي، ءارى ۇيقاستى بۇزباي توگىلىپ، تىڭداعاننىڭ ايىزىن قاندىرىپ وتىراتىن اقىندار بار. ءبىر مۇدىرمەيدى، ءبىر اۋىتقىمايدى، ءبىر ماقام اۋىستىرمايدى. بۇعان قازىر ايتىسىپ جۇرگەن اقىنداردان ايبەك قاليەۆ جانە جانداربەكتى ايتۋعا بولادى. اسىرەسە، ايبەك. ايبەكتە ۇندەستىك زاڭىنىڭ بۇزىلۋى، بۋىننىڭ كىرىگۋى، بۋىننىڭ جەتپەي قالۋى، ادەبي ءتىل نورماسىنىڭ ورەسكەل بۇزىلۋى، ءتىلدىڭ اسىرە شۇبارلانۋى مۇلدە جوق. و باستا قاي ۇيقاس ءتۇرىن الدى - سونىمەن ءبىرقالىپتى جەڭىل سىرعيدى دا وتىرادى. جانداربەك تە سونداي. ءبىراق جانداربەكتىڭ جاستىعى ما، كەيدە ءتىل نورماسىن، ولەڭ تەحنيكاسىن بۇزىپ الادى.
مىسالى، «جىيمايدى ما» - دەگەن سوزگە ۇيقاستىرۋ ءۇشىن عانا «تيمەيدى مەنى» - تيمەيدى ما، كۇيمەيدى مەنى- كۇيمەيدى ما؟ - دەدى. ءتۇبى جانداربەك ءوزىنىڭ ستيلى مەن يميدجىن مىقتى ۇستاپ قالۋى كەرەك. «كورەرمەندى مەن دە كۇلدىرەيىنشى» دەپ بۇرالقى سوزدەر مەن جارگوندارعا ءۇيىر بولماۋ كەرەك. بۇرالقى ءسوز كۇلۋگە جاقسى بولعانمەن، اقىندى ارزانداتىپ جىبەرەدى. ال شۋماقتىڭ دا، بۋناقتىڭ دا، ۇيقاستىڭ دا زاڭدىلىعىن بەلدەن باسىپ، شۋماعىن نەشە جولدان جاساسا دا ەركى وزىندە، 7-8 جولدىڭ تەك باسىندا ءبىر جول مەن اياعىندا ءبىر جولدى عانا ۇيقاستىراتىندار دا بولادى. مىسالى، مىنا شۋماقتى قارايىق:
- قالجىڭدار كەزدە بۇل بالا - ا
اعالارىنان ۇلگى السا - ءا.
تىپ- تىنىش وتىرعان اكەسىن - ب
ساحناعا شىعار دەپ قويات - ۆ
ونداي كەزدە شىركىن- اي - گ
ءسوز تۇسىنەر ۇل بولسا - ءا.
سوناۋ باستا تۇرعان «ۇلگى السا» مەن اياقتا تۇرعان «ۇل بولسا» - دان باسقا بۇل شۋماقتان ۇيقاس تابا المادىق. نە دەگەن راحات دەسەڭشى. قارا سوزبەن شۇبىرتا بەرەسىڭ، 5-10 جولدان كەيىن عانا ءبىر ۇيقاسىڭ شاڭ بەرسە بولدى. ايتىستىڭ رەپ- كە اينالعانى وسى شىعار. سوندا ءاربىر ەكىنشى جولدى ۇيقاستىرعان اقىننىڭ شەبەرلىگى قانداي، 6 جولدا ەكى- اق جولى ۇيقاسقان اقىن شەبەرلىگى قانداي؟ ءبىلىمدى قازى وسىندايدى كورەر ەدى، كورە تۇرا باعاسىن بەرەر ەدى.
ەكىنشى ءبىر سيپاتى - ايشىقتى، بەدەرلى سوزدەر، ءسوز تىركەستەرى، ماقال- ماتەلدەردى، سونى تەڭەۋلەر مەن قازاقى سوزدەردى، سينونيمدەردى قولدانا ءبىلۋ شەبەرلىگى. مىسالى، قاناتبەك زايتوللا مەن ايبەك ايتىسىندا ايبەك ءتىلىنىڭ بايلىعى، تازالىعى، شۇرايلىلىعى كوزگە ۇرادى. ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ تىلىندە كەزدەسە بەرمەيتىن ءۇرىپ جاققان، اينالشىق، ءاز ايتىس، جىر- باسىرە، اردا، جادىگەر، قالاۋ تەر، شىدەر، زاھار، دابىس، جادىلانۋ، بەس بۋىنىپ دەگەن بۇل كۇندە ەتنونيمگە اينالا باستاعان سوزدەر كەزدەسەدى. سونداي- اق، ماقال- ماتەلدى ەڭ ءجيى جانە شەبەر قولداناتىن دا ايبەك. تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى الليتەراتسياسى قانداي!
- سابىردىڭ سارقىپ ىشكەم شاينەگىنەن.
- جانىمنان جاقىنىمسىڭ، جاتىرلاسىم
جۇرەكتەردىڭ جىلۋىن جالعايتۇعىن.
- بولعانداي جارتى الەمگە جارىم پاتشا.
جارتى، جارىم سينونيمدەرىن قالاي شەبەر قولدانعان؟ وسىنىڭ ءبارى سايىپ كەلگەندە بىلىمدىلىك. ءبىلىمسىز اقىن جارتى مەن جارىمنىڭ ءبىر- بىرىمەن ءارى ماعىنالاس، ءارى وزگەشە ەكەنىن بىلمەس ەدى.
ايتەۋ اعا بۋىن جاستارعا كوڭىل تولماۋشى ەدى دەپ، قازىرگى جاس اقىنداردى جامانداۋدان اۋلاقپىن. مەن قايتا قازىرگى جاس اقىنداردىڭ ۇشقىرلىعى، اقىندىق قۋاتى، العىرلىعى مەن شاپشاڭدىعى، كيىمى، دومبىراسى، ماقامى - اعا بۋىننان الدەقايدا جوعارى دەپ ويلايمىن. ءار شۋماقتىڭ اياعى عانا ەمەس، ءار سوزدەگى، ءار بۋىنداعى دىبىستىق ۇيقاس، انتيتەزالىق جۇپ، سينونيمدىك رەڭك، ءتىپتى، اسسونانس پەن الليتەراتسياعا قالاي تاڭدانبايسىڭ!
مىسالى، جانداربەك:
- بالالى ءۇيدى بازار دەۋشى ەدى،
ال ەندى بالالى ءۇي باراحولكا.
- تومار باس، تورسىق قارىن، تاپال اقىن،
- شەن تيگەننىڭ كوزىنە شەل بىتەدى.
- اقىندى سوزگە قاراپ سىيلاۋشى ەدى،
مىنالار كوزگە قاراپ سىيلايدى ما؟
بالەنىڭ ءبارى سىيعان تەلەارناڭا،
قازاقتىڭ اقىندارى سىيمايدى ما؟
- ءىشى كۇيگەن جاۋلاردان ەمەس قازىر،
ءىشى پىسقان جانداردان قورقۋ كەرەك.
- جىرىمنىڭ ىشىندەگى شوقتى كورمەي،
مۇرىننىڭ ىشىندەگى بوقتى كوردىڭ.
مۇحتاردا:
- بىلدىرمەي بوي ۇيرەتىپ العان قاسقىر،
شاپ بەرەدى بايقاتپاي شاپتان ءبىر كۇن.
- گۇرىلدەپ كەلگەن جاۋدى قايتارارسىڭ،
كۇلىمدەپ كەلگەن جاۋدان ساقتان، جۇرتىم.
- ازاتتىقتى سەندەرگە شانامەنەن،
اياز اتا اكەپ پە ەد پوداركا عىپ.
- ۇيىڭدەگى جاركەنتتىڭ جالايىرى.
وسى ءبىر عانا جولعا نازار اۋدارايىقشى.
مۇندا سينەكدوحالىق ادىسپەن بولشەكتىڭ ورنىنا ءبۇتىن، ياعني، ءبىر ادامنىڭ ورنىندا بۇكىل ءبىر رۋ اتالىپ تۇر. مىنە، قايدا ءبىلىم مەن شەبەرلىك!
جاس اقىن جاقسىلىق:
- قۋعىندا ىشتە كەتكەن قۇلىنىڭ ەم،
قۇلاگەر بوپ ورالدىم قۇلدىراڭداپ.
- بيلىكتىڭ ارىستانى بولامىن دەپ،
سيركتىڭ ارىستانى بولىپ كەتپە.
- بەيبارىستىڭ جەتكەن ۇلى ارمانىنا،
بەكارىستىڭ تۇسپەيدى قارماعىنا.
- اجداھانىڭ اۋزىنان امان كەلدىم،
جىلاننىڭ جىلامايمىن شاققانىنا، - دەپ ءسوز ۇيقاسىن سۋداي توگىلتسە، مۇنداي شەبەرلىكتىڭ شىڭىنا جەتىپ، الدىنا قارا تۇسىرمەي كەلە جاتقان ءبىر اقىن بار. ول - قانات. شىركىن- اي، ءار جولى عانا ەمەس، ءار ءسوزى ۇيقاسادى- اۋ! قاراڭىزشى:
- قازىلماعان بايلىعى - جازىلماعان
تاريحى
- اتى شىققان ۇل - اتى شىقپاعان قىز
- جەتەسىز كوكەلەر- نەكەسىز بوپەلەر
- قارا ولەڭ، قارا جىردىڭ قالىڭ نورى
- قايىرشىنىڭ قاقالىپ ولۋىنە
قالعان- قۇتقان تاماق تا جەتىپ جاتىر.
ءتىپتى، قازىرگى زاماننىڭ ءافوريزمى دەۋگە بولارلىق پاراللەليزم قانشاما.
- باقا ءتىلىن بالىق بىلەر،
بازار قۇنىن نارىق بىلەر.
- شىرىننىڭ قايدا ەكەنىن شىبىن بىلەر.
شىبىننىڭ قايدا ەكەنىن شىرىن بىلەر،
- ارىستانعا قوياسىڭ ايبات شەگىپ،
ساۋىسقانعا الدەرىڭ جەتپەي ءجۇرىپ.
- اكىمگە كۇيەۋ بولار بىلىمدىلەر،
اركىمگە كۇيەۋ بولار بۇگىنگىلەر.
سول سەكىلدى سىرباز دا ساباز اقىن نۇرمات:
- قازاننىڭ تۇبىندەگى قاسپاق ەمەس،
قاقپاقتىڭ بەتىندەگى قايماعىسىڭ.
- قازاقتىڭ قارا ايتىسى قايتىس بولىپ
- قاناتتاي شاباقتارمەن قاتار ءجۇزىپ،
اينۇرداي اق سازان ءجۇر بۇلاڭ قاعىپ.
- وڭەشىنە كەتەدى وگىز قۇلاپ
- ادامنىڭ ءومىرى ەمەس، ماشينانىڭ
ءنومىرى ماڭىزدى.
- سىرتىمىز بۇتىندەلىپ جاتقانمەنەن،
رۋحىمىز جالاڭاش بوپ بارا جاتىر، - دەگەن جولدارداعى كوركەمدىك قانداي!
سونان سوڭ ولەڭ تۇگىل اۋىزەكى سويلەۋ ستيلىندە مادەنيەتتى ادام ديالەكت، جارگون، بۇرالقى ءسوز، تەرمين دەگەندەردى قولدانسا، ءتىلدى شۇبارلاۋ بولىپ سانالادى. ال ينتەلليگەنتسيا، ياعني، قوعامنىڭ زيالى توبىنا ادەبي ءستيلدى، تىلدىك نورمانى ساقتاۋ - مىندەت. ەگەر اقىندار دەگەنىمىز - انا ءتىلدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتپاسا، قورعاماسا، ايتىس نە ءۇشىن كەرەك؟ تەك توبىردى كۇلدىرۋ ءۇشىن بە؟ بۇل ورايدا بالعىنبەك باۋىرعا وكپەمىز قارا قازانداي. وكپە عانا ەمەس، كىنا دا قويامىز.
- بوتەن سوزبەن بىلعانسا ءسوز اراسى
ول اقىننىڭ ءبىلىمسىز بەيشاراسى، -
دەپ پە ەدى حاكىم اباي. ال بالعىنبەك بىلعاماق تۇگىلى بىلامىق جاساپ جاتىر. جارايدى، موسكۆا قازاقتارىندا وتكەن ايتىستا وسىلاي ايتىسقانى ورىندى- اق شىعار. ەندى ونى ايتەۋ كورەرمەن كۇلەدى ەكەن دەپ، ستيلگە اينالدىرىپ الۋعا بولمايدى عوي. ءازىل سەنىڭ ستيلىڭ ەكەن دەيىك، ءبىراق تاقا ءازىل ايتقىڭ كەلىپ بارا جاتسا، قازاقى قالجىڭ دا جەتەرلىك قوي. ال سەنىكى ءتىل شۇبارلاۋ. سەنىڭ ورىسشاڭ - تەرمينگە دە، جارگونعا دا، ديالەكتىگە دە جاتپايدى. سەنىكى بۇرالقى سوزدەر. اۋىزشا ايتقاندا بىلىنبەگەنىمەن، باسپا بەتىنە شىققاندا كوركەمدىكتەن جۇرداي قويىرتپاق.
مۇنداي ستيلدەن ايتىستىڭ بەدەلى، قادىرى كەتەدى، ارزاندايدى. ايتىستىڭ كۇلكىگە ۇشىراپ، كورىنگەنگە مازاق بولۋىنا بىردەن- ءبىر سەبەپ وسىنداي كەلەڭسىزدىك. ساحنادا نە ايتۋعا ەركىڭ بار شىعار، ءبىراق ءداستۇرلى ايتىستى شۇبارلاۋعا، انا ءتىلىن شۇبارلاۋعا قانداي حاقىڭ بار؟ وسى ءبىر ستيل سەنىمەن كەتسە جارار ەدى. جوق، اينالاڭدى الاتايداي ءبۇلدىرىپ جاتىرسىڭ عوي. سوڭعى كەزدە جاستار تۇگەل وسىعان كوشىپ جاتىر عوي. قايتسىن ەندى، حالىقتى قول سوقتىرۋ ءۇشىن كۇلدىرۋ كەرەك قوي. مەن سەنىڭ اقىندىعىڭا ءشۇبام جوق. ستيلىڭ ءازىل بولسا، قازاقى قالجىڭ دا جەتەدى.
سونداي- اق، ۇيقاس ءۇشىن زورلىقپەن اكەلگەن سوزدەردى، ورىنسىز ايتىلعان ءسوزدى قازىلار بايقاپ، ول ءۇشىن بالل كەمىتۋ كەرەك. مىسالى، ءزايتوللا قاناتبەك:
- قار استىندا كوكتەگەن قارعالداقتى
توشىن بەل.
قار استىندا جاۋقازىن كوكتەۋشى ەدى. «قارعالداق» دەگەن گۇل بولسا، تەگى ءبىز ەستىمەگەن شىعارمىز، نە قىتايدا عانا وسەتىن شىعار.
مۇحتار:
- باراق ءيتى سەكىلدى باي- تورەنىڭ.
باي- تورەنىڭ ءيتى باراق بولۋشى ما ەدى. باراق يت دەپ جامان، سابالاق، تەكسىز (پوروداسىز) ءيتتى ايتادى.
- «ارقانىڭ ارسىز قىزدارى».
جەكەلەگەن قىزداردىڭ ۇياتسىزدىعى ءۇشىن بۇكىل ارقا قىزدارىن ارسىز دەۋى دۇرىس ەمەس.
- اناما تارتقان قىزدى اكەلىپ ەم، اكەمە ۇنامادى.
بۇل نە دەگەنى؟ اناسىن اكەسى ۇناتپايتىنىنا ماقتانا ما؟
امانجول:
- اۋلىما سارا كەلدى تاقىلداعان.
وسىندا تاقىلداعان ءسوزى ورىنسىز. تاقىلداۋ مەحانيكالىق قوزعالىستى بىلدىرەدى. ساقىلداعان نە ساڭقىلداعان دەسە جاراسپاي ما.
اينۇر:
- اكەڭ تۇگىلى ءوزىڭدى اينالدىرۋعا كۇشىم جەتەدى.
اينۇر ءۇشىن جاس بالاعا بۇلاي دەۋ ادەپسىزدەۋ ءارى ارزان ەمەس پە.
بالعىنبەك:
«ءدىن مەن ءجۇن».
وتە ۇيات. وسى دا دىنگە قۇرمەت پە؟
اتا قازاق ايتىسىندا وتە ءبىر ۇتىمدى، جاندى جەردەن ءدوپ تيگەن، ورىندى ايتىلعان ءبىر ءسوزدىڭ ءوزىن باعالاپ، سەن جەڭدىڭ دەپ، ارى قاراي ايتىستى توقتاتۋ ءداستۇرى بولعان. ويتكەنى ەكى اقىندى ەركىنە قويا بەرسەڭ، ەش ۋاقىتتا جەڭىسە المايدى. سەبەبى، ءسوز تابا الماي توقتاپ قالاتىن اقىن جوق. مىسالى، «بالتا مەن شوجە» ايتىسىندا شوجە:
- سوقىر، سوقىر دەيسىڭ دە ءبىر تىنبايسىڭ
سوقىر دەسەڭ قۇتىلساڭشى قۇنانبايدان، - دەگەندە، قۇنانباي بالتا اقىنعا:
- جەتەر، سەن جەڭىلدىڭ. ءوز باسىڭا كەلەر ءسوزدى بىلمەدىڭ، - دەپ، بايگەنى شوجەگە بەرگىزىپتى. سول سەكىلدى اينۇردىڭ بىرنەشە جەردە «بوقمۇرىن» دەگەنىنە جانداربەك:
- جىرىمنىڭ ىشىندەگى شوقتى كورمەي،
مۇرىننىڭ ىشىندەگى بوقتى كوردىڭ، - دەدى.
نە دەگەن تاپقىرلىق، نە دەگەن جاۋاپ جانە نە دەگەن ۇيقاس. بىلگەن ادامعا جانداربەك وسى جەردە- اق انىق جەڭىپ تۇر ەمەس پە.
سونداي- اق ءبىر ايتىستا سارا: «كەلىن بوپ كەلگەن جەرىم ءبارى اقىن، ءبارى ءانشى، ءبارى سازگەر. ءتىپتى گيمندى شىعارعان پرەزيدەنت تە قايناعام» دەدى. سوندا جانداربەك:
- وندا سول كوپ ءانشى، سازگەرلەردىڭ ءبىر ماقامى بۇيىرماي، نە ءۇشىن قىرعىز قاتىندارىنىڭ اتەكە جىرىقتى جوقتاعان جوقتاۋىن ماقام ەتىپ يەمدەنىپ ءجۇرسىڭ؟ قازاقتا ماقام از با ەدى، «بىرەۋدىڭ قاڭسىعى بىرەۋگە تاڭسىق» دەگەن، - دەگەندە، سارا جاۋاپ قايتارمادى. انىعى قايتارا المادى. جانداربەك وسى ارادا- اق جەڭىپ تۇر. سونداي- اق، سارا امانجولدىڭ «تۇيەگە ءمىنىپ تەڭسەلىپ»، «قويشى قىزداي بايتالىن تاقىمداعان» دەگەن ءازىل بولسا دا شامعا تيەتىن جەرىندە تويتارىپ جاۋاپ بەرە المادى. جەڭىلگەن دەگەن وسى ەمەس پە. وسى ءسوز جانساياعا ايتىلسا، جاۋاپسىز قالدىرماس ەدى. مىنە، قايدا سۋىرىپسالمالىق پەن ءبىلىمنىڭ كەرەك جەرى!
كوركەمدىك جونىنەن قورىتا ايتقاندا، ولەڭگە وتە جاۋاپتىلىقپەن قاراپ، ءار ۇيقاسقا، ءار بۋىنعا، ءار سوزگە تەرەڭ ءمان بەرىپ، بىردە- ءبىر بوستەكى ءسوز، بۇرالقى تەڭەۋ، اقساق ۇيقاسقا ۇرىنباعان، ولەڭ دەگەن كيەلىنىڭ الدىندا ارىن تازا ساقتاعان، ساقتاپ كەلە جاتقان ەكى اقىندى اتاپ ايتار ەدىم. ونىڭ ءبىرى - مۇحامەدجان تازابەكوۆ، ەكىنشىسى - ايبەك قاليەۆ.
5. اقىندىق مىنەز.
بىرەۋ ايتتى دەگەن ءبىر ءسوز بار ەدى. «اقىندار مىنا جاققا، ادامدار مىنا جاققا تۇرسىن» دەپ. سول سەكىلدى اقىنداردا ادامدىق مىنەزدەن وزگە، اقىندىق مىنەز بولادى. اقىندار (سونىڭ ىشىندە جازبا اقىندار دا بار) سالداۋ، سەرىلەۋ، ەركەلەۋ، كەيدە شەكتەن تىس قاراپايىم، كەيدە شەكتەن تىس تاكاپپارلاۋ، ازداپ باقسى- قۇشناشتاۋ، ازداپ شايقىلاۋ، اڭقاۋ- قوجاناسىرلاۋ بولىپ كەلەدى. اقىن تابيعاتى تاۋەلدىلىكتى (بيلىككە، قوعامعا، ماتەريالدىق بايلىققا، ءتىپتى وتباسىنا) ۇناتپايدى. ماقتانشاقتاۋ، ەسىرىكتەۋ، قىزعانشاقتاۋ بولۋى مۇمكىن، ءبىراق ەشۋاقىتتا ارام، ارامزا ەمەس.
ال ايتىس اقىنىنا ەڭ قاجەت قاسيەت - سالقىنقاندىلىق، مايتالماندىق، كەڭپەيىلدىك، سوزگە توقتاۋ، قارسىلاسىڭدى دا باعالاۋ. ناعىز مىنەزدى اقىندار دەپ تاعى دا ارقا اقىندارىن اتار ەدىم. قونىسباي، ايبەك، امانجول، ءاسيا، بۇلارعا قوسا مۇحامەدجان، كەرەكۋلىك سەرىك قۇسانبايەۆ، قىزىلوردالىق نۇرمات، جانداربەك، بەكارىستى اتار ەدىم. ناعىز سالدىق، سەرىلىك، بەكزات- تەكتىلىك، سىربازدىق، سابازدىق بولمىستارىنا بىتكەن. ءاسيا مەن سەرىكتىڭ ازداپ تاكاپپارلىعى وزدەرىنە قانداي جاراساتىن. بەكارىس پەن جانداربەككە قاراپ وتىرىپ:
- جاسىنان ءتۇسىن بيلەپ سىر بەرمەگەن
دامەلەنسە، كۇندەسە، بىلدىرمەگەن، -
دەگەن ونەگيننىڭ سيپاتى ەسكە تۇسەدى. بۇل ەكەۋى ۇستىنە تاۋ قۇلاسا، ءمىزباقپايتىن، نە بالەنى باسىنان اسىرىپ كوتەرىپ كەتەتىن مايتالمان، تابانى بۇدىرلى بۋىرشىن اقىندار. ال قىز- كەلىنشەك اقىندارعا ادەمى، سىپايى، مىنەزدى بولۋ جاراسار. ءبىراق ءور مىنەزدى، وجەت، شامكەس بولۋ دا جاراساتىن قىزدار بار. مىسالى، جانسايا.
ءار اقىننىڭ ءبىر يميدجى بار جانە ول وزىنە جاراسادى دا. مىسالى، ايتاقىننىڭ جەر تەپكىلەۋى، شورابەكتىڭ ازىناي شىعاتىن داۋىسى، جادىرانىڭ كوز قىسىپ، قۇلاققا سىبىرلاۋى تەك وزدەرىنە عانا جاراسىمدى بولدى. ال قايتالاۋ، اسىرەسە، ونەر مەن عىلىمداعى قايتالاۋ - سولعىن شىعادى. ءبىراق «بوياۋشى، بوياۋشى دەگەنگە ساقالىن بويايدى» دەگەندەي، اسىرە داراقىلىققا ۇرىنباۋ كەرەك. مىسالى، اعا اقىندار ايتىسىندا ايتاقىننىڭ تەك تەپكىلەپ قانا قويماي، وزبەكتىڭ ءبيشى ايەلدەرىنشە باسىن، بەلىن، بوكسەسىن بىلقىلداتۋى، ءتىپتى، ۇناپ تۇرعان جوق.
سونان سوڭ اقىنداردا ات قويىپ الۋ بار. ايتىستاعى مىنەز- قۇلقىنا، قارىم- قابىلەتىنە قاراپ حالىق قويادى نە وزدەرى ءبىرىن- ءبىرى اتاپ كەتەدى. مىسالى، قارا قاسقا، سارى تەنتەك، قارا بايتىك، كوبرا، اجداھا، جىلان، «اق كويلەك، كوڭىل جاي»، (بۇلاي دەپ دومبىرا بىلمەيتىندەردى ايتادى) قارا ايۋ، قارا پالە، كۇلمەسحان ت. ب. قانداي ات بولسا دا سول اقىننىڭ ءبىر قاسيەتى ءۇشىن بەرىلەدى. ساحنادا گۇجىلدەۋ، قول سەرمەۋ، تۇرىپ كەتۋ، جىلاپ قالۋ، قارسىلاسىڭدى كوزىڭمەن ءىشىپ- جەپ وشىگە قاراۋ، ءتىس شىقىرلاتۋ، اقىرۋ، دومبىرا لاقتىرۋ، «قىزىپ» شىعۋ، تۇرا ۇمتىلۋ (مۇندايدى دا كورگەنبىز) - ادامدىق تەنتەكتىككە جاتسا دا، اقىندىق تەنتەكتىككە جاتپايدى. تەنتەكتىك - اقىننىڭ وزىندە ەمەس، ولەڭىندە بولۋى كەرەك. ولەڭ تەنتەك بولسىن. مەن بىلەتىن ناعىز «سارى تەنتەك» ەسەنقۇل ەدى عوي. ەسەنقۇلدىڭ ءوزى ەمەس، ولەڭى تەنتەك ەدى.
ال ايتىس ماقامى تۋرالى بىرەر ءسوز. ايتىستىڭ كونەدەن كەلە جاتقان ماقامدارى بار. ارقا ماقامى، سىر ماقامى، وڭتۇستىك ماقامى. وعان قوسا سوڭعى كەزدە قىتاي قازاقتارى ماقامى، وزبەك، قىرعىز قازاقتارىنىڭ ايتىس ماقامى قوسىلىپ جاتىر. قالايدا ايتىس اقىنى ءانشى ەمەس. ايتىس - ول ايتىس. سوندىقتان ايتىس اقىنىنىڭ ون ءتۇرلى انگە سالىپ اندەتىپ كەتۋىن، نە رەپ ايتۋىنا قازىلار قاتاڭ تىيىم سالۋ كەرەك.
تاعى ءبىر جاي - قازاقتا ايتىس قانا ەمەس، شەشەندىك ونەرى بولعان. شەشەندىك ونەرى ايتىستان الدەقايدا ارى پايدا بولعان جانە وتە بەدەلدى بولعان. ەل تاعدىرىن، قيلى داۋلاردى شەشەتىن بيلەر شەشەندەردەن قۇرالىپ، شەشەننىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى ەردىڭ قۇنىن، ناردىڭ پۇلىن شەشكەن. شەشەنگە ەل اعاسى دەپ قۇرمەتپەن قاراسا، ايتىس اقىنىنا جاي كوڭىل كوتەرەر ادام دەپ قاراعان. ەندەشە، نەگە شەشەندەر سايىسىن وتكىزبەسكە؟ يت تالاسىنا، ءبىرىن- ءبىرى ءولىمشى ەتكەن توبەلەسكە اقشا تىگىپ جاتقان قالتالى ازاماتتار وسىنى دا ءبىر ويلاسا ەكەن. باياعىدان جۇيەگە تۇسكەن ايتىسقا جارماسا كەتپەي، تىڭنان جول سالىپ، «شەشەندەر سايىسىن» ومىرگە اكەلسە، قانداي كەرەمەت بولار ەدى.
ءامينا قۇرمانعالي قىزى
«قازاق ادەبيەتى» گازەتى
