ءبىر اۋلەتتىڭ تاعدىرى
ولاردىڭ 3,5 مىڭعا جۋىعى وق پەن وتتىڭ اراسىنان ورالماعان. قاراساڭىز، وسىنشاما شاڭىراق كۇيرەگەن، قانشاما انا جەسىر، قانشاما بالا جەتىمدىكتىڭ قامىتىن كيگەن... ەسەپتەۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى... وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى جامبىل اۋداندىق ارداگەرلەر ۇيىمىن سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرى ورالباي تالىسبايەۆ باسقاردى. ول جاۋاپكەرشىلىكتى جەتە سەزىنەتىن ازامات ەدى. مارقۇم اعانى بۇگىن ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە ۇلگى- ونەگە ەتۋگە ابدەن لايىق. اتالعان ۇيىم سول كەزدە يگى ىستەرگە ۇيىتقى بولدى. ورالباي اعانىڭ ۇسىنىسىمەن ەلدى مەكەندەردەگى ارداگەرلەردىڭ ءتىزىمى جيناقتالدى. اسكەري كوميسسارياتتىڭ مۇراعاتى اقتارىلدى. مايدان دالاسىنان حابارسىز كەتكەندەردىڭ اتى- ءجونى ناقتىلانسا، امان قالىپ، بەيبىت ومىرگە ارالاسقاندارىنىڭ دايەگىنە ءجىتى نازار اۋدارىلدى. بارى تۇگەندەلدى، جوعىنىڭ دەرەگى جيناقتالدى. مىنە، وسى كەزدە ورالباي تالىسبايەۆ اسا قايىرىمدى ءىستى قولعا العان ەدى. بۇل جەڭىستىڭ 50 -جىلدىعى قارساڭىمەن تۇسپا- تۇس كەلدى. سول «ەستەلىك كىتاپتىڭ» العى ءسوزىن جازىپ، العاش ءار اۋىلدان الىنعان جانە اسكەري كوميسسارياتتاعى تىزىمدەر سالىستىرىلىپ، اۋداندىق «اتامەكەن» گازەتىندە جاريالاندى. وسىلايشا «ەستەلىك كىتاپ» جارىققا شىقتى. وسى كىتاپتىڭ ءار ۇيدە ساقتالۋىنىڭ ءوزى جاس ۇرپاققا ونەگە دەسەك، ءبىر جاعىنان قىرشىن كەتكەن اتا- بابا ارۋاعىن دارىپتەپ، ۇلتتىق رۋحىمىزدى اسقاقتاتۋعا، ەرلىگىمىزدى پاش ەتۋدەگى باعا جەتپەس قۇندىلىق رەتىندە قابىلداندى. سول كىتاپتى قولعا الىپ، وقىپ وتىرمىن. سەبەبى، ماماندىعىما بايلانىستى كەڭ- بايتاق رەسپۋبليكامىزدىڭ ءبىراز جەرىن ارالادىم. جەتىسۋ جەرىندەگى جاقسىلار مەن جايساڭدار جايلى جازدىم. الايدا، «شامنىڭ جارىعى تۇبىنە تۇسپەيدى» ، دەمەۋشى مە ەدى. سۇم سوعىس تاعدىرلارىن باسقا ارناعا بۇرعان ءۇش ارىسىم مەن تۋىستارىمنىڭ باسىنان وتكەن قيىندىققا نازار اۋدارماعان ەكەنمىن.
ولار باسقىنشى جاۋ اكەلگەن سول قىرعىننان جاپا شەكتى ولار. بايجاننىڭ ارىستاي ءۇش ۇلى - الدابەرگەن، قۇدايبەرگەن، جاقىپباي ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسىپ، ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن تانىتقانىن ايتۋ دا مەنىڭ تىكەلەي پارىزىم. ماسكەۋدى قورعاۋداعى قيان- كەسكى ۇرىستا حابار- وشارسىز كەتكەن اتام الدابەرگەن جايلى جەتپىس جىلدان كەيىن ايتۋىم ءبىر جاعىنان وكىنىشتى. نەگە دەگەن زاڭدى سۇراق تۋماي ما مۇندايدا. اكەم قۇدايبەرگەن ەكى جاسىمدا ومىردەن ءوتتى... جاۋجۇرەك جاۋىنگەر مارشال ك. روكوسسوۆسكي باسقارعان بەلارۋس مايدانىنداعى كوپتەگەن ايقاستارعا قاتىسادى. كەزەكتى ءبىر ۇرىستا جارالانادى. ەمدەلگەن سوڭ قايتادان قولىنا قارۋ الىپ، قار توسەنىپ، مۇز جاستانا ءجۇرىپ، اۋىر كۇندەردى باسىنان وتكىزىپ، جەڭىستى جاقىنداتۋعا ۇلەس قوسادى. تۋعان جەرگە كەلىسىمەن ەكى قولعا ءبىر جۇمىس دەپ، شارۋاعا بەل شەشە ارالاسادى. اياۋلى جاندى وكپە تۇسىنان تيگەن جاۋ سناريادىنىڭ زاردابى ءجيى مازالاعان سوڭ انام رىسبالا اۋرۋحاناعا جاتقىزىپ، ەرتەسىنە كەلسە، دۇنيە سالىپتى. جەسىرلىكتىڭ قامىتىن كيگەن انام مارقۇمنىڭ كورگەن قيىندىعىن ايتىپ تاۋىسا الماسپىن. اكەم قۇدايبەرگەن جوعارى ءبىلىم الۋىنا قامقور بولعان جاقىپباي اعاتايىم ەلگە ورالعان سوڭ بەيبىت ومىردە ۇستازدىق ەتىپ، مىڭداعان شاكىرت تاربيەلەدى. ارداگەر اكەم وتە ۇستامدى، كاسىبىنە ادال بولدى. قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن، نەمىس تىلىنەن شاكىرتتەرگە ءدارىس بەردى. وسى ۇيدەن مەنىڭ كىشكەنتاي كەزىمدە كوزىمە ءسابيت مۇقانوۆ پەن عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ شىعارمالارى، جۋرنالدار مەن گازەتتەر تۇسەتىن. ءاديشا انام مەن اعاتايىم جاستانا جاتىپ وقيتىن. قازىر ويلاسام، بالالارىنىڭ ەسىمدەرىن عابيت، ءسابيت دەپ قويعانى ۇلىلارعا ۇقساسىن، دەگەن تىلەكتەرىنەن تۋعان ەكەن- اۋ. سۇراپىل سوعىستىڭ بەلگىسىندەي اعانىڭ ومىراۋىندا «ۇلى وتان سوعىسى» جانە باسقا مەدالدارى جارقىرايتىن. ۇڭگىرتاس اۋىلىنداعى ورتا مەكتەپتە ءبىلىم العان شاكىرتتەرى ونىڭ ەسىمىن ءالى كۇنگە قۇرمەتپەن اتايدى.
انامىز ءاديشا دا ەڭبەكتەن قول ۇزگەن ەمەس. شاڭىراقتارىن شاتتىققا بولەگەن تۇڭعىشى تولەپبەرگەن ومىردەن ەرتە وزسا، امانگەلدى، مارجان، ءسابيت، عابيت اكەلەرى مەن انالارىنىڭ ءۇمىتىن اقتاپ، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ وركەندەۋىنە وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ جۇرگەنىنە شۇكىر دەيمىن. ولاردان وربىگەن ۇرپاق شەتىنەن ەلجاندىلىق قاسيەتتەردى بويلارىنا سىڭىرگەن كەلەشەگى كەمەل جاستار. ارداگەر اكەمنىڭ سوڭىنداعى سوڭعى ءۇمىتى مەن بولسام، مايداننان ورالماعان الدابەرگەننەن ۇرپاق قالمادى. ول 1940 -جىلدىڭ سوڭىندا قىزىل ارمياعا شاقىرىلادى. العاشقىدا حات كەلىپ تۇرىپتى. كەيىن ارنايى دايىندىقتان ءوتىپ، سوعىسقا اتتانادى. «ۇرىسقا كىرۋگە دايىندالىپ جاتىرمىز. زەڭبىرەكشى بولدىم. جاقسى مەڭگەردىم. ۋاقىت تار. كەيىن ءبارىن ايتىپ جازامىن» دەگەن مازمۇندا بولسا كەرەك. بۇل اتامنىڭ سوڭعى حاتى. باسقا حابار- وشار جوق. جان- جاققا جىبەرگەن ىزدەستىرۋىمىزدەن ازىرگە ناتيجە بولماي تۇر. ءۇمىتىمىز ۇزىلمەيدى، ءبىر دەرەك بولار... جيناقتى پاراقتاعان سايىن ءوزىم بىلەتىن، تانيتىن ارداگەرلەردىڭ ەسىمدەرى الدىمنان شىعادى. تاسقا باسىلعان تاريح دەگەن وسى. «ەستەلىك كىتاپ» تاراۋ- تاراۋعا بولىنگەن. ماسەلەن، «جەڭىسپەن ەلگە ورالىپ، اۋىلدا قايتىس بولعاندار» دەگەن بولىمىندەگى ۇڭگىرتاس اۋىلىنان اكەم قۇدايبەرگەن مەن جاقىپباي اعانىڭ، ال «مايداندا وتقا ورانىپ، بوزداق بوپ كەتكەن ارماندار» تاراۋىندا الدابەرگەن اتامنىڭ دەرەگىن تاۋىپ وتىرمىن. مەن سياقتى قانشاما ادام جەڭىستىڭ بۇگىنگى مەرەيلى شاعىندا ءوز جاقىندارى مەن تۋىستارىنىڭ ەسىمىن كىتاپتان وقىپ، رۋحىنا تاعزىم ەتۋدە دەسەك، شىندىقتان الىستاماعانىمىز. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ 65 -جىلدىعى قارساڭىندا قاھارماندىق پەن قايسارلىقتىڭ ۇلگىسىن تانىتقان اكەم جاتقان قورىمعا ەسكەرتكىش ورناتتىق. مارقۇم قايتقان جىلى كوكتەم ەرتە شىعىپتى. سوعىس اكەلگەن قيىندىق سالدارىنان سول تۇستا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك- تۇرمىستىق جاعدايى تومەن ەكەنى بەلگىلى. سودان بولار قورىم قورشالماعان. بەيىتتەردى شارۋاشىلىقتىڭ كۇش كولىگىنە پايدالانىلعان تۇيەلەرى اۋناپ، توپىراعىن جايىپ كەتەدى. «قورىمدى جاڭارتۋ جامان ىرىم» دەگەن ءدىني ۇعىم ۇستانعان كوپشىلىك سول كۇيىندە قالدىرىپتى. مۇنى ۇلكەندەر «تۇلىك تورەسى ۇلىقتاپ كەتتى، ارتى جاقسى بولادى» دەپ بولجاعان ەكەن.
حالقىمىزدىڭ ىرىم- نانىم، سەنىمىندە نەگىز بار ما دەيمىن. مايدانگەر قوس ارىسىمنىڭ، ەرتە ومىردەن وزعان اسىل انامنىڭ ءۇمىتىن جالعاپ جۇرگەنىم سودان با ەكەن؟ ! وسىلايشا كۇرە جول بويىنداعى توبەشىككە جەرلەنگەن مارقۇمداردىڭ بەيىتى قاي جەردە ەكەنىن انىقتاۋ مۇمكىن بولمادى. سولاردىڭ اراسىندا اكەمنىڭ دە قابىرى بار. ۇلى وتان سوعىسىنا بىرگە اتتانعان مارقۇم مەرگەن يگەنبايەۆ اتا قاندى كويلەك دوسىنىڭ جانازاسىنا قاتىسىپ، توپىراق سالعانىن ايتاتىن. ءبىراق، تومپيعان ۇيىندىلەردىڭ ءدال قايسىسى كىمدىكى ەكەنىنە كۇمانداندى. كەلىسە كەلە، قورىم شەتىنە اعالى- ءىنىلى جاۋىنگەر، قوس باۋىردىڭ رۋحتارى اقىرەتتە باس قوسسىن دەگەن نيەتپەن ەسكەرتكىش بەلگى ورناتتىم. ۇرپاقتارى جينالىپ اس بەردىك. اكەم سوعىس سالعان جارادان ايىقپاسا دا ات باپتاپ، باپكەرلىگىمەن تانىلعان. اكەمنىڭ كوزىن كورگەن ۇزىناعاشتىق شارۋا قوجالىعىنىڭ جەتەكشىسى، كوپتى كورگەن قاريا دۇيسەبەك مالدىبايەۆ «ىسىنە ۇقىپتى، اقكوڭىل، كوپشىل جان» بولعانىن ايتادى. انامنىڭ «اكەڭنەن اۋمايسىڭ. ول وتە ۇقىپتى، ۇستىنە قىلاۋ تۇسىرمەيتىن. ءارى باۋىرمال، ۋادەسىنەن اينىمايتىن، ەڭبەكقور ەدى» دەگەن سوزدەرى جادىمدا جاتتالىپ قالدى. سۇراپىل سوعىس بايجانوۆتار اۋلەتىنە وسىنداي قايعى، قاسىرەت اكەلدى. مايداننان قايتپاعان جاۋىنگەر الدابەرگەن اتامنىڭ قابىرى قاي جەردە ەكەنى ءالى كۇنگە بەلگىسىز. تەك اتامىزداي مىڭداعان جاۋىنگەردىڭ قاسىق قانى قالعانشا كۇرەسكەنىنىڭ ارقاسىندا بۇگىنگى بەيبىت ومىرگە قول جەتكىزىلگەنىنە تاۋبە ەتەمىز. ال ءبىز سوعىستان كەيىن دۇنيەگە كەلگەن، مايداننان امان قايتقان جاۋىنگەردىڭ ۇرپاعىمىز. سول قىرعىننىڭ قورلىعىن دا، زورلىعىن دا كورمەدىك. تەك اكەم ۇلكەن شايقاستىڭ زاردابىنان ەرتە باقيلىق بولدى. وت پەن وقتىڭ ورتاسىنان ورالماعان بوزداقتار قانشاما! مىنە، 70 -جىل بويى كوگىلدىر اسپان استىندا، تىنىشتىقتا ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز. ول ءۇشىن بۇكىل سانالى عۇمىرى، دەنساۋلىعى، جاستىق شاعى ورتكە شالىنعان اكە- انالارىمىزدىڭ الدىندا ءيىلىپ تاعزىم ەتۋگە ءتيىسپىز. جىلدار وتەتىنى، ۇرپاق الماساتىنى زاڭدىلىق. ال الدابەرگەن اتامداي سوعىستان ورالماي، بوزداقتار قاتارىندا بەلگىسىز كەتكەن جاۋىنگەرلەر رۋحى جەڭىس كۇنى سايىن جاڭعىراتىنىنا، اسقاقتايتىنىنا سەنەمىن. ويتكەنى، سوڭىندا ونى ىزدەيتىن، رۋحى الدىندا باس يەتىن تۋىس- تۋعانى بار. كۇمىسجان بايجان، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت قايراتكەرى. الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانى. سۋرەتتە: سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرى، بار سانالى عۇمىرىن جاس ۇرپاق تاربيەسىنە ارناعان جاقىپباي بايجانوۆ.
«ەگەمەن قازاقستان»
