ايداھاردى جەڭگەن ايەل
دولى ايەل نە بولسا سونى سىلتاۋ ەتىپ، جوق جەردەن ۇرىس شىعارىپ، بۇكىل اۋىلدىڭ مازاسىن كەتىرىپتى. اسىرەسە، كۇيەۋىنىڭ كۇيى كەتىپتى.
كۇيەۋدى بەتپاق ايەل جەگىدەي جەپتى. ءبىر كۇنى ايەلى وعان: «توعايدان وتقا جاعاتىن قۋراي تەرىپ اكەل»، - دەپتى. جىگىت ايتقانىن ورىنداپ، ءبىر قۇشاق قۋراي اكەلەدى. ايەلى ونى ايعايمەن قارسى الادى: «مەن ساعان ءىرى-ءىرى بۇتاقتاردى اكەل»، - دەدىم عوي، ميسىز، وڭباعان»، - دەپ، ۇرسا جونەلەدى.
جىگىت كۇرسىنىپ، قايتادان توعايعا بارىپ، جيناعان بۇتاقتاردى بۋىپ، ۇيىنە ورالادى. «مەن ساعان بۇتاق اكەل»، - دەدىم بە، اقىماق. وتباسىن اسىراي المايتىنىڭدى وسىدان كور»، - دەپ، دۇرسە قويا بەرەدى.
جىگىت اۋىر كۇرسىنىپ: «وسى پالە-اق جۇيكەمدى قۇرتىپ ءبىتتى-اۋ، بۇدان قالاي قۇتىلسام ەكەن» - دەپ ويلايدى. ءسويتىپ، كەشكە جاقىن ايەلىنە: «سەن مەنىڭ قانداي ولجا تاپقانىمدى بىلەسىڭ بە؟» - دەيدى.
- ولجا تاپقىشىن بۇنىڭ... - دەپ، ايەلى ونىڭ بەتىنەن الا تۇسەدى.
- راس، مەن ورماننان ۇلكەن ولجا تاپتىم، ءبىر دوربا التىن!
-قايبىر جەتىسكەن تابىسكەر ەدىڭ، - دەپ، ادەتتەگى انىنە باسقان دولى ايەل «التىن» دەگەندە، ودان سايىن ورشەلەنە تۇسەدى. - قانە، ورماننىڭ قاي جەرىنەن كوردىڭ؟ ايت جىلدام!
- التىن تەرەڭ وردا، ەرتەڭ بارىپ الامىن.
- سەنىڭ ونى الۋعا اقىلىڭ جەتپەيدى، ءوزىم بارماسام، سەن شاشىپ-توگىپ ءراسۋا قىلاسىڭ.
تاڭ اتا ەرلى-زايىپتىلار ارقان مەن قاپ الىپ، ورمانعا بارادى. جول بويى ايەلدىڭ ۇرسۋدان اۋىزى جابىلمايدى. ورعا جەتكەندە جىگىت: «ال، ەندى، ارقاندى بەلىمە بايلاپ، مەن تۇسەمىن، التىن قاپقا تولعاندا، «كوتەر» دەيمىن، سول كەزدە شىعارىپ ال» - دەيدى.
«جووق، ورعا ءوزىم تۇسەمىن، سەن التىندى الا المايسىڭ!» - دەپ، بوي بەرمەگەن دولى ايەل ارقانعا جارماسادى. جىگىتكە كەرەگى دە سول، ايەلدى تەز ارادا ورعا تۇسىرە قويادى. سوسىن «ۋھ!» دەپ، ءبىر جەڭىل دەمالادى دا: «وسى وردا ءبىراز جاتسىن، مۇمكىن مىنەزى تۇزەلەر»، - دەپ، ۇيىنە قايتادى.
جانى تىنىش تاۋىپ، بەيبىت تىرلىك كەشە باستايدى. ءبىراق، قانشا جەردەن كوك دولى بولسا دا، ءوز ايەلى عوي. «بايعۇس، قازىر قانداي حالدە ەكەن؟!» - دەپ، ايەلىن ويلاپ، ساعىنا باستايدى.
ءبىر اپتا وتەدى، ەكى اپتا وتەدى. ءبىر اي وتەدى، ەكى اي وتەدى. جىگىت ءبىر كۇنى شىداي الماي، ورداعى ايەلىن ءبىر كورۋگە بەل بايلايدى. ءسويتىپ، ورمانداعى ورعا كەلسە، تەرەڭنەن ايعاي-شۋ ەستىلەدى: وردا بىرەۋمەن بىرەۋ ۇرىسىپ جاتىر. كۇڭىرەنگەن داۋىس شىعادى:
- وھ، مەنى مىنا ايەلدەن قۇتقاراتىن ادامزات بار ما ەكەن؟!
- مەنەن قۇتىلام دەپ ويلاما! -دەيدى شاڭقىلداعان ايەل داۋىسى.
جىگىت تومەنگە ارقان تۇسىرەدى دە، جوعارى قاراي تارتادى. ارقانمەن جەر بەتىنە ايداھار شىعادى. شايپاۋ ايەل ايداھاردىڭ جالىنا جابىسىپ الىپتى. ايداھار ونى قۇيرىعىمەن سابالاپ، جەر بەتىنە جەتپەي ءتۇسىرىپ تاستايدى. ماقۇلىق جىگىتكە ءوزىن كوكبەت ايەلدەن قۇتقارعانى ءۇشىن العىس ايتادى.
«بۇنداي سۇمدىق ايەلدىڭ شايپاۋ مىنەزىنە شىداپ ءتىرى قالعان مەن - ءتوزىمدى ەكەنمىن»، - دەيدى جىگىتكە. «ونىڭ تەپكىسىنە از ۋاقىت توزگەن سەن مىقتى بولساڭ، وندا ءومىر بويى شىداعان مەنىڭ مىقتىلىعىما ەش نارسە تەڭ كەلمەس!»، - دەپ، كۇلەدى جىگىت.
«ويپىرماي، شىدامىڭ شىدام-اق ەكەن» - دەيدى تاڭقالعان ايداھار. سويتەدى دە: «مەنىڭ جانىمدى الىپ قالعانىڭ ءۇشىن، و ادامزات بالاسى! سەنىڭ ءۇش تىلەگىڭدى ورىندايمىن»، - دەيدى.
- ءبىراق، بايقا، ەگەر تىلەگىڭ ۇشەۋدەن اسىپ كەتسە، بىردەن جۇتىپ قويامىن. جىگىت اۋىلىنا ورالىپ، تىرشىلىگىن جالعاستىرا بەرەدى.
ءبىر كۇنى كورشى اۋىلدان «ءبىر ايداھار وزەننىڭ سۋىن بوگەپ، سالا قۇلاش بوپ جاتىپ الدى. اۋىل سۋسىز قالىپ، مال شولدەن قىرىلىپ جاتىر»، - دەگەن حابار كەلەدى.
جىگىت اۋىلىنداعىلار، كورشى اۋىلدىڭ ادامدارىنا: «ءبىزدىڭ ايداھاردىڭ ءتىلىن تاباتىن باتىرىمىز بار»، - دەيدى. جۇرت جىگىتتەن كومەك سۇرايدى. «ءۇش تىلەكتىڭ ءبىرىنشىسى وسى بولسىن»، - دەپ، جىگىت ايداھارعا بارىپ: «باياعى ءۇش تىلەك- ۋادەڭ ەسىڭدە مە؟»، - دەيدى. «ءيا، ايتا بەر!» - دەيدى ايداھار.
«ولاي بولسا، بۇل اۋىلدان كەت! حالىققا وبال جاساما!» -دەيدى جىگىت. ايداھار عايىپ بولادى. اۋىل ادامدارى جىگىتتى شىنىمەن دە باتىر ەكەن» دەپ، قۇرمەتتەپ، سىيلاپ، العىستارىن جاۋدىرادى. ءسويتىپ جۇرگەندە، تاعى ءبىر اۋىلدىڭ حابارشىسى: «ەگىستىگىمىزدى ءداۋ ايداھار باسىپ جاتىر. ەگىن جويىلسا، اۋىل اشتان قىرىلادى عوي. سىزدەردە عاجاپ باتىر بار دەپ ەستىدىك. كومەك بەرە مە ەكەن؟» - دەيدى.
اعايىندار بۇنى جىگىتكە جەتكىزەدى. «بۇل اۋىلدى دا قۇتقارايىن!» - دەيدى دە، جىگىت ەگىستىكتەگى تانىسىنا كەلەدى. «مەنىڭ ەكىنشى تىلەگىمدى ورىندا، بۇل اۋىلدى بوسات!» - دەيدى ايداھارعا. ايداھار عايىپ بولادى.
اۋىل مەن اۋىل مارە-سارە بوپ، باتىردى قوشەمەتتەپ، توي جاسايدى. مامىراجاي تىرلىك ءوز جالعاسىن تابادى. ءسويتىپ، بەيقام جاتقاندا، «اۋىلعا تاعى ءبىر اۋىلعا ايداھار بارىپ، ادامدار قورىققاننان ۇيلەرىنەن شىقپاي قالدى. اۋىلدىڭ مالىن جۇتىپ جاتىر، مالسىز ەل اشتان قىرىلادى عوي!» دەگەن حابار كەلەدى.
جىگىتتىڭ اۋىلى وعان: «تاعى ءبىر ەرلىك جاسا، ايداھاردىڭ كوزىن جوي، اۋىلدى قۇتقار!» - دەيدى. جىگىت ولاردىڭ تىلەگىن قابىل الىپ، «ەسكى دوسىنا» تاعى بارادى. «نەگە كەلدىڭ؟» - دەپ سۇرايدى ايداھار. جىگىت تىلەگىن ايتادى. ايداھار: «بۇل سوڭعى تىلەگىڭ، ورىندايمىن. بۇدان بىلاي كەلۋشى بولما. ەگەر ءتورتىنشى رەت كەلسەڭ، بىردەن جۇتامىن»، - دەپ ەسكەرتەدى دە، بۇل اۋىلدى دا تاستاپ كەتەدى.
ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە: «ءبىر الىپ ماقۇلىق اۋىلدىڭ ورتاسىنا جاتىپ الىپ، ەلدىڭ زارەسىن ۇشىرۋدا! «ماعان كۇنىنە ءبىر ادامنان بەرىپ تۇراسىڭدار» - دەپ تالاپ قويۋدا. بۇل پالەدەن قۇتقاراتىن باتىر بار ما ەكەن؟!» - دەپ، ءتورتىنشى ءبىر اۋىلدىڭ ادامى كەلدى.
جىگىت ەندى ايداھارعا ەشقانداي تىلەك ايتا المايىنىن ويلاپ، قاتتى قامىعادى. ال، تۋىسقاندارى بولسا، ءبارى جالىنىپ، «ءتورتىنشى رەتىندە قۇتقار» دەپ وتىنەدى. جىگىت «ءبىر قاۋىم ەل ءۇشىن - ءبىر جان قۇرباندىق، نە دە بولسا كورەرمىن»، - دەپ، اتالعان اۋىلعا اتتانادى. بارسا، اۋىل ادامدارىنىڭ قايسىسى قاي كۇنى جەم بولاتىندىعى بەلگىلى بوپ، تىزىمگە الىنىپتى. بالا-شاعا، قاتىن-قالاش ۋ-شۋ، جىلاپ-ەڭىرەگەن داۋىستار.
ايداھارعا جۇتىلۋعا العاشقى ادامدى اكەلە جاتىر. جىگىت ولارعا «تۇرا تۇرىڭدار» دەپ، حالىقتى سابىرعا شاقىرادى دا، ءوزى ايداھارعا جاقىندايدى. بۇنى كورگەن ايداھار:
«مەن ساعان «ءۇش تىلەگىڭدى عانا ورىندايمىن، ءتورتىنشى رەت كەلمە!» - دەپ ەدىم عوي. بۇنى نەگە ەسكەرمەدىڭ، ءوز وبالىڭ وزىڭە!» - دەي بەرگەندە، جىگىت: «مەن ساعان وتىنىشپەن، تىلەك ورىنداتۋعا كەلمەدىم. باياعى ورداعى ايەل ەسىڭدە مە؟» -دەيدى.
ايداھاردىڭ سۇرى قاشىپ، ورنىنان قوزعالاقتاپ: «ءيا، ەسىمدە» - دەيدى دىرىلدەپ. - ەسىڭدە بولسا، سول ايەل وردان شىعىپ كەلە جاتىر. سونى ساعان ەسكەرتەيىن» دەپ كەلدىم. «ءدىن-امانىڭدا بۇل جەردەن كەت!» -دەيدى.
جىگىت وسى ءسوزدى ايتىپ ۇلگەرگەنشە، ايداھار شيراتىلىپ، اۋەگە كوتەرىلەدى دە، كوزدەن عايىپ بولادى. سودان بەرى ەشبىر اۋىلدى ايداھار مازالامايتىن بولىپتى. سول ايداھاردى جەڭگەن ايەل ءالى كۇنگە دەيىن بار دەسەدى.
بۇل ەرتەگىنى ەلدىك ونەگەگە بەرىك، نامىسقوي دا ءور مىنەزدى شەشەن حالقىنىڭ قاريالارى كەشەگە دەيىن ايتىپ كەلىپتى. ەرتەگىنىڭ ءار كەيىپكەرى - ءبىر-ءبىر تيپ. كىمنىڭ قاي تيپكە جاتاتىنىڭ انىقتاۋ - وقىرماننىڭ ەنشىسىندە.
شارافات جىلقىبايەۆا
«قامشى»
