بۇلانتى شايقاسى ازاتتىق جولىنداعى وتان سوعىسى بولاتىن

استانا. قازاقپارات - قازاقتىڭ جەرىنە، قازاقتىڭ دالاسىنا قىزىعا دا، قىزعانا دا قارامايتىن سىرت كوز كەمدە- كەم بولار. ۇشقان قۇستىڭ قاناتى، جۇگىرگەن اڭنىڭ اياعى تالاتىن ۇلان- عايىر اۋماقتى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ قولىنا جەتكىزۋ قايبىر جەڭىل بولىپ ەدى.

 ولاي بولسا تۋعان جەردىڭ ءاربىر پۇشپاعى ءۇشىن جان بەرىپ، جان الىسقان بابالار ەرلىگىن ءاردايىم دا ەسكە الىپ، كەيىنگى تولقىنعا اماناتتاپ وتىرۋ - پارىز.
 ۇلتىمىز ءۇشىن اۋىر سىن بولعان، ۇلت تاريحىندا ماڭگىلىككە قالۋعا ءتيىس ايتۋلى وقيعالاردىڭ ءبىرى - بۇلانتى شايقاسى.

18 - عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى قازاق ءۇشىن قاسىرەتتى جىلدار بولدى. جان- جاقتان بورىدەي ۇمتىلعان جوڭعار- قالماقتار حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتتى. ادامدى ايتپاعاندا تىگەرگە تۇياق قالدىرمادى. ەل بوسىپ كەتتى. بۇل كەزدىڭ «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» اتالۋى تەگىننەن تەگىن ەمەس. «قايىڭ ساۋعان» دەگەن دە اتى بولدى. اشتان بەلدەرى بۇرالعان جۇرت قايىڭنىڭ ءسولىن، ودان باسقا جاۋجۇمىردىڭ، العىردىڭ، قوزىقۇيرىقتىڭ، ميانىڭ تامىرىن قورەك ەتىپ، ولىمنەن امان قالدى. 

 وسى كەزەڭ تۋرالى ءماشھۇر- ءجۇسىپ كوپەي ۇلىنىڭ ەڭبەگىندە بىلاي دەلىنەدى: «جۇتتان، جاۋدان باسىن الىپ قاشقان ەلدىڭ جاياۋ شۇبىرعان شۇبىرىندىسى اپپاق سۇرلەۋ بولىپ، تاباندارى تازدىڭ باسىنداي جالتىراپ قالادى ەكەن. جاتقاندا القا قوتان اينالا جاتادى ەكەن. سەمىزدەرىن ورتاسىنا الىپ قورعاپ جاتادى ەكەن، باسقا بوتەن رۋلار ۇرلاپ الىپ، سويىپ جەپ قويا ما ەكەن دەپ. توبىقتى انەت باباڭنىڭ توبە باسىندا قالعاندىعى، ون بەس ۇلدى تىلەۋىمبەتتىڭ قىرىلىپ، جويىلعاندىعى سول ەدى. سول كۇندەردى قالاي ۇمىتارسىڭ». 

 ەتى ءتىرى حالىق ەمەسپىز بە؟ بويلارىن اشۋ- ىزا، نامىس كەرنەگەن ەل- جۇرت ەس جيىپ، باس قوساتىن، اتا جاۋعا قارسى قايرات پەن قارسىلىق كورسەتەتىن ءساتتىڭ كەلىپ تۇرعانىن سەزدى. ويتكەنى جوڭعارلار قازاق جەرىنىڭ شىعىس بولىگىن، جەتىسۋدى، سىرداريانىڭ ورتا اعىسىنا دەيىنگى ءوڭىردى باسىپ العانىمەن قويماي، بار قازاقتىڭ قاسيەتى دە كيەلى مەكەنى سانالعان ۇلىتاۋعا قاراي اتتىڭ باسىن بۇردى.

 ۇلىتاۋدىڭ اتى ايگىلى. ساق پاتشالارى مەكەندەگەن، عۇن كوسەمدەرى تاۋەپ ەتكەن، تۇركى- موڭعولعا ورتاق الاشا حان، جوشى حان مازارلارى، دەشتى قىپشاقتىڭ استاناسى وردا- بازار ورىن تەپكەن بۇل اسىل توپىراقتى كىمنىڭ يەلىك ەتكىسى كەلمەيدى دەيسىڭ. بۇگىنگى تىلمەن ايتساق، ۇلىتاۋ قازاقتاردىڭ كونە ساياسي ورتالىعى بولاتىن. سول سەبەپتى دە باسقىنشىلار وسى جەردى باسىپ الۋدى باستى ماقسات تۇتتى. 

 تاريحتان بىلەتىنىمىزدەي، جاۋعا قارسى ۇمتىلماس بۇرىن الدىمەن ورداباسىدا جيىن وتەدى. ماقسات بىرەۋ - قولباسشى سايلاۋ، ۇرىستى قالاي جۇرگىزۋ كەرەكتىگىن انىقتاۋ. بۇل القالى باسقوسۋعا مۇرىندىق بولعان قازاقتىڭ ءۇش ءبيى - ءۇيسىن تولە بي، قاز داۋىستى قازىبەك بي، كىشى ءجۇز ايتەكە بي ەدى. جيىندا قازاق جاساعىنىڭ قولباسشىسى بولىپ ءابىلقايىر، سارداربەگى بولىپ قانجىعالى بوگەنباي سايلاندى. جيىنعا قاتىسقاندار جاۋعا جۇمىلا كۇرەسۋگە، قولباسشىلاردىڭ بۇيرىق- تاپسىرمالارىن بۇلجىتپاي ورىنداۋعا انت بەرىستى. 

 جوڭعارلارعا قارسى العاشقى ءىرى شابۋىل ۇلىتاۋ اۋماعىنداعى بۇلانتى - بىلەۋتى وڭىرىندە بولدى. بۇعان ءۇش ءجۇزدىڭ بارلىق اسكەرى قاتىستى. ءبىر دەرەكتە ۇلى جۇزدەن جەتى مىڭ، ورتا جۇزدەن ون مىڭ، كىشى جۇزدەن ون مىڭ اسكەر قاتىسقاندىعى ايتىلادى. ەندى ءبىر دەرەكتە بارلىعى قىرىق ءتورت مىڭ قازاق جاساعى شايقاسقانى ءسوز بولادى.
 بۇل شىن مانىندە وتان  سوعىسى بولعان ەدى. جەر، ەل تاعدىرى ءۇشىن بولعان قانتوگىستە بارلىق حاندارىمىز، ايگىلى ءۇش ءبيىمىز، سامەكە، ابىلمامبەت، كوكجال باراق سۇلتاندار، ساڭىرىق، بوگەنباي، قابانباي، ناۋرىزباي، سەڭكىباي، شاقشاق جانىبەك، تاما ەسەت، تايلاق، مالايسارى، بايعازى جانە باسقا دا كوپتەگەن باتىرلار قاتىستى. 

 جاۋعا العاشقى سوققى سارىسۋدىڭ باتىس جاعىنداعى شۇبارتەڭىزدە بەرىلدى. ۇزاق جورىقتان كەيىن تىنىم الىپ جاتقان جوڭعارلار بۇل شابۋىلدى كۇتكەن جوق ەدى. قارسىلاسۋعا شامالارى كەلمەي قالدى. باس كوتەرىپ، ۇمتىلعاندارى سۇراپىل قارسىلىققا تاپ بولدى. قازاقتاردىڭ ەكپىنى قاتتى ەدى. قارسى تۇرۋ مۇمكىن بولمادى.

 جاۋ امالسىز اتىنىڭ باسىن كەرى بۇرىپ، بىلەۋتىگە قاراي شەگىندى. وسى كەزدە كىشى ءجۇزدىڭ ءبيى بايجاننىڭ ون بەس جاسار ۇلى سارتاي باستاعان مىڭ بالا جاۋ شەبىنە قاراي اتقان وقتاي ۇمتىلدى. جەتۋ بويىنا قىلىشتارىن سەرمەپ، دۇشپاننىڭ باسىن دوپشا دومالاتتى. سارتاي دەپ وتىرعانىمىز، كادىمگى «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» فيلمىندەگى سارتاي باتىر. بۇل شايقاستا تالاي قىرشىندار جاۋ قولىنان قازا تاپتى. ارۋاقتارى ريزا بولسىن، جاۋجۇرەك بوزبالالاردى باستاعان سارتاي باتىرعا توقتالا كەتەيىك. وكىنىشكە وراي، وزگەلەرى جونىندە قازىرگى كۇنى ناقتى مالىمەتتەر بولماي تۇر. 

 سارتاي تۋرالى قولىمىزداعى قۇندى دۇنيە - نۇرماعانبەت قوسجان ۇلىنىڭ «سارتاي باتىر» داستانى. اۆتور جونىندە بىرەر ءسوز. نۇرماعانبەت ارال وڭىرىندە 1897 - جىلى دۇنيەگە كەلگەن. بار- جوعى قىرىق- اق جىل ءومىر سۇرگەن اقىننىڭ عۇمىرى اۋىرتپالىقتارعا تولى بولادى. 1930 - جىلى اۋىلدىق كەڭەستە حاتشى بولىپ، قىزمەت اتقارىپ جۇرگەندە باي- مولدالاردىڭ مالدارىنىڭ سانىن جاسىرىپ، جالعان انىقتاما بەردىڭ دەگەن ايىپپەن بەس جىلعا سوتتايدى. تۇرمەدەن قاشىپ، قايتادان ۇستالعان سوڭ تاعى دا ءۇش جىلعا سوتتالادى. ايىپ جازاسىن وتەگەننەن كەيىن ارال قالاسىندا تۇرعان.

 1937 -جىلدىڭ 29-تامىزىندا باي- مولدالاردىڭ ءسوزىن ۋاعىزدادىڭ، كەڭەس وكىمەتىن جامانداپ، قارسى ۇگىت ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزدىڭ دەگەن كىنامەن اقتوبە وبلىسىنداعى نكۆد- نىڭ ۇشتىگى اتۋ جازاسىنا كەسىپ، ۇكىم سول جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ ءتورتىنشى جۇلدىزىندا جۇزەگە اسىرىلعان.  ن. قوسجانوۆ وزىنە تاعىلعان ايىپتى مويىنداماعان. ارادا ەلۋ ەكى جىل وتكەننەن كەيىن عانا تولىق اقتالدى. 

 داستاندى وقىعاندا اڭعارعانىمىز، بۇل تولىق نۇسقاسى ەمەس سەكىلدى. جالعاسى بارداي كورىنەدى. ءبىراق سوعان قاراماستان جىردان قازاقتىڭ قايسار دا ءورشىل رۋحىن سەزۋگە بولادى. ەل باسىنا اۋىر كۇن تۋعاندا ءار جەردە شاشىراپ جۇرگەن قازاقتىڭ لەزدە باس بىرىكتىرىپ، جينالا قالاتىنى، ۇيىمشىلدىقتىڭ، ىنتىماق- بىرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەندىگى كوزگە ۇرىپ تۇر.
 سارتاي جاۋعا اتتاناتىنىن ايتىپ، اكەسى بايجان بيدەن رۇقسات سۇرايدى. سوندا اكەسى بىلاي دەيدى: 

 كوزىمنىڭ نۇرى سارىجان،
 قۇلىنشاعىم سەن ەدىڭ
 جاستايىڭنان شىراعىم،
 اقىلمەن توپتى بوگەدىڭ.
 قايىرلى بولسىن قادامىڭ،
 قاراعىم، بولسىن دەگەنىڭ...
 تىلەكتىڭ ىشىندە ودان ءارى مىنانداي جولدار كەزدەسەدى:
 وسى جولى جاۋعا اتتان،
 قامدان- داعى اسىعا.
 جاۋدى جالعىز جەڭبەسەڭ،
 مىڭ بالا ال قاسىڭا.
 عۇمىر بويى سول دوستار،
 قورعان بولار باسىڭا... 

 ىرگەدە جاۋ تۇرعاندا كىم قاراپ وتىرار دەيسىڭ. بايجان ءبيدىڭ دە بويىن نامىس كەرنەيدى. قولىنا قارۋ الىپ، جاۋعا اتتانعىسى كەلەدى- اق. الايدا جاسى ءبىرازعا كەلگەن، كۇش- قۋاتى قايتا باستاعان. «اتتەڭ، جاس بولسام ءوزىم دە جاۋعا اتتانار ەدىم، - دەيدى ول. - بۇل جولعى سوعىس وتە ۇزاق بولادى. بالالاردان جاساق جينا دەگەنى، بالالار ءۇشىن سوعىس ويىن سياقتى، ۇلكەندەرمەن بىرگە بىرنەشە جىل جورىقتا شىنىققان ءار بالا ەرتەڭگى كۇنى ءارقايسىسى مىڭعا بەرگىسىز جاۋجۇرەك حاس باتىر بولىپ شىعادى».
 اكەسىنەن باتا الىپ، ەلدەن ىزىنە ەرەم دەگەن مىڭ بالانى جيناپ، ءابىلقايىر حاننىڭ جاساعىن ىزدەپ ساپارعا شىققان ون بەس جاسار سارتاي بىلاي سۋرەتتەلەدى.
 قوزى جاۋىرىن قۋ جەبە،
 سارتايدىڭ قولىندا.
 دۋلا دەگەن اعاسى،
 كەلە جاتار وڭىندا.
 قايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن،
 سارتايدىڭ توبىندا.
 مىنگەن اتى شالعاسقا،
 مىڭ بالاسى سوڭىندا.
 قومىنا ساۋىت بوكتەرگەن.
 كيمەيدى جاۋدىڭ جوعىندا.
 جارقىرايدى سارى جەز،
 قوزى جاۋرىنىن وعىندا.
 انتالاپ ولار كەلەدى،
 ۇلى جورىق جولىندا.
 جىردان «بۇلانتى» دەگەن جەر اتاۋىن دا كەزدەستىرەمىز:
 ءابىلقايىر سول ساپار،
 اقسۇڭقار قۇستاي تۇلەگەن.
 كىلەڭ تۇلپار مىنگەنى،
 توپ كوز ساۋىت كيگەنى.
 ىزىندەگى باتىرلار،
 ۇزەڭگىدە شىرەنگەن.
 اتتىڭ اسىل ابزەلى -
 التىنداعان جۇگەننەن.
 كەيدە تارتىپ ات باسىن،
 اۋىق- اۋىق جىبەرگەن.
 نەشە ۇداي جول شەكتى،
 ازامات قايتپاس جىگەرمەن.
 قازاقتىڭ قالىڭ اسكەرى،
 بۇلانتى دەگەن بۇلاققا،
 وسىلاي كەلىپ تىرەلگەن.
 الدىندا قالىڭ جاۋ تۇردى.
 قارا بۇلتتاي تۇنەرگەن.
 زەڭبىرەكتەرى زىركىلدەپ،
 الىسقا دوبىن جىبەرگەن.
 وسى جولداردان اڭعارىلعانداي جاۋ جاعىنىڭ زەڭبىرەكتەن دە قارۋلانعانى انىق كورىنىپ تۇر. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، جوڭعارلار  دايىن مىلتىقتى ساتىپ الۋمەن، وزگەلەردەن تارتىپ الۋمەن قاتار، ونى وزدەرىندە جاساۋدى دا ابدەن قولعا العان. ءتىپتى قارۋ- جاراق جاسايتىن ورىندارى دا بولعان. بۇل ىستە قولعا تۇسكەن ورىس، شۆەد تۇتقىندارىن پايدالانعان. ال قازاقتىڭ مىلتىققا، زەڭبىرەككە قارسى قولدانعانى - ايبالتا، ساداق، نايزا، قىلىش... ەدى. 

 ءبىر دەرەكتە سارىسۋ بويىنداعى ايرانتوگىلگەن جەردەگى سوعىسقا قىرىق مىڭنان استام قازاقتىڭ قاتىسقاندىعى ايتىلادى. العاشىندا ەكى جاقتىڭ باتىرلارى جەكپە- جەككە شىققان. ونىڭ سوڭى جان بەرىپ، جان الىسقان شايقاسقا ۇلاسقان. قازاقتاردىڭ جاۋدان كورگەن قۇقايى كوپ ەدى. تۇركىستاننان، تاشكەنتتەن، ساۋراننان ايىرىلدى. بويلارىن اشۋ- ىزا كەرنەگەن. دۇشپانعا سوڭعى دەمدەرى قالعانشا سوققى بەرەتىن، كەك قايتاراتىن كۇننىڭ تۋعانىن ءتۇسىندى. «باقتيارلاپ» ، «اقجولداپ» ، «قاپتاعايلاپ» ، «قارابۋرالاپ» ۇرانداعان قازاقتار جان- جاقتان لاپ قويدى.

 اتا- بابالارىمىز سوعىس بارىسىندا تاپقىرلىقتارىن، ايلاكەرلىكتەرىن كورسەتتى. جاۋدىڭ ويىندا جوق «ايقورالان» ، «قويان قاشتى» ، «وتپەن ويرانداۋ» ، «جاۋدى وزىمەن ءوزىن سوعىستىرۋ» سەكىلدى ادىستەردى پايدالانىپ، كوزدەگەن ماقساتتارىنا جەتتى. قازىبەك تاۋاسار ۇلىنىڭ « ءتۇپ- تۇقياننان وزىمە شەيىن» دەگەن كىتابىندا وسى ادىستەر تۋرالى ايتىلادى. «ايقورالاندى» ۇرىسى جاۋدى اينالدىرا سىرتىنان قورشاپ الىپ، سونان سوڭ بىرتىندەپ قىسا ءتۇسۋ ءادىسى ەكەن. « قىسىم سىرتقا ۇمتىلسا، سونىمەن سوعىس سالۋ. سالدەن سوڭ ۇرىسقا كىرمەي تۇرعان دۋلاتتىڭ ەكى مىڭ قولى ۇرىس مايدانىنا جەتتى. ءبىز كوبەيگەن سايىن قورشاي باستادىق. قازاقتىڭ بارىنە مايداندى تاستاپ، سىرتقا بەتتەۋگە جارلىق بەردىم. العاشىندا ءبىزدىڭ باتىرلار مۇنى قاشۋ دەپ ءتۇسىنىپ قالىپ، كوپكە دەيىن كەسكىلەسە بەردى. كىشى بەسىندە ۇرىس مايدانىنان قازاقتار شەتكە شىعىپ كۇرىكتەنە باستادى. قالماقتاردىڭ اراسىنان وزدەرىنىڭ تىلىندە «قۇرىدىق، قۇرىدىق، ءبىزدى قامادى!» دەگەن سوزدەر ەستىلدى.

قالماقتار مايدان ورتاسىندا تاي شاپتىرىم جەردى الىپ تۇردى. ەندى قاشار جەر جوق. ەندىگى امالدارى ورنىنان تۇرىپ ساداق تارتۋ. ولاردىڭ بىزگە تارتقان ساداعى تيمەۋى مۇمكىن، ال ءبىزدىڭ تارتقان ساداعىمىزدىڭ كەز كەلگەن جەبەسى بىرەۋىنە تيەرى ءسوزسىز. جاي تارتىپ ءبىز ساداق وعىن قارداي بوراتتىق. ارينە، ولار دا اتىپ جاتىر. ءبىراق سيرەك تۇرعان بىزگە ونىڭ وننان ءبىرى تيمەيدى. ال ءبىزدىڭ جەتى مىڭ ادامنىڭ وعىنىڭ جەتەۋىنىڭ بىرەۋى تيسە دە، ءبىر مىڭ وق تيەدى. سولاي بولدى دا. ويباي، جىلقى كىسىنەسى، قارىنان تيگەن وقتان تۋلاعان ات، ات باۋىرىنا تىعىلعان جاياۋ قالماق...

 ءبىز جاقىنداي تۇستىك. كەش باتار مەزگىلدە ءبىز قويان- قولتىق بارىپ قامادىق. قالماقتىڭ قورقاقتارى ورتاسىنا تىعىلىپ، نە وق شىعارا المادى، ەشبىر قايرات قىلۋعا شاماسى جوق، ويتكەنى اينالىپ- تولعانۋعا مۇمكىندىك بولماي قالدى. «قويان قاشتى» جاسادىق. ءسويتىپ، ءبىز قاماعان ءتورت جارىم مىڭ قالماقتان ءتىرى كەتكەنى از بولدى» دەلىنەدى اتالعان كىتاپتا.
 باسقا باتىرلار دا وسىنداي ءادىس- تاسىلدەردى قولدانادى. جاۋ قورشاۋدا قالىپ، ءبىرى دە ءتىرى قالماي قىرىلادى. ۇرىسقا كيلىكپەگەندەرى عانا بجان- جاققا قاشا باستايدى. ولاردى دا ءتىرى جىبەرمەۋگە كۇش سالىندى. ءسويتىپ، ايرانتوگىلگەن دالاسى بۇدان بىلاي «قالماق قىرىلعان» اتاندى. 

 ۇلكەن مايداندا قازاقتار نامىس وتىن مازداتىپ، بىلەككە بىلەك، جۇرەككە جۇرەك قوسىپ، قاتار تۇرىپ ايقاستى. جاۋدىڭ بەتى تويتارىلدى. باسقا تۇسكەن قاتەرلى بۇلت ىدىراعانداي بولدى. بولاشاققا دەگەن ءۇمىت شىراعى الدان ساۋلە شاشتى. 

 «ەگەر بۇلانتى مەن اڭىراقايداعى جەڭىستەر بولماسا، قازاق ورداسى وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن مۇلدە توزىپ، قۇرىپ بىتكەن نوعاي ورداسىنىڭ كەبىن كيەرى انىق- تى. توقتاۋ كورمەگەن جوڭعار قالماعى ەندى ءبىر سەرپىننەن سوڭ ەدىل قالماعىمەن توعىسار ەدى. سارى ارقادان ايىرىلعان سوڭ قازاقتىڭ بارار جەرى، باسار تاۋى قالماس ەدى. حاندىق ساداعا، حالقىنىڭ ءوزى قۇرىپ كەتەر ەدى» دەيدى مۇحتار ماعاۋين. وسى سوزدەردەن- اق بۇلانتى شايقاسىنىڭ ءرولىن انىق بايقاۋعا بولادى. قازاق قانشا قىرىلعانىمەن ءالى دە بولسا بار ەكەندىگىن، قالجىراعانىمەن قاۋقارسىز ەمەستىگىن كورسەتتى. 

 بۇلانتى شايقاسىنداعى جەڭىستىڭ حالقىمىز تاريحىنداعى ماڭىزى جونىندە ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ەڭبەكتەرىندە، سويلەگەن سوزدەرىندە ءجيى ايتىپ وتەدى. ماسەلەن، ورىس مەملەكەتىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن پولتاۆا، كۋليكوۆا، بورودينو تۇبىندەگى ورىس جاساقتارىنىڭ جەڭىسى قانداي ماڭىزدى بولسا، قازاق حالقى مەن مەملەكەتى ءۇشىن بۇلانتى - بىلەۋتى بويىنداعى جەڭىس سونداي بولعانىن اتاپ كورسەتتى. مەملەكەت باسشىسى «تاريح تولقىنىندا» اتتى ەڭبەگىندە تولە، قازىبەك جانە ايتەكە بابالارىمىزدىڭ كۇش سالۋىمەن حالىق بۇلانتى وزەنىنىڭ بويىندا قاساقى جاۋعا قارسى شەشۋشى ۇرىسقا جينالعانىن تىلگە تيەك ەتە كەلە:

 «جوڭعار ارمياسى مەن قازاق جاساعىنىڭ 1727 -جىلعى بۇلانتى وزەنى بويىنداعى العاشقى ءىرى شايقاسىن الايىق. ەۋرازيانىڭ جاڭا تاريحىندا ءوزىنىڭ اۋقىمى جونىنەن سول قانقاساپ قىرعىنعا تەڭ كەلەتىن شايقاس سيرەك» دەيدى. بۇلانتىداعى قالماقتارعا ويسىراتا سوققى بەرىلگەن تەڭدەسسىز جەڭىس جونىندە الاشتىڭ ارداقتى ازاماتى، زەرتتەۋشى- تاريحشى مۇحامەدجان تىنىشپايەۆ زەرتتەۋلەرىندە اتاپ كورسەتەدى. «وسى كەرەمەت جەڭىس جونىندەگى جاڭالىق بايتاق دالا ءتوسىن سول ساتتە- اق شارلاپ كەتتى، بۇل جەڭىس باسىلىپ قالعان رۋحتى وياتىپ، جاۋدان كەك الۋعا دەگەن جاپپاي قۇلشىنىس پەن ەرىك- جىگەردى تۋعىزدى» دەيدى ول.

 ەندى مىناعان كەلەيىك. حالقىمىزدىڭ رۋحى ارۋاقتانىپ، اسپانعا كوتەرىلگەن ۇلى جەڭىس تۋرالى ءبىلۋىمىز، ونى تانىتۋىمىز قانداي دەڭگەيدە؟ راسىن ايتقاندا كوڭىل كونشىتپەيدى. اتاقتى سارتاي باتىر تۋرالى كەيىنگى ۋاقىتتا عانا ءبىلىپ جاتىرمىز. ەل باسىنا تۋعان سىن ساعاتتا مىڭ جاسوسپىرىم بالالاردان جەكە جاساق قۇراپ، سوعىسقا اتتانعان، جاۋدى تۋعان جەرىمىزدەن تىقسىرا قۋىپ شىعۋدا ناعىز باتىرلارشا ەرلىك كورسەتكەن سارتاي كەيىن تانىمال بي دە اتانادى. ونىڭ ەسىمى ا. ليەۆشيننىڭ ەڭبەگىندە، تيەۆكەليەۆتىڭ كۇندەلىكتەرىندە، بەلگىلى تاريحشى م. ۆياتكيننىڭ «سىرىم باتىر» كىتابىندا، تاعى باسقا قۇجاتتاردا كەزدەسەدى.

1732 -جىلى 6-ناۋرىزدا تيەۆكەليەۆپەن كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسكەن. باتىردىڭ ءوز وسيەتى بويىنشا ول قازالى قالاسىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى قىزىلدىڭ قۇمىنداعى قوسىم قوجا قورىمىنا جەرلەنگەن. بۇلانتى شايقاسىندا ون ەكى مەن ون التى جاس اراسىنداعى بەس جۇزدەن استام قازاق بالاسىنىڭ تۋعان ەلىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن شاھيت بولعاندىعى ايتىلادى. وسى قىرشىنداردى قالاي ەسكە الىپ، قالاي ارداقتاپ ءجۇرمىز؟ ولار جونىندە ءتىپتى اۋىزعا دا المايمىز. مۇنىمىزدى كەشىرۋگە بولمايدى. بەلگىلى جۋرناليست ءومىرزاق جولىمبەتوۆ مىنا جايتتى ەسكە تۇسىرەدى:

«ءبىر جولى گۇرجىستاننىڭ استاناسى تبيليسيگە جولىم ءتۇستى. سوندا بۇل كۇندەرى ۇلكەن ساۋلەت مۇراجايىنا اينالعان گۇرجى پاتشاسىنىڭ سارايىن جول باستاۋشىمىز ۇلكەن ماقتانىشپەن كورسەتتى. ءبىراق مەنىڭ نازار اۋدارعانىم، سارايدان تومەن جارقاباقتىڭ ەتەگىندە اعىپ جاتقان كۋرا وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى تاس قۇلپىتاستار بولدى. 

 1744 - جىلى يراننىڭ ءنادىر شاحى گۇرجىستانعا شابۋىل جاساعاندا گۇرجىنىڭ ءجۇز بوزبالاسى پاتشالارىنىڭ سارايىن قورعاپ، قاقپا الدىندا قازا تاۋىپتى. سونداعى ءار قۇلپىتاس ءبىر- ءبىر بوزبالاعا قويىلىپ، وعان شاھيت بولعان جاستاردىڭ ەسىمدەرى ويىلىپ جازىلعان». ءبىزدىڭ دە وتان ءۇشىن وپات بولعان بالالارعا وسىلاي قۇرمەت كورسەتۋىمىزگە بولماس پا؟ بۇل ەل ەرتەڭى - بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن، جاستاردىڭ بويىندا وتانسۇيگىشتىك، پاتريوتتىق قاسيەتتەردى ءسىڭىرۋ ءۇشىن وتە قاجەت. 

 كوڭىلدى دەمدەيتىن ءبىر نارسە، بۇلانتى شايقاسىنىڭ ءمان- ماڭىزىن تۇسىندىرۋدە جەرگىلىكتى جەردە ءبىرقاتار شارالاردىڭ قولعا الىنىپ جاتقاندىعى. 1998 - جىلى جەزقازعان قالاسىنىڭ اكىمى، ولكە تاريحىنا جەتىك ءجۇمامادي يبادىلديننىڭ شەشىمىنە وراي «بۇلانتى شايقاسى - 1998» تاريحي- ەتنوگرافيالىق عىلىمي ەكپەديتسيا ۇيىمداستىرىلدى. ونىڭ جۇمىسىنا ە. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى مەن ءو. بايقوڭىروۆ اتىنداعى جەزقازعان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح كافەدرالارى باسشىلىق ەتتى. ەكسپەديتسيا قۇرامىندا عالىمدار، جازۋشىلار، جۋرناليستەر، مۇراعات جانە مۇراجاي قىزمەتكەرلەرى، ولكەتانۋشىلار بولدى. ولار دالا جولىمەن، بەتپاقتىڭ شولىمەن 1550 شاقىرىم جەر ءجۇرىپ ءوتتى. قالماققىرىلعان جوتاسىنىڭ باسىنا گرانيتتەن ەسكەرتكىش بەلگى ورناتىلدى.

جوڭعارلارمەن ارپالىستا شەيىت بولعان قازاق جاساقتارى جەرلەنگەن قوڭىردىڭ ءدوڭى، جوسا مولالارىنان قازاق رۋلارىنىڭ تاڭبالارىن كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. وسىنىڭ ءوزى بۇل ناعىز وتان ءۇشىن، ازاتتىق ءۇشىن سوعىس بولعاندىعىن ايعاقتايدى. وتكەن جىلى جەزقازعانداعى تاعى ءبىر ارنايى توپ بۇلانتى شايقاسى وتكەن جەردە بولىپ، قازاق جەرى ءۇشىن جاندارىن قيعان ەرلەرگە تاۋەپ ەتىپ، بەلگى ورناتىپ قايتتى. بۇعان ۇيىتقى بولعان ارداقتى ازامات تولەگەن بۇكىروۆ باسقاراتىن «قازاقتىڭ كەتبۇقاسى» قوعامدىق قورى ەدى. بۇل ەلدىك ىسكە «قازاق مىس» كورپوراتسياسىنىڭ دا ەلەۋلى ۇلەس قوسقانىن ايتا كەتكەنىمىز ءجون. 

 - بۇل جەردەگى قورىمدار 60-70 شاقىرىم جەرگە دەيىن سوزىلىپ جاتىر. ولاردا قالماقپەن شايقاستا قازا تاپقان قازاق جاۋىنگەرلەرى جەرلەنگەن. التى جەرگە بەلگىتاس قويىلدى. سودان سوڭ ءۇيتاس اتالاتىن جەرگە ستەللو ورناتىلدى. ونىڭ بيىكتىگى جەتى مەتر. قازاق ءۇشىن جەتى سانى قاسيەتتى ەكەندىگى ەسكەرىلدى. بەلگى نايزاعا ۇقسايدى. ىشكى جاعىندا ءۇش قالقان سومدالعان، سونداي- اق رۋ تاڭبالارى جازىلدى، - دەيدى ولكەتانۋشى كەنجال بالكەنوۆ. 

 بۇل جەرگىلىكتى جەردە اتقارىلىپ جاتقان يگى جۇمىستار. ەندى ەل ءۇشىن ماڭىزى زور تاريحي ورىنعا رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە ءمان بەرەتىن ۋاقىت جەتتى. الدا اتقارىلاتىن ءىس كوپ. بۇلانتى شايقاسى وتكەن كەزەڭ ءار كىتاپتا ءارتۇرلى كورسەتىلىپ ءجۇر. بىرىندە 1726 - جىل، ەندى بىرىندە 1727, تاعى بىرىندە 1728 -جىل دەيدى. وسىنى ءبىر ىزگە ءتۇسىرۋ كەرەك- اق. قازاق تاريحىندا ايرىقشا ورنى بار بۇل وقيعا كەشەندى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. وسى جەردەگى مادەني، تابيعي ەسكەرتكىشتەر ەسەپكە الىنىپ، مەملەكەت قورعاۋىنا الىنۋى ءتيىس.
 بۇلانتى شايقاسىنداعى جەڭىس قازاققا جاڭا تىنىس بەردى، بويىنا تىڭ كۇش- قۋات قوستى. تارىداي شاشىلعان قازاق ءبىر جۇدىرىق بولىپ، جۇمىلا بىرىگەتىن بولسا الىنبايتىن اسۋ، باعىنبايتىن قامال بولمايتۇعىنىن پاش ەتتى. بۇلانتىداعى جاۋىنا دەس بەرمەگەن بۋىرقانعان بۇلقىنىس اقىرى كەلىپ اڭىراقاي شايقاسىنداعى ۇلى جەڭىسكە ۇلاستى. بۇلانتى جەڭىسىنىڭ قاسيەتى وسىنداي.

نۇرپەرزەنت دومباي

«انا ءتىلى» گازەتى