جازۋشى ءجادي شاكەن ۇلىنىڭ ۇرلىعى
بۇل روماندى وسىنشا ىنتامەن قايتا- قايتا وقۋىما باستى سەبەپ - ەلىسحان باتىر. ەلىسحان باتىر تۋرالى ءبىز ەستىمەگەن، ءبىز وقىماعان تىڭ دەرەك ىزدەگەن ەدىم.
وكىنىشكە وراي ونداي وزگەشە دەگەن تاريحي دۇنيە كورە المادىم. ءتىپتى تاڭعالعانىم سونشا، بۇل رومان ىزدەنىسپەن ەمەس، قايتا باسقا بىرەۋدىڭ قالامىنىڭ قانىن تامىزا وتىرىپ، قينالىسپەن جازعان رۋحتى شىعارماسىن، جۇلمالاي جەتكىزگەنىن كورگەندە، قان جۇرەگىم قاتتى اۋىردى.
بۇل «رومان» ساعاتحان تاڭقاي ۇلىنىڭ 1999 -جىلى قىتايداعى كۇيتىڭ اۋدانىنداعى «ىلە حالىق باسپاسىنان» جارىق كورگەن «قاسىم باتىر» اتتى تاريحي رومان مەن 2002 -جىلى ءۇرىمجى قالاسى «شينجاڭ حالىق باسپاسىنان» جارىق كورگەن «سار جۇلدىز» اتتى روماننان كوشىرىلىپ ناقتىراق ايتساق ۇرلانىپ الىنعان نۇسقا ەكەنى بىردەن تايعا تاڭبا باسقانداي انىق كورىنىپ تۇر. سەبەبى، مەنىڭ سۇيىكتى جازۋشىم ساعاتحان تاڭقاي ۇلىنىڭ «قاسىم باتىر» رومانىن 3 سىنىپتان باستاپ وقىعان مەنىڭ بويتۇمارىما اينالعان كىتاپ بولاتىن.
وسى روماندى وقىپ بالا جۇرەگىم تالاي قان جىلاپ قايعىرعان ەدى. سوندىقتان بولار قازاقتىڭ تاريحىنىڭ تەرەڭ قاتپارىندا قالعان ءار باتىردىڭ ەرلىگىن قىزىعا وقىپ، مارقايا ەسكە الاتىنمىن. بۇل كۇنگى ۇلتشىل، ايبىندى رۋحتى، قازاق ازاماتتارىنا باس ءيىپ، قۇرمەت كورسەتۋىم دە سول باتىرعا دەگەن تاعىزىمىمنان قالعان قاسيەت بولار.
«سارى جۇلدىز» كىتابى
ءجادي شاكەننىڭ ەلىسحان باتىردى جازعانى دۇرىس- اق، ءبىراق باسقانىڭ جازىپ كەتكەن ىزىمكەن جازىپ قۇنىن تۇسىرگەنشە نەگە التاي بەتىندە ءالى كۇنگە دەيىن اقتالۋدى قويىپ، ايتۋعا تيىم سالىنىپ كەلگەن جانىمحان تىلەۋباي ۇلى مەن قىزىربەك تۋرالى نەگە جازباعان؟ ! ارينە ولار تۋرالى تاريحي دەرەك ىزدەپ، ءبىر ىزگە سالىپ جازعانشا، دايىن تۇرعان اسقا تىك قاسىق بولايىن دەگەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
ءالىپ اۋىلىنىڭ قاندى قىرعىنىنان باستاپ، ەلىسحان باتىردىڭ ءۇندىستان جەرىنە جەتىپ قازا بولۋىنا دەيىن ساعاتقان تاڭقاي ۇلىنىڭ سارىنىمەن جازىپ شىققان. تەك ءجادي شاكەن ۇلىنىڭ «قارالى كوش» رومانداعى بىردەن- ءبىر تىڭ دەرەك ەلى ءۇشىن قان كەشكەن قاسىم باتىردى ساتقىن ەتىپ كورسەتۋى. قاسىم باتىردىڭ ساتقىن ەمەس، ەلى ءۇشىن كۇرەسكەن ەر ەكەنىن جازۋشىلار جازباسا دا حالقى ونى بۇرىننان بىلەدى. قاس باتىردى قاس جاۋعا اينالدارعانىنا تاڭمىن. ونىسى نەسى ەكەن؟ ! الدە جاڭا دەرەك تاپپاعان سوڭ، ءوزىنىڭ باس كەيپكەرىن ارتىق قىلۋدىڭ ءبىر جولى وسى دەگەنى مە؟! ول از دەسەڭىز قارت تاريحتى بۇرمالاپ ونە بويىڭدى سەلت ەتكىزەر تاعى ءبىر «جاڭالىعى» بار.
ول باتىردىڭ تاۋسىلمايتىن كوز جاسى، ارينە باتىردا ادام عوي ەلى، ەت- باۋىر جاقىندارى كوز الدىندا قان بوگىپ جاتقاندا جىلاماعان ادامدى جىندى دەرسىز. ءبىراق بۇرىن سوڭدى باتىرلاردىڭ كوز جاسى دەگەندى تاريحتان وقىپ كورگەن ادام ەمەسپىن. كورسەم كوزىم شىقسىن. قالىڭ وقىرماندار ءۇشىن دە، تاريح ۇشىندە بۇل دا ءبىر ۇلكەن «جاڭالىق» دەر ەدىم. ويتكەنى تاريحتا تەك «قاس باتىردىڭ جۇرەگى قان جىلادى» دەپ كەزدەسەدى. رومانداعى مىنا ءبىر ۇزىندىگە قاراڭىز: «جاۋىن جايراتىپ، تونالعان مالدىڭ ءبىر ءبولىمىن قايتارىپ كەلە جاتقان كوڭىلدى توپتىڭ ىشىنەن بىرەۋى ەلىسحاننان:
- كەگىڭ قايتقان شىعار - دەپ ەدى، ول قاباعىن اشپاعان كۇيى:
- جوق، وزەگىم ءالى قانعا تولىپ تۇر...» («قارالى كوش» 43-بەت). بۇل ءالىپ اۋىلىن قىرىپ كەتكەن، جاۋدىڭ سوڭعى ءبىر توبىن ءولتىرىپ قايتقان باتىرلاردىڭ توبى ەدى. قاراڭىز كوڭىلدى توپ دەيدى. نەعىلعان كوڭىلدىلىك؟ يا، تويدان قايتقان توپتىڭ كورىنىسى ەتكەنىن تۇسىنە المادىم. ءبىر اۋىل قىزىل قاننىڭ استىندا قالدى، جاۋىنىڭ بەسەۋىن ءولتىرىپ ءماز بولاتىنداي بۇل توپتاعىلار ەسەرسوق پا دەپ تە ويلايسىز.
"دۇركىرەتىپ توي جاسايمىن. ابايدى دا شاقىرامىن. زايىپ ايتقانىن ىستەدى. كەشەگى كۇن قاسىمدى ىزدەپ كەلىپ ەلگە تىنىشتىق بەرمەگەن ابايدىڭ شەرىكتەرى تويعا كەلگەندى قويىپ، بۇل ماڭعا اياق باسۋعا جۇرەكسىندى.» مىناعان قاراپ مىنا قازاق ەلى نەدەن ۇركىپ كوشىپ بارادى دەپ، ويلاناسىز. جازۋشى قاتتى تەبىرەنىپ وتىرىپ نە جازعانىن بىلمەي دە قالعان- اۋ دەيمىن. تەرمەشىلەي بەرسەك بۇنداي قاتە كوپ. وداندا جازۋشىنىڭ: «قالامگەر ءار ءتۇرلى بولعان مەن، تاريح - بىرەۋ، ادەبيەت - بىرەۋ» دەگەن قاعيدامەن ءوزىنىڭ ەمەس- اۋ، وزگەنىڭ «ىشەك- قارىنىنداعى» قازىناسىن اقتارىپ، ءوزىنىڭ «ىشەك- قارىننا» سالىپ، كوشىرىپ العانىن سالىستىرۋ ءۇشىن سىزدەرگە ەكەۋىن قاتار بەرىپ وتىرمىن.
«سارى جۇلدىز» روماننان كوشىرىلگەن نەمەسە ۇرلانعان دەرەكتەر
«قارالى كوش» رومانداعى ءبىرىنشى تاراۋ «قىرعىن» داعى وقيعالار تولىعىمەن كوشىرىلگەن.
««جىعىلعانعا جۇدىرىق» دەگەندەي. ءالىپتىڭ ديحۋاعا كەتكەن حابارىن ەستىگەن قوجانياز ءوز جاساقتارىن باستاپ كەلىپ، موري جاعىنان سورىلىككە قاراي اساتىن قارا كەزەڭدە ونىڭ جولىن توسىپ جاتىپتى. قۇرالدى جاساقتىڭ ۇستىنەن تۇسكەن جولاۋشىلاردى قوجانياز قولى تارپا باس سالادى. » ( «قارالى كوش» 15 - بەت)
«.. ء.بىراق ارتىنداعى ەل ەرىن جاۋ قولىنا بەرىپ قويعانداي نامىستانىپ، بۇدان قاتتى الاڭدادى. ساۋداگەر سارتتىڭ ماقساتى كوتەرىلىس ەمەس، ءوز قۇلقىنىن تولتىرىپ ۇپايىن تۇگەندەۋ عوي. جەگەندى جەك كورسە بايقاپ كورەيىك دەسىپ، قوجانيازدىڭ اۋلىنا ء«بىر مىڭ قوي، جۇزدەي جىلقى ايداپ اكەلىپ بەردى. بادىراق كوز، مەن ساعان تيىسپەيىن، سەن ماعان تيىسپە» دەپ ءالىپتى زورعا بوساتتى. سونىڭ وزىندە قوجانيازجاعى بارعانداردىڭ ات كولىگىن تۇگەل سىپىرىپ الىپ، ءالىپتى بيەگە جايداق مىنگىزىپ، قورلاعانداي قىپ قويا بەرگەن. («قارالى كوش» 16 - بەت)
ء«الىپ ۇكىرداي بىلتىر جازداي قوجانياز باتىردىڭ قولىندا ۇستالىپ قالعانىن بىلەتىنمىن. ول كەزدە سورىلىكتى جايلاپ وتىرۋشى ەدىك.
- ويباي، ۇكىردايدى قوجانياز دەيتىن قۇمىلدىڭ شىعىسىندىعى شوپۋلدان شىققان كوتەرىلىسشى ۇيعىر باتىرلارى بايلاپ تاستاپتى - دەپ ەستىگەندە، الا جازداي ىشكەنىمىز اس بولمادى. («سار جۇلدىز» 10-بەت) «ولاي ەمەس ەكەن، بەس ءجۇز ات، مىڭ قوي كومەك بەرەدى ەكەن، سول سەبەپتى ءالىپتى بوساتىپ قويا بەرەدى دەيدى» («سارى جۇلدىز» 23-بەت)
«قۇرالدى تاۋدىڭ ۇساق ۇڭگىرلەرىنىڭ بىرىنە جاسىرىپ، تۇيەلەردى بىرىنە قايرماقتاي باستاعان سول ەدى، قالىڭ جىڭعىلدىڭ اراسىندا جايلاق تايمەن شاۋىپ كەلە جاتقان بالاسن ءشارىپحاننىڭ توبەسى كورىندى. اتىنان ءتۇسىپ، تايدىڭ تىزگىنىن ۇستادى. دومالاي تۇسكەن ءشارىپحان بوتاداي بوزداپ، اكەسىن باس سالىپ، كۇپىسىنىڭ وڭىرنە تۇمسىعىن تىعىپ، ءسوزىن ايتا الماي وكسىپ- وكسىپ كەمسەڭدەيدى.
- بالام نە بولدى؟ نەدەن قورىقتىڭ؟
ءالىپ وڭ الاقانىن جەردىڭ بورباس توپىراعىنا ۇرىپ، بالانىڭ جۇرەگىن اپتادى.
- ايتشى نە بولدى؟
- جاۋ.. .جاۋ.. .
- قايداعى جاۋ؟
- اۋىلدى جاۋ باسىپ قالدى. اكە، تەز قاشىپ كەتىڭىزشى.
- ول قانداي جاۋ؟
- قىتايدىڭ سارالا شەرىگى. تۇستەرى تىم سۋىق. بۇكىل اۋىلدى قورشاپ الىپ، ءتىرى جاندى تىرپ ەتكىزبەي وتىر.
- ءسىزدى تەز كەلسىن دەپ شاقىرىپ جاتىر. بارماڭىز ولارعا.
- بالام، قورىقپا كەلگەندەردىڭ اراسىندا ءبىز تانيتىن ادام بار ما ەكەن؟
- ءسىز تانيتىن «تامىر قىتاي» دەيتىن بىرەۋ بار ەكەن.
- جۋ سىنا ما؟
- يا، يا، سونىڭ ءدال ءوزى...»
« - اكە، ول جاقسى ادام ەمەس. جاۋدى سول باستاپ كەلگەن سياقتى. ءبارىن كورسەتىپ ءجۇر. وعان سەنبەڭىز. بارساڭىز ولتىرەدى.
مەن بارماسام اۋىلداعىلارعا ءزابىر تيگىزىپ جۇرەر.»
« - اكە، ءتىلىمدى الىڭىزشى، بارماڭىزشى، كەتىنىزشى.
ءشارىپ ەڭىرەپ جىبەردى. كوزىنەن ءمولدىر تامشىلار ءبىرىن- ءبىرى قۋالاي دومالاپ جاتتى.»
« - بالام، تۇيەلەرگە يە بول. بىرەر جامان جاعداي بولا قالسا، ەلىسحان اعاڭدى تابارسىڭ. («قارالى كوش» 18, 20 بەت)
«.. .سارى جازىقتا بىتىراي جايىلىپ، شىلشا توزىپ جۇرگەن تۇيەلەرىن جيىستىرىپ جۇرگەن... ءالىپ اۋىل جاعىنا بايسال قيمىل مەن كوز تاستاپ ەدى، تور قۇنانعا جايلاق مىنگەن ءبىر بالا وزىنە قاراي تۇيعىنشا ۇشىپ كەلەدى ەكەن.
...تاياعاندا تاني كەتتى.
- وي، مىناۋ ءبىزدىڭ «ءشارىپ قوي» دەدى.
.. .بالا قاسىنا جەتتى. ەنتىگە ءتىل قاتتى .
- اكە، اۋىلدى جاۋ باسىپ قالدى. ءسىزدى شاقىرىپ كەل دەپ مەنى جىبەردى.
- جاۋ، ول نە قىلعان جاۋ؟
- بىلمەيمىن ءتۇسى سۋىق، ءۇي- ءۇيدىڭ ءبارىن ارالاپ ءتىنتىپ ءجۇر، اۋىل سىرتىنداعى دوڭدەردى اينالا قورشاپ الدى.
- مەنى قايتپەكشى سەكىلدى.
- تەز شاقىرىپ كەل سويلەسەمىز دەيدى... ءسىز دەرەۋ قاشىپ كەتىڭىز، مەن تابا المادىم دەپ قايتا بارايىن.
- ولاردىڭ ىشىندە تانيتىندار بولدى ما؟
- بار، انا جىلعى ءسىز تور اتتى تارتۋ ەتەتىن كوك شىتتى شال بار. الگى استىق اكەلەتىن ...
بارايىن مەن، قورىقپا سەن مىنا تۇيەلەردى جيناستىر، ۇيگە ايداپ كەل.
- بارماڭىز، ولتىرەدى، اكە دەيمىن، اكە.. .دەپ جىلاپ جىبەدى. («سارى جۇلدىز» 33,35 - بەت).»
« ءالىپتىڭ اۋلىنا جاۋ تيگەندە بۇل اۋلدىڭ ەلىسحان مەن قوجاقىن باستاعان ەر ازاماتى مال وتارىمەن بىرگە قاپتىق تاۋىنا كەتكەن. ( «سارى جۇلدىز» 37- بەت).»
«قاپتىقتان قايتقان سايدىڭ تاسىنداي قالىڭ باتىرلار دۇركىرەي جەلە جورتىپ كەلەدى. الدا قوجاقىن مەن ەلىسحان قاتارلاسىپ، اتتارىنىڭ تىزگىنىن ەركىن قويا بەرگەن. («قارالى كوش» 34- بەت).»
«- مىنا كاپىرلەردىڭ نيەتى جامان ەكەن، يماندارىڭدى ايت، - دەدى، بايبىشەسى مەن كىشى ايەلىنە. سول كەزدە كىشى ايەلى سارىالا كەزدىكتى ادامداردىڭ ارت جاعىنان كيمگە وراپ ءالىپتىڭ قولىنا تيگىزدى. كيمنىڭ اراسىندا التىن بار ەكەن دەپ العاشىندا ءسال ابايسىز قالعان جاۋلار پىشاقتى كورگەندە، كىشى ايەلىن اتىپ قالدى. ءالىپ جالما- ءجان ەكى ادامعا پىشاق سالىپ ۇلگىرگەننەن كەيىن وزىدە جان ءۇزدى. مىلتىقتىڭ داۋىسى شىققان سوڭ ءار ءۇيدى قورشاعان اسكەرلەر كەز- كەلگەن ادامداردى اتىپ، بالالارعا وق شىعارماي نايزالاپ قىرىپ ءجۇر. جەر الەم دىرىلدەپ، ادامداردىڭ شىڭعىرعان داۋىسىنا شىداماعانداي ەدى. نايزا سالعان ادامدار تەز ارادا جان ۇزە قويماي، جانى شىقپاي قينالعان كەيبىر ايەلدەر:
«اتىپ كەت، اتىپ كەت» دەپ جالىنادى. كەيبىرەۋى نەشە ارقان بويى جەرگە ىشەك- قارىنىن سۇيرەتىپ جۇگىرىپ بارىپ ءولدى. ءبىرتالاي ۇيلەرگە ءورت قويلدى. («سارى جۇلدىز» 35, 36,37 بەت)»
ء«الىپ وتتىڭ باسىنداعى قۇماندى جۇلىپ الىپ، وزىنە ءتونىپ كەلە جاتقان ءبىرىنشى اسكەردى قۇلاق- شەكەدەن پەرىپ جىبەردى. بۇكىل اۋىلدى قۇرساۋلاپ تۇرعان جەندەتتەر ءامىرشىنىڭ ۇنىمەن قىرعىندى باستاپ كەتتى.. .توسىن قارسىلىقتى بايقاعان چىڭ پيشۋ كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىن ءتۇرىپ تاپانشاسىن باسىپ- باسىپ جىبەردى.
.. .قاشىپ بارا جاتقان بالانىڭ باسى دومالاپ ءتۇستى... تاعى ءبىر كەمپىردىڭ ىشەگى شۇباتىلىپ جىعىلىپ جاتىر... ۇيدەگىلەردىڭ كوبىن قىلىشتاپ شاۋىپ، نايزا تۇيرەپ ءولتىرىپ.. .ورتەنگەن ۇيلەردەن... قارا قوشكىل ءتۇتىن بۋداقتادى. («قارالى كوش» 21,32,33,34 بەت)»
«- شونجىنىڭ كومىر كەنىنەن قايتتىق، كەم دەگەندە ءۇش جۋزدەي جاۋدى ولتىردىك. جاۋ باستىعى شين شىساي بىزگە جەتكىز بەي، ءۇرىمجى جەرىنە ءوتىپ كەتپتى، - دەدى قوجاقىن. («سارى جۇلدىز» 54-بەت)»
«- كومىرلىكتەگى قىتايلاردان ءبىزدىڭ مال مەن دۇنيە مۇلىكتى تانىعاندار بار ەكەن.. . ءوز قىلمىستارى وزىنە ايان بولعان ءالسىز جاۋدىڭ بولماشى قارسىلىعىن ەلەڭ قۇرلى كورمەي، بارىمتاشى قىتايلاردى قىزىل قانعا بويادى. («قارالى كوش» 43- بەت) »
قاسىم باتىر كىتابى
سۋرەتتە "قاسىم باتىر" رومانى
"قاسىم باتىر" روماننان كوشىرىلىپ الىنعان وقيعالار
ءجادي شاكەن ۇلىنىڭ «قارالى كوش» رومانىنداعى ەكىنشى تاراۋى «تايتالاس» باستاپ، سوڭعى تاراۋ «جات بوساعا» دەيىن تولىعىمەن كوشىرىلگەن.
«شىڭ دۋباننان ابايعا تەلەگىراما كەلگەن. وندا قۇداباي قاسىمدى بىزگە ءوز قولىمەن تاپسىرىپ بەرسىن... سوڭعى ايتارىم، ەندىگى جەردە تاس بوساعادا تابىسىپ جۇرمەيىك - دەدى قاسىم. («قارالى كوش» 101- بەت) »
«...دۋتىڭ سىزگە جۇمسادى. ول كىسى سىزگە ءۇش قايتارا سالەم ايتتى... ءبىرىنشى ايتاتىنىم: ءتىلدى السا ەلگە كوشىپ كەلسىن، ءتىل الماسا ءوزى ءبىلسىن؛ ەكىنشى ايتاتىنىم: قولىندا قاسىم دەيتىن بەيساۋات ادام بار ەكەن، سونى بىزگە ۇستاپ بەرسىن... - ءجا، قۇداباي باتىر: "قوش!» اللا بۇيرسا مەن بارعان جەردە كەزدەسىپ قالامىز؟ - دەپ جىلى جۇزبەن كۇلە قارادى. («قاسىم باتىر» 121- بەت)»
«زايپتىڭ قوراسىنىڭ شەتىنە جەتىم قوس تىگىلىپ، قاسىمدار تۇندە سول قوستا بولىپ، كۇندىز اۋىلدىڭ جەلكەسىندەگى جىنىس ورمانعا ءسىڭىپ كەتىپ، ءبىر تالاي كۇندەردى وتكىزدى.. .كۇندىز زايىپتىڭ بايبىشەسى قوستىڭ الدىنا بارىپ، ارقان، ءجىپ ەسىپ، شۇيكە جاساپ، ەشكىنىڭ ءجۇنىن ءتۇتىپ دەگەن دەي قىل- قىبىر جۇمىستارىن ىستەپ وتىراتىندى تاپتى. («قاسىم باتىر» 160 - بەت) »
«- قاسىم قاشىپ قايدا بارۋشى ەدى، ول ءبىر بارسا زايىپ تايجىنكىنە بارعان بولۋ كەرەك. زايىپتىڭ ءۇيىنىڭ قورا جاعىنان ءبىر قوس پايدا بولىپتى دەيدى. كۇندىز كەمپىرى قوستىڭ الدىندا ءجىپ ءيىرىپ وتىرادى ەكەن. سول قوس تەگىن ەمەس. («قارالى كوش» 106- بەت)»
«اباي زايىپ اۋىلىنا كەشقۇرىم كەلىپ ءتۇستى. مالدىڭ باتاسىنا ۇستالعان قويدىڭ قاپ- قارا ەكەنىن كورگەن اباي نە دەرىن بىلمەي جالتاقتاي بەرىپ ەدى، زايىپ:
- قارا قويى نەسى دەپ ويلاماڭىزدار. ءبىزدىڭ بوساعامىزدىڭ باياعىدان كەلك جاتقان ىرىم سولاي، جاقسى كورگەن قوناققا كومىردەي قارا قويعا باتا جاساتقىزامىز، - دەي سالدى. («قارالى كوش» 107- بەت)»
«...اقىلشىلىققا قۇرمان ءتايجى، قامىزا زالىڭ، ءشامشي، ءانۋار قاتارلىلاردى ەرتىپ جيرمادان استام شەرىكتىڭ قورعاۋىندا اباي دۋتىڭ زايىپ ءتايجىنىڭ اۋىلىنا ءتۇستى.
.. .كۇن باتىپ مال قورالاندى. تاعى ءبىر جىگىت ەسىكتەن تاينشاداي قارا قويدى سۇيرەپ اكەپ كىرگىزدى.
- اۋمين، كانە؟ - دەدى ول قول جايىپ.
- بولدى، جاڭا تاي دا جەتەدى، - دەدى اباي نەگە ەكەنى بەلگىسىز.
- جوق، دۋتىڭ، سىزدەردەي ۇلىقتاردىڭ بىرەۋىنە- بىردەن مال اتاپ سويسا دا ارتىق ەمەس. تارتىنباي باتا بەرىڭىز، - دەدى زايىپ ءتايجى.
.. .اباي ەندى «قارا مالعا باتا جاسامايمىن» دەمەكشى بولعاندا، ودان بۇرىن زايىپ ءتايجى تۇسىنىك بەردى.
- ايتپاقشى، ءبىزدىڭ ءوز بابالارىمىزدان تارتىپ، كومىردەي قارا مالدى باقىتقا، جاقسىلىق جولىنا رىمدايتىن ادەتىمىز بولۋشى ەدى، اقسارباس قويدىڭ ورىنا ءبىز قارا قويدى ۋاكىلدىك ەتەمىز. بۇل قالايشا قارا قوي اكەلدى دەپ قالماڭىز، مۇنىڭ وزىندىك ءمانى بار. («قاسىم باتىر» 167,168 - بەت) »
« قويشى، ء«تۇس تۇلكىنىڭ بوعى، ويلامايىنشى» دەگەن سايىن الباستىداي جابىسا تۇسەدى. تاعى ءبىر جاعىنان باعانا اتتانار دا، ءزايىپتىڭ كوزىنەن قان كورىنگەندەي بولدى. ونىڭ ەكى كوزى قانتالاپ، ابايدىڭ وڭمەنەن وتكەندەي سەزىلدى.
- مەن تۇندە جامان ءتۇس كوردىم. ءارى سەندەر تاڭەرتەڭ زايىپتىڭ كوزىن بايقادىڭدار ما قۇرىپ كەتكىر جامان ءتۇس ەكەۋى بىرىگىپ قوبالجىتىپ تۇرعانى.. .
- جوق، جىگىتتەر، ساق بولىڭدار بىزگە ءبىر شاتاق كەزىگەدى. وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر، مەنىڭ دوسىمنان دۇشپانىم كوپ. ماعان ءبىر قاستىق بولا ما مەن اتىمدى، كيىمىمدى اۋىستىرىپ الايىن. («قاسىم باتىر» 169 - بەت) »
«- اكەلىڭىز، دۋتىڭ، ات پەن كيىمىڭىزدى قۇمىلعا جەتكەنشە مەن كيىپ الايىن دا، انشەيىن دۋتىڭ بولىپ بارايىن.
- حە، حە...- دەپ قىمىزباي، كۇلە سويلەپ، اتتان قارعىپ ءتۇستى.
قىمىزباي قۇلا جورعانى ويناتىپ، الدىعا ءتۇستى.. .وكپە تۇستان مىلتىق «تارىس» ەتە ءتۇستى. الدا كەتىپ بارا جاتقان قاراجال قۇلا ات ويناپ شىعا كەلدى. قىمىزباي اباي كوزىنە قيسايىپ بارا جاتقانداي ەلەستەيدى. («قاسىم باتىر» 170-172 بەت)»
«جامبىلدىڭ ءماجىلىس زالىندا اباي ايبار شەگىپ توپتى ءمانساپتىنى بيدايداي قۋرىپ وتىر:
- وڭشەڭ توڭمويىندار، نادانسىڭدار ولارىڭمەن قويماي، ءبىرىڭدى- ءبىرىڭ قۇتىرتقان.. .سەندەر مەنىڭ قانىمدى ىشپەكسىڭدەر ماعان جاۋسىڭدار قاسىمعا مىلتىق بەرىپ قۇتىرتقاندارىڭ قايسىڭ ءىشىنارالارىڭ قاسىممەن بايلانىستارىڭ بار. («قاسىم باتىر» 178,179 - بەت) »
«.. .اباي قىزارا سويلەپ وتىرعان ءدال وسى ساتتە جين زالىنىڭ ەسىگى سارت ەتىپ اشىلىپ، ۇرىككەن ەشكىدەي تاسىراڭداپ جامال دەيتىن ۇيعىر كىرىپ كەلدى. كوزى ەدىرەيىپ، ەكى يىعىنان دەمالادى. اباي وعان «نە بولدا؟ » دەگەنشە، جامال:
- شاققان، دۋتىڭ، شاققان - دەدى قولىن ەسىككە شوشايتىپ.
- نە بولدى، نە؟
- قاسىم باتىر، ايەلىن الىپ قاشتى! جاڭاعانا كەتتى! دەرەۋ قۋسا ۇستاۋعا بولادى! - دەدى باجالاقتاپ.
- سەن نە بىتىرگەن ادامسىڭ؟ - دەپ اقىردى دۋتىڭ. («قاسىم باتىر» 180 - بەت)».
«- جامالاحۇن بار ما؟ - دەگەن داۋىس ءبارىنىڭ نازارىن اۋداردى.
- بار، بار، - دەپ شايحانادان جۇگىرىپ شىقتى جامال.
- قاسىم كەلدى دەپ دەرەۋ ساقشىعا حابارلا. ولاي ەتپەسەڭ كەسەلىم تيەدى. ءبىز كەتتىك! - دەپ قاسىم تەبىنىپ ءجۇرىپ كەتتى.
- ءۋاي، ءۋاي!.. .توقتاڭ، توقتاڭ... دەپ ەكى قولى ەربەڭدەپ قاسىمنىڭ سوڭىنان جۇگىردى. («قاسىم باتىر» 183,184 - بەت)»
«تۇندە جامان ءتۇس كوردىم. ونىڭ ۇستىنە زايىپتىڭ قىلىعى ماعان جاقپادى.. .تاڭەرتەڭ اتتاندىرىپ جاتىپ : «قوش بول ءىنىم!» دەگەن دە كوزدەرىنەن قان تولىپ، قىپ- قىزىل بولىپ تۇرعانداي كورىندى. ساقتىقتا قورلىق جوق. اتىم مەن كيىمىمدى بىرەۋىڭە اۋىستىرىپ الايىنشى، - دەدى. دەنە - تۇرقى ابايعا جاقىنداۋ كەلەتىن قىمىزباي دەگەن جىگىت جاعاتسۋدىڭ ورايى وسى دەپ بىلسە كەرەك:
- ا، دۋتىڭ، ...الاڭداساڭىز اتىڭىزعا مەن ءمىنىپ، كيىمىڭىزدى مەن كيىپ الايىن. ءسىز ءۇشىن ولسەم ارمانىم جوق، - دەپ جالبىراقتادى.. .توپ يرەلەڭدەگەن ۇزىن سايدىڭ اۋزىنا تاياپ قالعاندا كەنەت «شاڭق» ەتكەن مىلتىق داۋىسى شىعىپ، قىمىزباي مۇرتتاي ۇشتى.
.. .تاڭ اتا ساقشىلار مەن ەل ادامدارىن سيراعىنان سۋىرىپ الدى:
- وڭكەي توعىشارلار، جاۋ يەگىمىزدىڭ استىندا جۇرسە دە كورمەيمىز. قاسىمدى قۇتىلدىرىپ جىبەرگەن دە، وعان قارۋ بەرىپ قۇتقارعاندا وزدەرىڭسىڭدەر، - دەپ بايبالام سالدى.
جۇرت اڭكى- تاڭكى بولىپ وتىرعاندا جين زالىنىڭ ەسىگى «شارىق» ەتىپ اشىلدى، ءوڭى قان ءسولسىز قۋراعان جامال دەيتىن ۇيعىر كىرىپ كەلدى.
- قاسىم، قاسىم كەلدى. قاسىم كەلىپ...- دەپ بىرەۋ قىلقىندىرىپ تۇرعانداي تۇتىعا ءتىل قاتتى.
...اباي كوزى الاقانداي بولىپ كەتتى.
- نە، نە دەيسىڭ؟ وتتاپ تۇرعان قاسىمىڭ نە؟
- قاسىم كەلدى. قاسىم كەلدى، انە، انە، قۋىڭدار. قاتىن بالاسىن الىپ قاشىپ بارادى.
- قورتىق نەمە. نە دەپ كوكىپ تۇرسىڭ؟ قاسىم كەلدى دەيسىڭ بە؟ قاتىنى مەن بالاسىن الىپ قاشقاندا سەن ايعا باتا جاساپ وتىردىڭ با؟
- ويباي، تاقسىر نە بولعانىن مەندە بىلمەي قالدىم. اتقا مىنگەن بىرەۋ شاقىرىپ تۇر دەگەن سوڭ سىرتقا شىقسام، ءبىر اتتى قازاق تۇر... تاني الماي جاقىنداي بەرىپ ەدىم,.. .
- قاسىمنىڭ ايەلى مەن بالاسى قاشىپ بارا جاتىر، - دەدى.
- ويباي، توقتاڭدار، توقتاڭدار!ساقشى شاقىرىڭدار,.. .
- ەي، اقىماق. وداندا ساقشى مەكەمەسىنە جۇگىر، ايتپەسە باسىڭا پالە تاۋىپ الاسىڭ. ابايعا مەنەن سالەم ايت، مەن قاسىممىن! - دەدى. («قارالى كوش» 108-109 بەت) »
«بۇگىن زايىپتىڭ اۋىلىنداعى جيىن- تويعا وزىنە قاراستى اۋىلدىر تەگىس جينالدى. ويتكەنى زايىپ اۋىلىنا ءامىر ءتۇسىرىپ، قاسىمنىڭ باسىنا ءۇي، باۋىرىنا قازان اسىپ بەردى.. .تويعا سىرت اۋىلدان بىردە - ءبار ادام شاقىرىلعان جوق. توي ۇستىندە ايىپ جينالعان جۇرتقا مىناداي كەلەلى وي ايتتى:
«بۇگىن الدىمەن وسى وتىرعان حالايىققا كوپ العىس ايتام. اۋەلى قاسىمنىڭ قۇرمەتىنە، ونان سوڭ مەنىڭ بەدەلىمە جينالىسىپ، جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ تىلەۋدى جاقسى اتقاردىڭىزدار. تىلەۋگە تىلەۋ قوسىلا بەرسىن! بۇل سىزدەرگە ايتار ءبىرىنشى تىلەگىم!ەكىنشى ايتارىم، - دەدى ول ءسوزىن سالماقتاي، - بازارقۇلدىڭ بالاسى مەن ۋاقتىڭ بالاسى، زامان بۇزىلۋعا اينالدى. اباي كەلگەلى ازعانا ەلدەن بەرەكە كەتتى. بىرەۋگە بىرەۋ اڭدۋشى بولدى. سەندەر نە ويلاپ ءجۇر ەكەنسىڭدەر، مەنەن ۇيقى قاشتى. وسى ارا بىزگە مەكەن بولمايتىن سياقتى. ءتۇبى شابىندىعا ۇشىرايمىز با دەپ تىكسىنەم. سول ءۇشىن ەرتەڭنەن باستاپ قونىس اۋدارايىق! ماعان ىلەسەتىندەر ءبىر جاققا، ىلەسپەيتىندەر ءبىر جاققا شىعىڭدار، زور جوق». جينالىستىڭ ءمانىن ەندى ۇققان توپ از تىم تىرىس بولدى.
...«قوسىلامىز، كەتەيىك. باسىمىزعا قاۋىپ ءتونىپ بولدى» ، «تاۋەكەل اللاعا!» دەسىپ قۇپتاپ جاتتى. زايىپ جىگىتتەرگە كوگەندە بايلاۋلى تۇرعان اقسارباس قويدى اكەل! - دەپ بۇيىردى. اقسارباس سويىلىپ، بارلىعى بارماقتارىن قانعا ماتىرىپ، قۇران ۇستاپ انت ءىشتى.
«بۇل قۇپيالىقتى ماڭگى اۋىزدان شىعارمايمىز. باسشىمىز زايىپتىڭ ايتقانىنا باعىنامىز!» دەگەن سەرتتەر ايتىلىپ دۇعا جاتتالدى. («قاسىم باتىر» 185,186,- بەت)»
«مىنا بەيبىت ەل، بەيبىت كۇندى ەندى قايتىپ كورە الامىز با، جوق پا. سەن كەلىپ ورتامىزدى تولتىردىڭ. قاناتىما قانات جالعاندى. دۇركىرەتىپ توي جاسايمىن. ابايدى دا شاقىرامىن.
زايىپ ايتقانىن ىستەدى. كەشەگى كۇن قاسىمدى ىزدەپ كەلىپ ەلگە تىنىشتىق بەرمەگەن ابايدىڭ شەرىكتەرى تويعا كەلگەندى قويىپ، بۇل ماڭعا اياق باسۋعا جۇرەكسىندى.
قاسىمنىڭ باسىنا التى قانات اق ءۇي كوتەرگەن زايىپ:
- بۇل مەنىڭ وتاۋ شىعارعان تويىم عانا ەمەس، ەلمەن جەرمەن قوشتاسۋىم. قارا قويدىڭ قانىنا قول ماتىرىپ، شىڭ شىساي زۇلىممەن قارسىلاسىپ وتەتىنىمە جاساعان انتىم!- دەدى. («قارالى كوش» 111- بەت)»
«وسىدان كەيىن قاسىم ايەمبەت باستاعان ەلدىڭ الدىنا كۇنى بۇرىن شالعىنشى جىبەرگەن. ايەمبكت پەن نۇرعالي ولاردى قۋانا قارسى الدى.
ايەمبەتتىڭ ەلى سول كوشكەننەن ءومىر تاۋىنا بارعاند، سوڭىنان جەر قايسقان قالىڭ كوش قۋىپ جەتتى. بۇلار ءسولتانشارىپ، سالاقيتتان، قۇسايىن ءتايجى قاتارلى بيلەردى ەلى، سابىرباي باستاعان جادىك اۋلى، بۇدان سىرت قابىرباي، قامىزا زالىڭ، قايسباي بالۋان، سىدىق شاڭيا، قوشۋت، ءىلياز، سىماعۇل، كولباي، دەلە زاڭگى، ومار ۇكىرداي، بەكي، كابي، موسجان قاتارلى قاسقا مەن جايساڭداردىڭ اۋىلدارى بولاتىن. قاسىم وسى ارادا ولارمەن امانداسىپ، كوشكە كوش قوسىلىپ، جەر قايىسقان قالىڭ مال، قالىڭ اۋىل قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي قوجىنادى. («قاسىم باتىر» 247- بەت) »
«...ءومىر تاۋىنا جەتكەندە ءبىر - بىرىمەن توعىسىپ، الدى- ارتىنا قارايلاۋعا ازەر مۇرشاسى كەلدى.
ولاردىڭ الدىنان قاسىم، قوجاقىن باستاعان ەلىسحان توبىنىڭ باتىرلارى شىقتى. ەل اعالارىنا سالەمدەسىپ، حال- جاعدايىن بىلگەننەن كەيىن ءبىر توپ جىگىت ەلدىڭ باس- اياعىنا شاپقىلاپ، كەلگەن كوشتەردى تۇگەندەي باستادى.
- الدىمەن كەلگەن اۋىل ۋاق ايەمبەتتىكى ەكەن.. .ودان كەيىن شاحاباي نۇرعالي ۇكىردايدىكى.. .نايمان قۇسايىن تايجىنىكى.. .جادىك سابىرباي زالىڭ... تاسبيكە جانابىلدەر مەن مەيرامحان اۋىلدارى.. .مولقى سالاقيتتان مەن ءابىلقايىر اۋىلدارى... قاراقاس زيادان... ەسەعاسى مارجان.. .يتەلى ءسولتانشارىپ ءتايجى. (« قارالى كوش» 142 - بەت)»
«كوپ وتپەي اباي شابارماندارىن جىبەرىپ «كەلەر جۇما كۇنى كەرەي بيلەرى شاڭگەزىنىڭ اۋزىنداعى نۇرعالي ۇكىردايدىكىنە جينالسىن، باركولدەن كوڭكە بارادى. كوڭكەمەن الدىرىپ، سايلاۋعا قاتىناستىرامىز» دەپ قۇلاقتاندىردى. شابارماندار قايتىپ ەكى كۇن وتكەن سوڭ، ايتۋ بويىنشا نۇرعاليدىكىنە قىرىقتاي ادام جينالدى. كەشكە جۋىق بۇلاردىڭ ۇستىنە ساقشىدان قۇلتاي بولات اۋعانباي كەلدى. وتىرعانداردىڭ بارلىعى اۋعانبايدىڭ اۋزىن باعىپ قالدى.
- اباي دۋتىڭ سىزدەردىڭ تولىق جينالعان- جينالماعاندىقتارىڭىزدى ءبىلىپ كەلۋگە مەنى جىبەردى. تولىق جينالسا ەكى كوڭكە كەلىپ ەرتەڭ اۋدانعا الىپ جۇرمەكشى...
- جيننىڭ ماقساتى نە ەكەن؟ ءبىلدىڭ بە؟ - دەدى بيلەردىڭ ءبىرى.
- قايدان بىلەيىن، ءبىزعوي ادەتتەگى اتىپ كەل مەن شاۋىپ كەلگە دايىن تۇراتىن شابارمانبىز. ۇلىقتاردىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپايمىز. قايتا ەل باسى بولىپ وتىرعان وزدەرىڭىز بىلمەسەڭىزدەر، - دەپ ەدى.. .دالادا بىرگە شىققان اۋعانبايدى نۇرعالي ۇكىرداي قاسىنا وڭاشا شاقىردى.
- قاراعىم وسى ءماجىلىستىڭ شىن سىرىن بۇكپەي ايتشى؟ - دەدى ول ۇلكەن كۇدىكپەن.
- باركول ەلىنىڭ شىعىسقا اۋعانىن ۇكىمەت الگى وتىرعان سارى قارىنداردان كورىپ وتىر.. .قاسىمنىڭ ۇندەۋ حاتىنىڭ كەسەلى ءبارىڭىزدى شارپىدى. سول قاعازدى سىزدەر قولدان - قولعا وتكىزىپ، تۇمارداي ساقتاپ، ۇيىمداسىپ، قاشقالى جاتىر دەيتىن كۇدىك كۇشەيدى. سوندىقتان سايلاۋ تۇرماق تۇكتە جوق. وسى رەت اۋدانعا شاقىرىلعاننىڭ ءبارىن قولعا الماقشى. وبالدارىڭىزعا قالمايىن دەپ، ەستىگەن سۇمدىقتى جەتكىزگەلى كەلدىم. ەندى ءجونىن وزدەرىڭ تابىڭىزدار! - دەدى ءوڭى سۇرلانىپ.
نۇرعالي تۇنەرىپ اۋعانبايدىڭ قولىن قىستى دا:
- ازاماتتىعىڭا اللا رازى بولسىن، قاراعىم! سەن بولماساڭ ولگەن ەكەنبىز عوي!...- دەدى داۋىسى دىرىلدەپ.
- جوق، الىدە قاۋىپ كۇشتى، تەز شارا تابىڭىزدار!
- جاقسىلىعىڭدى احرەت الدىنا دەيىن ۇمىتپاسپىز.
- ە، اعايىن شيپامىز ءبىتتى. ەرتەڭ تۇندە قولعا الادى ەكەن ءبارىمىزدى. كانە قايتەمىز، حالايىق! - دەدى زور داۋىسپەن.
- نە دەيدى؟ بۇل قالاي؟
- نۇرعالي اۋعانباي ايتقانداردى اشىق ايتتى.
- تاۋەكەل اللاعا!نە بولسادا توسقاننان باسقا ءىلاج جوق - دەدى ايەمبەت...
- نە اۋعانبايدىڭ وتىرىگىن شىعارايىق، نە سۇرقيا ابايدان كەلگەن كەردى كورەيىك. ءار بىرەۋ جاساۋىلدارىڭىزدى جيىپ ساقاداي سايلانىڭىزدار. مەن قاراۋىل جاساقتارىمدى جولدىڭ اۋزىنا جاسىرايىن. كۇندىز كەلسە، بىزگە حاۋىپتىڭ بارلىعى.
- دۇرىس. ايەكەڭنىڭ اقىلى ورىندى. ءبىز قاراداي ۇرەيلەنىپ، سەكەم الدىرمايىق. جاۋ بولسا ەڭ اۋەلى كەلتىرىپ كورەيىك، - دەدى نۇرعالي ۇكىرداي.
.. .كەلەدى دەگەن كۇنى ءۇش جەردەن تورۋىل قويدى.. .تاڭعا تاياعاندا قاراڭداعان قالىڭ اسكەر سايدى ورلەپ شىعا كەلدى. وڭشەڭ اتتى شەرىك، ساي ءىشىن تاسىرلاتىپ ورلەپ بارادى.. .قاننەن- كاپارسىز اڭدۋشىلاردىڭ تۇستارىنان وتە بەرگەندە.. .شەرىكتەر كەنەت اتىلعان مىلتىقتان قاتتى شوشىپ، قاراڭعىدا قابانداي وكىرىپ تىرىم- تىراقاي زىتتى...
بيلەر:
- ەندى قايتتىك؟
- قايتۋشى ەدىك، ەلىسحان، قاسىم، زايىپتاردىڭ ەلىنىڭ ارتىنان كەتەيىك. نە كورسەكتە بىرگە بولايىق! وسى وتىرعان قىرىق بي وزىڭە قاراستى ەلىڭدى باستا! («قاسىم باتىر» 232,233,234,235- بەت).»
«كوپ وتپەي ابايدىڭ شابارماندارى: «ەلباسىلارى كەلەسى جۇما كۇنى نۇرعالي ۇكىردايدىڭ ۇيىنە جينالسىن. اۋداننان كوڭكە بارىپ، ولاردى باركولدەگى قۇرىلتايعا قاتىستىرادى» دەپ حابارلادى.. .ەل اسىعا كۇتكەن ۋاعدالى كۇن دە كەلىپ جەتتى. نۇرعاليدىڭ ۇيىنە بارىن كيىپ، باقان تايانعان ەل شونجارلارىنان قىرىقتاي ادام جينالدى.. .اۋدان جامبىلىنىڭ ساقشىسى اۋعانباي كەلىپ ءتۇستى.
- وي، مىناۋ- ءوزىمىزدىڭ قۇلتايبولات بالامىز ەكەنعوي. شىراعىم، تىنىشتىق پا، نە جاڭالىق بار؟ - دەپ ءبىر قاريا ءسوز باستاپ ەدى، ونسىز دا ارەڭ وتىرعان جۇرت اۋعانبايدىڭ اۋزىنا قارادى.
- اباي دۋتىڭ سىزدەردىڭ جينالعان- جينالماعاندارىڭىزدى ءبىلىپ كەل دەپ مەنى ارنايى جىبەردى. تولىق جينالعان بولسا «ەكى كوڭكە جىبەرەم، دايىن وتىرسىن» دەيدى.
- قاراعىم، سوندا سول جينىڭ نەمەنە ەكەن؟ .. .
- بىرەۋىڭىزگە بالا، بىرەۋىڭىزگە ءىنى بولعانىممەن ۇكىمەتتىڭ بارىپ كەل، شاۋىپ كەلىمەن جان ساقتاپ جۇرگەنىمدى بىلەرسىزدەر. نە دەيىن، بارىڭىزدە كوپ جاساعان، تالايدى كورگەن، ەلگە تۇتقا بولىپ جۇرگەن ادامدارسىز. وزدەرىڭىزگە سالسا، قالاي ويلار ەدىڭىزدەر؟ .. .سىرتقا شىققان ورايدا ونى وڭاشالاعان نۇرعالي:
- قاراعىم، مىناۋ بەيۋاقتى جامىلىپ تۇرىپ يمانداي سىرىڭدى ايتشى، جينالىستىڭ سىرى، ءسىرا، نە ءوزى؟ - دەپ قادالا سۇرادى.
.. .ۇكىمەت مانساپ - مارتەبە ۇلەستىرگەلى جاتىر دەگەنگە سەنەتىن بالا بولدىڭىزدار ما؟ ! ەرتەڭ ەكى ماشينا جىبەرىپ، وسى وتىرعان ءبارىڭىزدى تۇتقىندايدى.. .قاسىم جاعىنان تاراتىلعان ەلىسحان مەن زايىپتىڭ حاتىنىڭ ءبىر نۇسقاسىن ءوز ادامدارىڭىز ابايعا اپارىپ بەرگەن. ونىڭ قولىنداعى تىزىمدە سول حاتتى وقىعان، ەلدى باستايدى- اۋ دەگەن بارىڭىزدە بارسىزدار.. .قان قارىزدارىڭىز مەنىڭ موينىمدا كەتپەسىن دەپ، ايتىپ اماناتىمنان قۇتىلايىن دەپ كەلدىم. ەندىگىسىن وزدەرىڭىز شەشىڭىزدەر.. .
- الدا عانا قارعاما - اي، ارامىزالار الداپ ورعا جىقپاق بولعان ەكەنگوي. اللا رازى بولسىن,.. .سەن بولماساڭ قاپيادا قان جۇتقانداي ەكەنبىز- اۋ، - دەدى بۋلىعا سويلەپ.
- ساق بولىڭىزدار نە دە بولسا تەز قيمىلداڭىزدار، - دەدى ادۋباي.
.. .نۇرعالي ۇيگە اسىعىس كىردى :
- قۇريتىن بولدىق، الگى اباي سۇم بىزگە تۇزاق قۇرىپ وتىر ەكەن.
- نە دەيدى مىناۋ؟
نۇرعالي اۋعانبايدان ەستىگەندەرىن تۇگەل ايتىپ بەردى.
- سوندا اۋعانباي سەنىمدى مە؟ وسىنىڭ ءوزى شىرعا بولىپ جۇرمەسىن.. .
.. .ەگەر تاعى ءبىر مارتە سىناپ كورەيىك دەسەڭدەر، دەرەۋ جاساق جيناڭدار.. .باركول جاققا كۇزەت قويىلسىن. ەكى ماشينا ءوزىعانا كەلسە ونىڭ ءجونى ءبىر باسقا. ەگەر قالاڭ شەرىكپەن كەلسە نەمەسە تۇندەلەتە كەلىپ باسىپ قالامىز دەسە، ونىسىندا كورەيىك .
ايەمبەتتىڭ ءسوزىن قوستاعان نۇرعالي:
- راس، ۇرەيلەنىپ ۇركە جونەلسەك، السىزدىگىمىز بولار.. .بارلىعى وسىعان كەلىستى.. .جاۋ كەلەدى- اۋ دەگەن جاقتان ءۇش جەردەن قاراۋىل كۇزەت قويىلدى.. .اقىرى اسىعا كۇتكەن ءسات تە كەلدى. تاڭ قاراڭعىسىن جامىلعان قالىڭ شەرىك سايدى ورلەپ شۇبىرىپ جىلجىپ كەلە جاتتى.. .ەندى قيمىلداماساق كەش بولادى!.. .اسپاننان جاي تۇسكەننەن جامىراي اتىلعان مىلتىق ۇنىنەن شەرىكتەردىڭ توز- توپالاڭى شىقتى.. .
- اباي سۇمىرايدان جاقسىلىق كۇتىپ جۇرگەن ءبىز قانداي اقىماق ەدىك. قايران ەلىسحان، قايران زايىپ، وسىنىڭ ءبارىن ەرتە سەزگەن ەكەنعوي. كەتتىك سولاردىڭ سوڭىنان. وسىندا وتىز- قىرىق اۋىلدىڭ يەسى وتىرسىڭدار. اركىم ءوز كوشىن باستاسىن. («قارالى كوش» 137,138,139,140,141- بەت)»
«.. ء.سىلام بار بىرنەشە جىگىتتى ەرتىپ اڭگا شىقتى.. .قاسىم باستاپ دالدەپ وقتىڭ استىنا الدى. مەرگەندەر ىلە- شالا جەتكەندە توعىز قوداس جامساپ قالدى. بۇلار قوداستاردى سويىپ جاتقاندا، ءسىلام قاسىمنىڭ يىعىنان قاعىپ قالىپ:
- ايۋ! ايۋ! انە!.. .- دەدى ەلەڭدەپ.
- قانە؟
- انە تاستىڭ اراسىنان بەرى ەڭكەيىپ، ەشكى تالدىڭ ىشىنە كىرىپ كەتتى.
- وي، ۇشەۋ ەكەن. سايعا قاراي قۇلدادى.
- كوردىم، - دەدى قاسىم ءسال قادالىپ تۇرىپ، - ەكەۋى قونجىق، بىرەۋى وگىزدەي سابالاق ايۋ ەكەن.
- اتتاردى وقىس قىلاتىن بولدى. مەن بارايىن. سەندەر قوداستاردى باۋىزداپ، ءىشىن جارا بەرىڭدەر، - دەپ قاسىم مىلتىعىن يىعىنا سالدى دا، ەڭكەيە جونەلدى.
.. .قاسىم الدە قاشان ساي تاعانىنا ءتۇسىپ، ءيىر- قيىر تۇمسىقتاردى اينالىپ ايۋعا جەتتى. اتتار ارقاندى ۇزە الماي، اينالا وسقىرىنىپ جانتالاسادى. اتتاردىڭ بەرگى جاعىندا سارى ايۋدى القىمىنان الىپ تىرەسىپ قالىپتى.. .ايۋ اۋزىن ارانداي اشىپ، قاسىمدى تالاپ جاتقان سياقتى. ازاماتتار سۇرىنە- قابىنىپ قاسىمنىڭ قاسىنا جەتىپ ۇلگىرگەندە، ول ايۋدى الىپ ۇرگان ەكەن. جەرگە نىعارلاي ەكى قولى قارىسىپ قالىپتى. ايۋدىڭ ءتورت اياعى تىپىرلاعانى بولماسا، كەۋدە جاعىن تاۋ باسىپ قالعانداي قوزعالتا الار ەمەس. جىگىتتەر جاپا- تارماعاي جابىلىپ ايۋدىڭ اۋزىنا وقتاۋداي ىرعايدان كەرگىش سالىپ قايىس شىلبىرمەن نوقتالاپ تاستاعان.
- بولدى. بارىنەن وسى ولجا ماعان. ما بۋفاڭعا ايتقان سەرتىم بار ەدى. ساۋعاعا ۇسىنايىن، - دەپ ايۋدىڭ شىلبىرىن قولىنا الدى.. .قاسىم بار جىگىتتەر ايۋدى تۇقىرجىلاتىپ اۋىلعا قاراي الىپ ءجۇردى.. .اۋىلدان الىسىراق جەرگە اپارىپ، ۇلكەن تاسقا بايلاپ تاستادى.. .قاسىم كەشە ءجۋشۋانداعى زايدراحۇن دەيتىن سارتقا حابار بەردى. «اربا اكەلسىن، ما بۋفاڭعا اپارامىن» دەپتى. قۇداي بۇيىرىپ، سارى ايۋدى ما بۋفاڭعا تارتۋ ەتسە، تالاي شالىڭعا يە بولاسىڭدار ءالى!.. . زايدراحۇ ەكى جىگىتتەن ات اربا جىبەرگەن ەكەن، ايۋدى ارباعا باسىپ الدى دا، قاسىندا ءسىلام بار ءبىر توپ جىگىتتى ەرتىپ، قاسىم ما بۋفاڭعا تارتىپ كەتتى. («قاسىم باتىر» 263, 264, 265- بەت" ) »
«قوشقاربەل اتالاتىن ءبىر داراسىندا ايۋ بار ەكەنىن ءبىلىپ سونىڭ سوڭىنا ءتۇستى. قاسىنا بىرنەشە مىقتى جىگىت ەرتىپ، ايۋدىڭ كومگەن جەمتىگىن اڭدىپ، ايتارعا وڭاي بولعانمەن، الىپ قايۋان وڭايلىققا بوي بەرە قويسىن با. سول قولىن تۇتاستاي قىل ارقان ورعان قولىن جۇمساپ قاپسىرا قۇشاقتاپ الىسا كەتەدى. تىرناعىن دەنەسىنە دارىتپاي تۋ سىرتىنان قۇشاقتاپ، جەرگە الىپ ۇرادى. ارقان دايىنداپ تۇرعان جىگىتتەردىڭ ءبىرى شالمالاپ، ءبىرى اۋزىنا اعاش كەرگىشتى كولدەلەڭدەي تىعىپ، جابىلا جاعالاسادى. شاي قايناتىم ۋاقىتقا جەتكىزبەي بايلاپ الادى. بايلاعان ايۋدى كەسكەكتەپ جەتەكتەسە جەتەكشىل بولادى ەكەن. تاپا- تال تۇستە شينشيڭ قالاسىنا الىپ كەلدى. ءومىرى مۇندايدى كورمەگەن دۇڭگەندەردىڭ ءبارى دۇركىرەپ كوشەگە قاراي دۇرلىگىپ، قازاقتاردىڭ مىنا تاماشاسىنا قايران قالىپ، تاڭداي قاعىستى. («قارالى كوش» 182- بەت ) »
«ەلىسحان ءپۋلۇيجاڭ جىبەرگەن ەلشىنىڭ جانىنداعى دۇڭشە قازاقتان جاۋدىڭ كوپ، ۋىتتى، ءتۇرىنىڭ جاماندىعىن ۇقتى.
- نيەتى تىم جامان قاسارىسساڭىزدار بەكەر قىرىلاسىزدار، ەلدىڭ وبالىنا قالماڭىزدار!- دەدى ول شىن اشىنىپ.
"ەلىسحان ءوزى دە جاۋ جاعدايىن بارلاپ وتىرعان بۇل سوزگە كەلىسىپ: - ازاماتتار! قازىرشە وق شىعارماڭدار! ەڭ ابزالى مەن كەلىسىمگە بارايىن. ولارعا كەرەگى مەن. سوندا ەل امان قالادى، - دەپ باسقا سوزگە كونبەي جاۋ شەبىنە قاراي جالعىز اتتانادى. وسىنىڭ الدىندا حولىقتارمەن بولعان سۇراپىل اتىستا ومار ۇكىرداي وققا ۇشقان. ونىڭ قازاسىن بالا- شاعاسىنا ەستىرتۋگە بىرنەشە ادام اتتانباق بولىپ تۇرعان، ەندى مىنە ۋاعدالى جەرگە كوشتە، قۋعىنشى اسكەردە كەلىپ، ءۇش جاق ءبىر جەردە توعىستى. ەلىسحان كەتىسىمەن وماردىڭ كوشىن ەل قاپتاپ ءتۇسىرىپ، باسىن بۋىپ قوس تىگىپ، سۇيكەتى ارۋلاپ جەرلەدى.
اككى جاۋ ەلىسحاندى ىمىرالاسساڭ تيسپەيمىز دەپ الامالاپ تۇرىپ، قويشى باتىر، ءىلياز سىندى باسقادا اۋىل باسىلارىن «كەلىسىم» بار دەپ شاقىرىپ الىپ، ءبارىن تىرىپ ەتكىزبەي كوزىرلەپ تاستادى. ولاردىڭ قولدى بولعانىن كوشتىڭ الدى- ارتى تۇگەل حابار تاپتى. جۇرت ونان ارمان كۇيزەلىپ، باستارىنا اقىر زاماننىڭ قارا ءتۇنى ورناعانداي بولدى.
ءپۋلۇيجاڭ تاڭعا جاقىن بۇيرىق بەرىپ، ەلدى ءۇش ۇلكەن توپقا ءبولىپ، ءبىر- بىرىنە قوسپاي، بايلانىس ءۇزىپ، الدى- ارتىن اسكەرمەن وراپ وكتەم كۇشپەن ايدايدى. كۇندىز- ءتۇنى تىنىم تاپپاعان ات- كولىك، ادامنان دارمەن كەتىپ قارىس جەرگە قادام باسۋ مۇڭعا ءتۇستى. كەلە جاتىپ شوگە كەتكەن تۇيەلەرگە اسكەرلەر نايزا شانشىپ الادى. جانۋارلار نايزا كىرگەندە «باج» ەتىپ اتىپ تۇرادى.. .ارادا نەشە كۇن ءۇردىس قۋدالانىپ «سادىم» دەيتىن جەرگە جەتكەندە، جۇك شەشىپ ءۇي تىگۋگە ەشكىمنىڭ شاماسى كەلمەدى.. ..
- بۇگىن وسىندا جاقسىلاپ تىنىعامىز. قاراۋىلداعى اسكەرلەر ساقتىقتى كۇشەيتسىن! اۋىسىپ تۇرسىن! - دەپ بۇيرىق بەردى ءپۋلۇيجاڭ قول استىنداعىلارعا.
كەى سارى شاتىرعا ءوزىعانا ورنالاستى. ونىڭ جول بويى ويلاعان ارام ويى بار ەدى. سول ويىن بۇگىن ىسكە اسىرماقشى. جاتار الدىندا ول: - تۇندە بىزگە بىرنەشە سۇلۋ كەلىنشەك كەرەك. ءبىر ءتۇن بىزبەن بىرگە بولادى. ەگەر كىم بۇيرىق اتقارماسا، تاباندا اتىپ تاستاڭدار! - دەپ تاپسىردى. ازىپ - توزىپ كەلە جاتقان ەلگە بۇل حابار اتقان وقتان دا قيىن ءتيدى. ازاماتتار نامىستانىپ كەتتى. كوپكە باس القا بولاتىن ەلىسحاننىڭ قول- اياعى بايلانىپ، ورتاڭعى شاتىردا اڭدۋدا جاتىر. ماڭىنا ادام جولاتار ەمەس. قويشى مەن ىدىرىش، ءىليازدار دا ءبىر- ءبىر شاتىردا بايلاۋلى. جاڭاعى سۇمدىق حاباردى ەستىگەندەر، تارىعىپ قوجاقىنعا كەلدى. قوجاقىن قورلاۋعا شىداماي دولدانىپ الىپتى.
- قۇداي ءبىزدى وسىنشالىق قورلاتقانى نەسى؟ - دەپ جانارىنان وشپەندىلىك جالىنى ۇشقىندادى، - ءپۋلۇيجاڭعا ايەلدى قويىپ ءبىر تال شاشىن دا ۇستاتپايمىز، - دەپ ەرىندەرى دىرىلدەپ، ول قامشىسىن الىپ، اتىنا تامان جاقىندادى... حابارشى جىگىت الدىن توسىپ:
- قوجا اعا، جاۋدىڭ نيەتى وتە جامان، اشۋمەن بارىپ، بەكەر اراندالىپ ولمەڭىز، - دەدى.
- شاقىر سابىرباي زالىڭ، ساۋىتپاي، بەكيلەردى اقىلداسايىق! - دەپ ول قايتا باسىلدى. الگى جىگىت ىمىرت جامىلا ايتىلعان ادامداردى ەرتىپ كەلدى.
- ەستىدىك، مىنا دۇنگەنىڭ مۇسىلمان ەمەس، ناعىز لاعىنەت، كاپىردىڭ ءوزى ەكەن! - دەدى كەلگەندەر. قوجاقىن:
- قايتپەكسىڭدەر؟ ايەلدەردى قولدان بەرەسىزدەر مە، جوق، الدە جاعالاسىپ ولەسىزدەر مە؟ - دەدى تۇتەك بولىپ.
- ءيا، - دەدى سابىرباي زالىڭ سالماقپەن، - ەڭ باستىسى ەلىسحاندى قۇتقارۋ. تاۋەكەل اللاعا! ايقاسىپ ولەيىك!
.. ء.پۋلۇيجاڭ ەلدىڭ قولىنداعى قارۋ- جاراق، وق - دارىلەردى سىپىرىپ العان. جالعىز قوجاقىننىڭ ەتىگىنىڭ قونشىنا جاسىرىپ قالعان جان قۇرالى بار ەدى. سونى سۋىرىپ الىپ:
- دۇڭگەنىڭ قالاعان ايەلىن بەرەمىز دەپ ء«تۇن بولسىن، ەل جاتسىن» دەگەن سىلتاۋمەن ۋاقىتتى وتكىزىپ ءتۇن ورتاسىنا دەيىن ولاردى تالىقتىرا تۇرۋ كەرەك. ساعيدوللا، كوكيلەر جانە ءىلياز، ساۋىتتار جىگىتتەردى ۇيىمداستىرىپ، بارشا جۇرتقا ۇقتىرسىن. بارلىعىدا وتىرىك ۇيقتاعان بولىپ، دۇنگەندەردى بەيعامسىتىپ ءتۇن ورتاسى اۋا بەرگەندە، ەڭكەيگەن كارى، ەڭبەكتەگەن جاسقا دەيىن قولدارىنا باقان، سويىل الىپ ءبىر- اق اتتانسىن. وعاندەيىن اركىم ءوزى يماندارىن ايتىپ، جانازالارىن شىعارتىپ الۋ كەركە. ەگەر ماقساتىمىزعا جەتە الماساق، مىنا اينالا قورشاعان كوك بورتە اسكەر ءبىر- اق تۋرايدى.
سونىمەن ءار رۋدىڭ باسشىلارى وزىنە قاراستى حالقىن ۇيىمداستىرىپ، بىرنەشە پىسىق جىگىتتەردەن ايەلدەردى شاقىرتىپ، ەل باسىنا تونگەن حاتەردى تولىق تۇسىندىرگەننەن كەيىن ولاردى ادەمىلەپ كيندىرىپ، ايلا- ءتاسىلدى قۇلاعىنا قۇيدى. « باسقا تۇسسە باسپاقشىل» دەگەندەي، باسىنا كۇن تۋعان ايەلدەر دە مىقتاپ بەكىندى. « قۇداي سالسا قۇل كوندى» بۇل نەدەگەن قورلىق ەدى- اۋ! - دەسىپ كۇڭىرەندى جىگىتتەر.
- سەندەر بارا سالىپ دۇڭگەندەردىڭ قالجاعىنا كونە كەتپەڭدەر. «ەل جاتسىن، ۇيات بولادى» دەگەن سىلتاۋدى كوبەيتىپ، ۋاقىتتى وتكىزە تۇرىڭدار. مەجەلى ۋاقىتتا ءبىز شاتىردى جىعامىز دا سىرتىنان توقپاقتايمىز. سول كەزدە سەندەر ەسىككە قاراي ۇمتىلىڭدار.. .شاتىرعا قاراي بىرنەشە ايەلدى الىپ بارا جاتقاندا كەكتەنبەگەن ادام بولمادى. سىرتتىڭ ءبارى كۇزەت. ءتۇن ورتاسى بولعاندا بەلدەرىنە اق شۇپەرەك بايلاپ، بىرنەشە توپقا ءبولىنىپ شىقتى. ونىسى قاراڭعىدا وزدەرىن- ءوزى تانىماي جازىم قىپ الماۋدىڭ بەلگىسى ەدى.. . جىگىتتەر ءوز جانازالارىن وزدەرى شىعارىسىپ، قاراڭعى تۇندە شاتىرعا قاراي باسپالاپ ءجۇردى.. .تۇتقيىل ايعاي- شۋ كوتەرىلدى دە كەتتى.
- مۇحامەت! مۇحامەت!
- اباق! اباق!
- جانىبەك! جانىبەك!
وسى داۋىستان ۇيقىدا جاتقاندار شوشىپ ويانىسىپ، ەس- اقىلدارى جينالماي قايناعان كەكتىڭ قاندى سويلدارى، شاتىرلاردى جالىپ- جالاپ ەتكىزىپ، ءجۇن ساباعان تۋلاقشا، ءبىتىرلاتىپ جاپىرىپ تاستادى. شاتىردىڭ استىندى وكىرىپ- باقىرعان ادامداردىڭ ءۇنى ازدان سوڭ ىڭىرسىپ بارىپ باسەڭدەپ جاتتى.
ەلىسحاندى ەكى جىگىت امان- ەسەن قۇتقارىپ شىقتى. باعاناعى بىرنەشە ايەلدەر دە امان- ەسەن قاشىپ قۇتىلدى.. .ون شاقتى شاتىردا ءپۋلۇيجاڭ ىشىندە جۇزدەي شەرىك ءولتىردى. جوعارعى جاققا تىگىلگەن شاتىرلاردى جايعاۋعا شىققاندار بىردەن باتىلدىق ەتە الماعاندىقتان شەرىكتەردىڭ كوبىن ۋىسىنان شىعارىپ الىپتى.
ابىر- سابىر قاندى قىرعىن اياقتاعانشا، شىعىستان بالىق باۋىر تاڭدا سوگىلدى. بىرەۋدى- بىرەۋ ۇعىپ بولار ەمەس. ادامداردى تۇگەندەگەندە قويشى باتىر، مامىر، عاپپاس ءۇش ادامنىڭ ولگەندىگى ءمالىم بولدى. اڭعالباي مەن ءمىنان اۋىر جارالى بولىپتى. جوعارى قاشقان اسكەردىڭ ىشىندە ورىنباسار كوماندير سار ۇياڭ امان كەتىپتى. ەندى ولاردىڭ جارالى قاسقىرداي قايتا تاپ بەرەتىنى ءشۇباسىز. سودان قورىققان ەل «قايتا شاپقان جاۋ جامان» دەسىپ، الدى- ارتىنا قاراۋعا مۇرسا تاپپاي، مال- مۇلىكتەرىن تاستاپ، كەشەگى كەلگەن ىزىمەن قايتا قاشتى .. .
ايتىپ- ايتپاي سار ۇياڭ باستاعان اسكەرلەر، بىلاي بارىپ، ەس جيىپ، قارۋلارىن سايلاپ، ءپۋلۇيجاڭدى قۇتقارۋ ءۇشىن كۇن كوتەرىلىپ قالعاندا تۇندەگى قونعان جەرگە قايتا كەلدى. بىراق ولار جۇرت سيپاپ قالدى. دالادا شاشىلعان جۇكتى، شاتىردىڭ استىندا توپ- توپ بولىپ قىرىلعان اسكەردى كوردى. پۋ لۇيڭجاڭنىڭ ولەكسەسىن كيمنەنعانا زورعا تانىدى. بەت- اۋزىن قان جوۋىپ، باسى جارىلىپ، ميى شاشىلىپ قالعان ەكەن.
ەلىسحان باستاعان ەل كۇن- ءتۇن دەمەي تيبەت ءۇستىرتى ارقىلى شەكارادان ءوتىپ، يندىستانعا قاراي تارتتى. جول ورتادا سابىرباي، كوكي باستاعان ەل ىلەسپەي قالدى. ونىڭ ءبىر سەبەبى: سار ۇياڭ باستاعان جاۋدى وسالدىقپەن جىبەرىپ الدى دەسىپ، مۇنى بىرىنەن- ءبىرى كورىسىپ، اقىرى جاۋدان تۇسكەن دۇربىگە تالاسىپ، كىرازماسقا مۇيىزدەسىپ تىنعاندىعى بولدى. تۇپتەپ كەلگەندە سابىرباي تۋعان جەردى قيماي ول ويىن كوكەيگە ايتقاندا. كوكەيدىڭ قۇپتاي كەتىپ:
- وندا قوتان دەگەن جەردە ەسداۋلەت تۇڭعىشپايدىڭ ەلى بار، سوعان بارايىق.
ەلىسحاندى ۇگىتتەپ ەدى، ول العان بەتىنەن قايتپاي:
- ايتقانىم ايتقان. ولسەمدە ولىگىمدى كورسەتپەيمىن. بۇل جاقتا كەرەك دەسە سۇيەگىمدى دە كوردەن قازىپ تاستايدى مىنا جاۋلار. ماعان ەرەم دەپ تاعىدا ازاپ تارتپاڭدار. سەندەردى زورلامايمىن، - دەدى.
- وندا ءبىز وسى ارادان ايرىلىسامىز. رەنجىمەي رۇحساتىڭدى بەر، - دەدى.
- اللاعا امانات! - دەدى ەلىسحان ولاردىڭ قولدارىن قاتتى قىسىپ,.. .
سونىمەن ەكى اۋىل جىلاسىپ ايرىلىسىپ، ءبىرى باتىسقا، ءبىرى وڭ تۇستىككە تارتتى. سودان تاعى ءبىر نەشە كوش جىلجىعاندا زايىپ ءتايجى دە ەلىسحانعا ىلەسە المايتىندىعىن ايتىپ، ءوزى بارىپ كەزدەستى. بۇرىنعىداي ەمەس كارلىك قۋسىرىپ قولىنا تاياق ۇستاپ، ەڭكەيىپ قالىپتى.
- قاراعىم، ەلىسحان، مەن وسى تيبەت ۇستىرتىندە از كۇن ايالداي تۇرايىن. ارت جاقتان قاسىم، قامىزا، سولتانشارپتىڭ ەلى بار. سولارعا جىبەرگەن حابارشىم كەلگەن جوق. قۇداي بۇيرسا بىزدە كوپ كەشىكپەي ارتىڭنان جەتەمىز. قۇدايعا امانات ەلىڭدى باستاپ جۇرە بەر. مەن رازىلىعىمدى بەردىم، - دەدى داۋىسى قالتىراپ.
- اعا، بارلىعىمىز تۋ باستاپ «ولسەك ءبىر شۇڭقىردا، ءتىرى بولساق ءبىر توبەدە بولايىق» دەگەن ءسوزىمىز بار. ەندى ءبىر- بىردەن سىتىلىپ قالىپ جاتىرسىزدار. بىراق مەن توقتامايمىن.
- قارعام، وكپەڭ ءجون عوي. وسى تۇستا مەن قاتتى ناۋقاسپىن. قانشا ءدام- تۇزىم بار كوزىم جەتپەيدى. سەندەرگە ورالعى بولمايىن. اجالىم جەتىپ ءولىپ قالسام قۇسىمان ساعان قوسىلسىن. رەنجىمەي رۇحساتىڭدى بەر.. .(«قاسىم باتىر 284,285,286,287,288,289,290,291 بەت» ) »
«ەلىسحاندار اۋىلعا قاراي ەڭكەيگەندە ولاردىڭ بەيبىت بىتىمىنەن حابار تاۋىپ وتىرعان حان جيڭباۋ، ساۋ يۋان توبى الدارىنان شىقتى.. .ەلىسحاننىڭ قولىنان ارنايى قاعاز العان اتشىباي مەن ءمۇقادىل وققا ۇشقان بايمولدانىڭ اعاسى ساعيدوللا باستاعان ءبىر توپتى ەرتىپ الىپ، قۇسىمانداردى تاۋىپ، قوس ءشاhيدتى جەرلەپ قايتتى.. .اسكەر ءۇي بىتكەندى ءتىنتىپ قارۋ- جاراق اتاۋلىنى جيناۋعا كىرىستى. ەلدى ءۇش توپقا ءبولىپ، كەلگەن ىزدەرىمەن كەرى ايدادى. شاشاۋى شىققانداردى مالشا قايىرىپ، قامشىنىڭ استىنا الدى.. .قالىڭ شەرىك جابىلا كەلىپ ەلىسحان، قۇسىمان، ىدىرىش، قويشى تورتەۋىن تارپا باس سالىپ، بايلاپ تاستادى.
بىرنەشە كۇن ءۇردىس جىلجىپ سادىمگە قاراي ەڭكەيگەن كوش نومىعىن اسۋىنان اسىپ زۇڭجيا شەكاراسىنا كەلىپ ءتۇستى. حان جيڭباۋ ءوز تۇتقىنى بولعان ەلىسحان، قويشى، ىدىرىش ۇشەۋىن نەگىز ەتكەن اۋىلداردى.. ء.ۇش ءجۇز اسكەرمەن قورشادى. ساۋ يۋاننىڭ قاراۋىنداعى سابىرباي اۋىلىن بيك جال قۇمعا، بۇلاردان وقشاۋلاۋ ءىلياز اۋىلىن دا قىرىق- ەلۋ اسكەر قورشاپ جاتتى.
حان جيڭباۋ قورعاۋشى شەرىكتەرىنىڭ ءبىرى قول- اياعى كىسەندەلگەن ەلىسحانعا ءبىر جاپىراق قاعاز اكەلىپ بەردى. قاعازدى اشىپ قاراسا: «الدان، ءسانيا، باتيما، ءمۇبيلا، كۇلاي.. .» دەگەن ون ەكى قىز- كەلىنشەكتىڭ اتى جازىلىپتى.
- بۇلار ءبىزدىڭ باستىقتارعا كەرەك. حان پۋلۋيجاڭنىڭ تاپسىرماسى. ءوز ادامدارىڭا بۇيرىق بەرىپ، بۇگىن كەشتەن قالدىرماي اكەلدىرىپ بەرسىن دەيدى.
.. .ەلىسحان اس ىشكەن بولىپ، شامشيگە كۇبىرلەي سويلەپ وتىردى.
- وتە ساق بولىڭدار. «جاۋدى اياعان جارالى بولادى» دەگەندەي، ايانىپ قالماڭدار.. .جىگىتتەر توپ- توپقا ءبولىنسىن. ءار توپتىڭ ءوز باسشىسى مەن شاباتىن شاتىرلارى بەلگىلەنىپ بەرىلسىن. ەلدىڭ الدى ۇيقىعا كىرە قوزعالسىن.. .قىز كەلىنشەكتەردى بىردەن جىبەرمەي، ءار ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن كەشىكتىرىپ، سولاردى بەتكە ۇستاعان جىگىتتەر ىلە- شالا باسىپ كىرىپ، سۇمىرايلاردى تارپا باس سالسىن.. .
ءشامشي قايتا ورالعاندا قاس قارايىپ قالعان ەدى. قوجاقىننىڭ ۇيىنە سابىرباي، اڭعالباي، ساعيدوللا، كوكي، بەگي، راقي مولدا، سۇلەيمەن، ءابىلحان، ساۋىتباي... باستاعان كوپ ادام جينالدى.
قوجاقىننىڭ كوزدەرى وتتاي جايناپ:
- بۇگان نە ولەتىن كۇنىمىز، نە تىرىلەتىن كۇنىمىز...
- ولسەك تە كۇرەسىپ ولسەك، وكىنىشسىز بولامىز... نار تاۋەكەل، جەڭىس بىزدىكى!جۇرتتىڭ سەنىمىن كورگەن قوجاقىننىڭ كەۋدەسى كەككە تولىپ، ءوزىنىڭ جاسىرىپ جۇرگەن ماۋزەرىن الىپ شىقتى.. .. قانشا رەت قارۋ جيناسا دا، تۇيەنىڭ شومىنا جاسىرىپ ساقتاعانمىن. بۇگىن ەس قاتاتىن بولدى. باسقالارىڭىز كەتپەن، كۇرەك، بالتا، شوقپار، سويىل دەگەندەي تۇگەل قارۋلانىڭىزدار!.. .
توپ الدىنا شىققان راقي مولدا ۇزاق كۇڭىرەندى:
.. .- الدىمەن بارلەرىڭىزگە جانازا شىعارامىن، بۇل جاۋىمىزبەن ولىسپەي- بەرىسپەيتىنىمىزدىڭ بەلگىسى. ادال ءولىمنىڭ بەلگىسى بولسىن!اللانىڭ اقيقاتى ءۇشىن كۇرەسىپ ولەتىنىمىزدىڭ بەلگىسى بولسىن!
سانداقتار اقتارىلىپ، اق سالدەبوز، باسقادا اق كەزدەمەلەر جىرتىلىپ، مويىندارى مەن جەڭدەرىنە بايلاندى. ءبىر جاعى اقتىعى بولسا، ەكىنشىدەن قاراڭعىدا جاۋ جاساقتارى پارىقتالىپ، ءوز ادامدارىن ارانداماۋ ءۇشىن تاققان بەلگىسى ەدى.. .. شال- شاۋقان، كەمپىر- كەشەكتەر مەن ات ۇستاۋعا جارايتىن ەرەسەك بالالار باستاعان توپ .. .. وسى كەزدە سىرتتان:
- جانىبەك، جانىبەك! مۇحامەد، ۇر، اياما! ءولتىر! - دەگەن اشى ايقاي، ءور داۋىستار ۇرانداپ كوتەرىلىپ، اينالا جەر سىلكىنگەندەي تىتىرەتىپ جىبەردى.
قازاق قولى شاتىرلارعا لاپ قويعان ەدى. قىز- كەلىنشەكتەر دە جانتالاسا قيمىلداپ، قويىندارىنا تىققان باكى- پىشاقتارى مەن شاتىرلاردىڭ باۋىن قيىپ جاتتى. شاتىرلار جۇمارلانىپ استىنداعىلاردى اياماي سوققىلاپ جاتىر.
.. .جانتەكەي جىگىتتەرى حان جيڭباۋ توبىنداعى ءۇش ءجۇز اسكەردىڭ توز- توپالاڭىن شىعارىپ، كوبىن جايراتىپ سالدى.. .بىراق جاۋدىڭ الىنباعان ءالى ەكى توبى بار. ولاردىڭ ءبىرى سابىرباي اۋىلى بولسا، ەكىنشى ءىلياز اۋىلى.. .بىراق سابىرباي اۋىلىنداعى ساۋ يۋان توبى الىنباپتى.. .
وسى كەزدە شىعىس جيەكتەن سۋعا شومىلعان سۇلۋداي جارقىراپ جاڭا تۋعان اپپاق ايدىڭ شەكەسى كورىندى.. . حان جيڭباۋدىڭ ولگەنىن جەرگە جارىق تۇسكەندە عانا بىلگەن ساۋ يۋان الدى- ارتىن تۇگەندەپ قايتا شاپتى...
سابىربايدىڭ ءوڭى كولەڭكەدە كومەسكىلەنىپ كورىنەدى. ءۇنى قارلىعىڭقى شىقتى:
...- ارالارىڭدا جۇرگەن ءبىر كارىمىن. كوشكە ىلەسە الماي، ءبىر تاستىڭ قۋىسىندا قالىپ قويسام، ارتىق- اۋىسىمىز بولسا كەشىرەرسىڭ، قاراعىم، - دەپ كۇيزەلە ءتىل قاتتى. ەلىسحان اكەسىندەي دە ەمەس، اكەسىنەن دە ۇلكەن وسى ءبىر قارتتىڭ اق ساقالىن سىيلاپ، الدىن كەسە كولدەنەڭ وتپەيتىن. جانتەكەيلەر جاعى قىزعانىپ:
- وسى رەتتە سارى ۇياڭمەن تامىرلىعى سەبەپتى جاۋدى اياپ، ءبارىمىزدى جارالى ەتكەن- جادىكتەر جاعى. سابىرباي سار ۇياڭدى العان بولسا، جاۋدى تۇگەل قىراتىن ەدىك. بۇلاردىڭ ساتقىندىعى بولماعاندا، قاتىن- بالا قىرعىننان امان قالار ەدى. ونىمەن قويماي، قۇسىمان ءىليازدىڭ دۇربىسىنە: " ءىليازدىڭ اۋىلىن شاۋىپ الماي، تىنبايمىن!" دەپ قارعانىپ ەدى.. .اقىرى ءىليازدىڭ اۋىلىن قىرعىزىپ تىنىش بولدى.
...- سابىرباي، ءوزىنىڭ تارامىستانعان ساۋساقتارىن ىپ- ىستىق الاقانى مەن ايالاي قىسقان ەلىسحاننان قولىن بوساتقىسى كەلمەدى.
- امان بول، قاراعىم، امان بول. اللا جولىڭدى وڭعارسىن!- دەپ ءسوزىنىڭ سوڭىن ايتا الماي قىلعىنىپ قالدى.. .
وسىنداي اۋىر كۇندەردىڭ بىرىندە ەلىسحان زايىپ ءتايجىنىڭ ءال ۇستىندە جاتقانىن ەستىدى.
- اتدەگەن- اي، ەل سىيلاعان دانا قاريانىڭ ءبىرى ەدى. («قارالى كوش» 239,240,241,244,247,248,250,260,263,267 269, 271,307-بەت)»
P. S.
مىنە بۇنىڭ ءبارى ءجادي شاكەن ۇلىنىڭ «قارالى كوش» رومانىداعى ەڭ نەگىزگى وقيعالار قىسقارتىپ سالىستىرىلىپ تالداندى. نەگىزى بۇل رومان بۇكىل بولمىسى كوشىرمە نەگىزىندە جازىلعان دەپ ايتا الامىن. بۇل شىندىققا بۇكىل وقىرمان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن قىتايدا جارىق كورگەن ساعاتقان تاڭقاي ۇلىنىڭ «قاسىم باتىر»، «سارى جۇلدىز» رومانداردى توتەشەدەن (احمەت بايتۇرسىنوۆ الىپبيىنەن) اۋدارىلۋى كەرەك.
كوپەيەۆا ايجامال
