بابالار ءسوزى: اسان قايعىنىڭ ايتقاندارى
بۇل جوبا اياسىندا «بابالار ءسوزى» ، «قازاق حاندارى» ، «ەجەلگى قالالار تاريحى» ، «حالىق قازىناسى» قاتارلى جاڭا ايدارلار اشىلدى.
«بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر- تولعاۋلارى، قيسسا- داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى. «قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى. «حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت- داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ- جاراقتارى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرىلمەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانادى.
***
اسان قايعى جەلماياسىنا ءمىنىپ، «جەرۇيىقتى» ىزدەيدى. جولدا كورگەن جەرلەرىنە ات قويىپ وتىرعان.
اسان قايعى ۇلىتاۋدا قايتىس بولعانىمەن، ونىڭ جەلماياسىنىڭ شوككەن جانە جەرلەنگەن جەرى - قاراۋىلتوبە، كازىرگى جاڭاارقا اۋدانى. بۇل اۋدان ەرتەرەكتە «اسان قايعى» اۋدانى اتالعان. توبەنىڭ جارتىسى قازىلىپ كەتكەن. قازىر ورنى بار ما، جوق پا، بەلگىسىز. قاراۋىلتوبە كەيىننەن ات جارىستىراتىن يپپودرومعا اينالدى.
اسان قايعى سارىارقانىڭ مىڭادىر دەگەن جەرىنە جەتكەندە، الدىنا قاراپ، كوپ ادىرلاردى كورىپ، «مىڭادىر» اتاپتى. سونداي- اق الدىندا قارسى تۇرعان ادىرعا قاراپ، كوزىن تىگىپ: «مىناۋ ءبىر «قارسىادىر» ەكەن» دەپتى. ونىڭ جازىعىندا تۇرعان ءۇش تاۋدى كورىپ: «ويپىر- اي! مىناۋ ءبىر قۇرتى مەن مايى شاشىلعان جايلى جەر ەكەن- اۋ» ، - دەپ تاڭىرقاپ، وعان ات قويىپتى. ول ءۇش تاۋدى «قوتىر» ، «قۇرتماي» ، «شاشتى» دەپ اتاپ كەتكەن. وسى تاۋدىڭ بوكتەرىندە توعىز اۋىل تاما نۇرشا بولىستىڭ، ايمەننىڭ ۇرپاقتارى قونىستانادى. نۇرشا- قىلىش اۋليەنىڭ ۇرپاعى، ايمەن- نۇرشانىڭ بالاسى.
بۇگىنگى «جەڭىس» ەلدى مەكەنى ەرتەدە «تۇگى وسكەن» دەپ اتالعان. بۇل اتاۋدى دا اسان قايعى قويعان دەگەن اڭىز بار. «تۇگىسكەن» دەپ اتالاتىن جەر، سۋ اتى سىر بويىندا، جيدەلى- بايسىن جەرىندە دە بار ەكەن. ءبىراق «تۇگىسكەن» دەگەن جەر وبا، توبەشىك دەگەن ماعىنانى بەرەدى. تۇگىسكەن ەلدى مەكەنىنىڭ ىرگەسىندە قۇلمىرزا توبەشىگى بار. سول توبەشىكتە اراپ باتىردىڭ دەنەسى جاتىر. تاما اراپ باتىر دەپ جازىپ جۇرگەن وسى اراپ بولادى.
اسان اتا كوكشەتاۋ دەگەن جەردى كورىپ ايتقان ەكەن:
- «كۇنى جاۋىن، ءتۇنى ىستىق، جەر سورلىسى مۇندا ەكەن. قاتىنى سەمىز، بايى ارىق، ەر سورلىسى مۇندا ەكەن» دەپتى.
بۇلاي دەگەنى: ورماندى جەر ەكەن. كۇندىز- تۇندە تىنىش- تىنىم جوق. اعاش شابۋ، تاسۋمەن ەرلەردە دەمالىس جوق. ارىق، جۇدەۋلى. قاتىندار ۇيدە جاتادى، - دەگەنى ەكەن.
قورعالجىن دەگەن جەردى، وزەندى، داريانى كورىپ، «كەدەيى كەربەز، كەمپىرى، كەلىنشەگى عۇمىرىندا مۇقتاجدىق كورمەيتىن جەر ەكەن. كاسىبى، بالىعى، بازارى قىزىق .. قايعىسى جوق، حالقى تىنىش. تەك ورتالارىندا كوڭىلدەرىن كوتەرىپ، شىعىپ وتىراتىن قاق توبەسى جوق ەكەن. تەپ- تەگىس جەر ەكەن» دەپ كەتكەن.
«قورعالجىن دەگەن جەر ۇلكەن داريا ەكەن. بالىعى تايداي تۋلاعان. باقاسى قويداي شۋلاعان. مالى سەمىز، جەرى وت. حالقى تىنىش، بازارى ۇلكەن، قىزىعى كوپ جەر ەكەن. ەسىل، نۇرانىڭ وزەنى تاعى باسقاسى نەندەي پايدالى. بالىقتى، وزەندەر سوعان كەلىپ قۇيادى ەكەن. سونداي پايدالى جەرلەر ەكەن» ، - دەپتى.
ەدىلدى كورىپ «قاندى قيان» ، جايىقتى كورىپ، «بالدى قيان» ، ماڭعىستاۋدىڭ ويىن كورىپ، «شاڭدى قيان» دەپ كەتكەن.
نارىن دەگەن قۇمىن كورىپ، «اي، دۇنيە- اي، سۋىڭ تۇشى، توپىراعىڭ تازا جەر ەكەنسىڭ، مەحناتىڭ جوق جەر ەكەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە تاي تۋار، تايلاق .. . ءبىراق كاسىبىڭ جوق، الىستان الاتىن جەر ەكەن. كاسىبىڭ جوق بولسا دا، ءناسىبىڭ بار جەر ەكەن» دەگەن ەكەن. «سابان سالماي، ەگىن شىعادى ەكەن. جاڭبىر جاۋماي، كوگىڭ شىعادى ەكەن» دەپ كەتكەن.
اسان قايعىنىڭ ماڭعىستاۋ جەرىنە بەرگەن سىندارى
اسان قايعى قىردىڭ ورنەگىنەن ماڭعىستاۋعا قاراپ تۇرىپ بىلاي دەگەن ەكەن: «ماڭعىستاۋ ەمەس، «مىڭ قىستاۋ» ەكەن» دەپتى. « ءتورت ەلى قىردىڭ جايى- اي، جۋساننىڭ مايى- اي، جىلقى كۇنەلتەتىن جەر ەكەن» دەگەن ەكەن ۇستىرتكە قاراپ.
قاراتاۋعا قاراپ تۇرىپ: «قولىنان بەلى كەتپەسە، كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا، بەس ۇلدىنىڭ كۇنەلتەتىن جەرى ەكەن» دەپتى.
بوزاشىعا قاراپ: «ون ساۋلىقتى قوزداتسا، ون جىلدا مىڭعا جەتكىزەتىن جەر ەكەن. ون ىڭگەندى بوتالاتسا، ون جىلدا جۇزگە جەتكىزەتىن جەر ەكەن» دەپتى.
حارازم (بەس قالاڭىز: نوكىس، قوڭىرات، تورتكۇل، قوجەلى، بوران) ويىنا قاراپ تۇرىپ: «استىق تاسىپ الاردا، ءتوستاباندارى جۇرىلگەن، جاندارىنان تۇڭىلگەن، ەرلەر جورتار جەر ەكەن» ، دەپتى.
