قىرعىزدار بىزگە قىزىعا قارايدى

استانا. قازاقپارات - قىرعىزستاننىڭ ورتالىق سايلاۋ جانە رەفەرەندۋم وتكىزۋ كوميسسياسىنىڭ ماماندارى «قازاقستاندىق مودەلگە» قاتتى قىزىعادى ەكەن. بۇل تۋرالى كەشە استانادا وتكەن «زاماناۋي سايلاۋ تەحنولوگيالارى» اتتى حالىقارالىق جيىندا ءمالىم بولدى.

ءىس-شاراعا ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ورتالىق سايلاۋ كوميسياسى، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مۇشەلەرى، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ وكىلدەرى قاتىستى.

اسسامبلەيانىڭ عىلىمي-ساراپتامالىق كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ايگۇل سادۋاقاسوۆانىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە بۇكىل ورتالىق ازيا ەلدەرى سايلاۋ ناۋقاندارىن باستان كەشۋدە. اتاپ ايتقاندا، كۇنى كەشە عانا وزبەكستاندا پرەزيدەنتتىك دودا اياقتالدى، قازاقستان 26- ساۋىرگە ازىرلەنۋدە. تاجىكستان مەن قىرعىزستاندا پارلامەنتتىك سايلاۋلار ءدۇمپۋى اينالاسىن دۇبىرگە بولەۋدە.

ايتقانداي، ەكسپەرتتەر مەن ماماندار سايلاۋ وتكىزۋدەگى قازاقستاننىڭ مودەلىن ۇزدىك دەپ تانىپ وتىر. سوندىقتان كورشىلەر قازاق ەلىن بۇل ىستە ۇستاز تۇتىپ، ۇيرەنۋگە قۇلىق تانىتۋدا. قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق سايلاۋ جانە رەفەرەندۋم وتكىزۋ كوميسسياسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى گۇلنار دجۋرابايەۆا قىرعىزستاندا سايلاۋ ناۋقانىنىڭ ادال ءارى ءادىل وتكىزىلمەۋى تالاي رەت ۇلكەن داۋ-جانجالدارعا، الەۋمەتتىك قاقتىعىستارعا سوقتىرعاندىعىن ايتادى. سول سەبەپتى ولار قازاقستاندىق تاجىريبەنى پايدالانىپ، وزدەرىنىڭ داۋىس بەرۋ ۇدەرىسىن جەتىلدىرۋگە، وسىلايشا، سايلاۋ ناتيجەسىنىڭ الەۋمەتتىك شيەلەنىسكە ۇلاسۋىنا توسپا قۇرۋعا ىنتالى.

-  قىرعىزستاندا وسى سالاداعى ەڭ ۇلكەن پروبلەما - سايلاۋشىلار ءتىزىمىنىڭ ساپاسى، -  دەدى گ. دجۋرابايەۆا. -  وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ورتالىق سايلاۋ جانە رەفەرەندۋم وتكىزۋ كوميسسياسى باسشىلىققا الاتىن ءتىزىم سوناۋ 2001-جىلى تۇزىلگەن. ارينە، ول كونەردى. ەندى الدىمىزدا جاڭا مىندەت تۇر: قازاقستانداعىداي قىرعىز ەلىندەگى بارلىق سايلاۋشىلاردى ءبىر تىزىمگە الۋىمىز كەرەك. ءبىز دە سوعان كەلەمىز. ازىرگە، ءبىزدىڭ سايلاۋشىلار تىزىمىندە قايتىس بولىپ كەتكەن ادامدار دا، باياعىدا باسقا مەملەكەتكە قونىس اۋدارىپ، ازاماتتىعىن وزگەرتكەندەر دە ساقتالۋدا.

ال «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ قوعامدىق ساياسات ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ساياسات نۇربەك قازاقستاندىق سايلاۋ سالاسىندا دا جەتىلدىرۋدى قاجەت ەتەتىن تۇستار بارلىعىن جاسىرمادى. ونىڭ بايلامىنشا، بۇگىندە قاي ەلدە بولماسىن، قوعام «شاعىن الەۋمەتتىك توپتاردىڭ وتە كوپ تۇرىنەن تۇرادى»: «ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءوز مۇددەسى، ءوز قىزىعۋشىلىعى، ءوز جەتەكشىلەرى، ءوز يدەيالارى بار. سوندىقتان وسىناۋ تولىپ جاتقان ءاربىر شاعىن الەۋمەتتىك توپتارعا دەيىن جەتۋ وتە ماڭىزدى» دەي كەلە ول ازىرشە جەر-جاھانداعى سايلاۋ ناۋقاندارىندا «كانديداتتار ءالى كۇنگە قوعامعا جالپىلاي ۇراندارمەن شىعاتىنىن» قوستى.

-  مىسالى، باراك وباما سايلاۋ ناۋقانىندا ەلەكتوراتتىڭ بارلىق الەۋمەتتىك توپتارىن بارىنشا مولىنان تارتۋعا تالپىندى، -  دەيدى س. نۇربەك. -  وعان دەيىن ا ق ش- تاعى سايلاۋ ۇگىتتەرى جالپى ۇندەۋلەرگە قۇرىلاتىن. ياعني پرەزيدەنتتىك ورىنتاقتان ۇمىتكەرلەر حالىقتى «ايەلدەر»، «ەركەكتەر»، «جاستار» دەپ ءداستۇرلى، ستاندارتتى تۇردە ءبولىپ قاراستىراتىن. تيىسىنشە، وسى نەگىزدە ۇراندار ازىرلەنەتىن. ال امەريكاداعى سوڭعى سايلاۋ كەزىندە ءبارى وزگەردى: ءدىني، تىلدىك، مادەني، ەتنوستىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي الەۋمەتتىك توپتار ناقتى-ناقتى اجىراتىلدى دا، وسى ءاربىر توپ ءۇشىن «سەلف-برەندتەر»، ياعني ءدال وسى كىشى الەۋمەتتىك توپتاردا «تابىس شىڭىنا شىقتى» دەپ قۇرمەتتەلەتىن، اتى ارداقتالاتىن تۇلعالار ىرىكتەلدى.

سول كوشباسشىلار ءوز الەۋمەتتىك توپتارىن وباماعا ەرۋگە كوندىرە العان. ساياسات نۇربەكتىڭ ايتۋىنشا، بولاشاقتا قازاقستانداعى سايلاۋلار دا الەۋمەتتىك جەلىلەردى بەلسەندى پايدالانۋعا قۇرىلادى.

«ينتەرنەت قازىرگى ۋاقىتتا وتە ۇلكەن ءرول اتقارادى. باتىس ەلدەرىندە سايلاۋ ناۋقانى كەزىندە جاستارعا ارنالعان فوكۋس-توپتار قۇرىلىپ، ولار بارلىق الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى 18-30 جاس ارالىعىنداعى سايلاۋشىلارعا ىقپال جاسايدى. ا ق ش- تا 2008-جىلعى سايلاۋدا-اق بۇكىل الەۋمەتتىك، ساياسي، ەكسپەرتتىك ايتىس-تالاستار وسى «سيفرلىق كەڭىستىككە» كوشتى. ءبىز ءالى وعان جەتە قويعان جوقپىز. وسى جولعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا دا ينتەرنەت فاكتورى شەشۋشى بولماي وتىر. ءبىراق ونىڭ ماڭىزى ارتۋدا، قازىردەن-اق ءبىز ونى ەلەۋسىز تاستاي المايمىز» دەدى «نۇر وتاننىڭ» قوعامدىق ساياسات ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى س. نۇربەك.

سايلاۋدى باقىلاۋ جونىندەگى رەسپۋبليكالىق قوعامدىق كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى نۇرلان ەرىمبەتوۆ بولسا، ءار ەلدىڭ سايلاۋ ۇدەرىسىندە ءوز ەرەكشەلىكتەرى بولاتىندىعىن، شەتەلدىك بايقاۋشىلار سونى ەسكەرۋگە تيىستىگىن ءبىلدىردى. وسى ورايدا ول وزگە ەلدەن كەلگەن ءوز ارىپتەستەرىنىڭ ەزۋگە كۇلكى ۇيىرىلتەر اپەندى ارەكەتىن ەسكە ءتۇسىردى:

-  ءبىراز جىل بۇرىن، ول كەزدە مەن وڭىرلەردىڭ بىرىندە جۇمىس جاسايتىنمىن، وسىنداي ۇلكەن ساياسي ناۋقان بولدى. تاڭەرتەڭنەن وزىنە جۇكتەلگەن سايلاۋ ۋچاسكەسىنە كەلگەن بايقاۋشى ۋاقىت تۇستەن اسقاندا ەلىمىزدەن الىستاعى ءوز جەتەكشىلەرىنە قوڭىراۋ سوعادى: «بۇل جاقتا سايلاۋ وتپەدى دەپ تانۋعا بولاتىنداي. بىرەن-سارانى بولماسا، سايلاۋشىلاردىڭ كەلۋى، «ياۆكا» دەگەن جوق» دەپ دابىل قاعادى. ءبىراق ول قازاقستاندىقتاردىڭ سايلاۋعا مەرەكەگە باراتىنداي جينالاتىنىن، شاي ءىشىپ، بالا-شاعا، تۋىس-تۋعاندى شاقىرىپ، توپ سايلاپ كەلەتىنىن بىلمەيدى ەكەن.

ن. ەرىمبەتوۆتىڭ اڭگىمەلەۋىنشە، «الگى بايقاۋشى 6 عا قاراي سايلاۋ ۋچاسكەسىندەگى كەزەكتىڭ ۇزىندىعى كيلومەترگە سوزىلعانىن كورگەن سوڭ، انا جاققا قايتا تەلەفون شالىپ، كەشىرىم سۇراعان» ەكەن.

ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى مارات سارسەنبايەۆ و س ك- نىڭ وتاندىق سايلاۋ جۇيەسىن جەتىلدىرىپ جاتقاندىعىن ءمالىم ەتتى. بۇرىنعى سايلاۋلاردا ولار حالىققا «سايلاۋعا كەلىڭىز، ءسىزدىڭ داۋىس بەرۋ ۋچاسكەڭىز بالەنشە» دەپ قاعاز ءۇن پاراقتار تاراتقان كورىنەدى. «ءبىز قازىر اناعۇرلىم كەڭ اۋقىمدى ەلەكتروندىق جۇيەگە كوشتىك. قازىرگى كەزدە قازاقستاندىقتار «س م س- حابار» الۋدا. وندا سايلاۋشىلاردىڭ ءوز ۋچاسكەلەرىنىڭ نومىرلەرى مەن مەكەن-جايلارىن قالاي بىلە الاتىندارى ايتىلادى». مارات الدوڭعار ۇلىنىڭ ءوزى وسىنداي «س م س» الىپتى.

ۇيالى تەلەفوندارىنا اتالعان حابارلاما تۇسپەگەن قازاقستاندىقتار ءۇشىن م. سارسەنبايەۆ تۇسىنىكتەمە بەرە كەتتى:

-  رەسپۋبليكالىق اۋقىمداعى بۇل ەلەكتروندى جۇيە «www.egov.kz» دەپ اتالادى. عالامتورعا كىرىپ، وسى مەكەنجايداعى پورتالدى اشساڭىز، وڭ جاقتا، «سايلاۋ ۋچاسكەسىن ىزدەۋ» دەگەن نۇكتە تۇرادى، سونى باسىپ، اشىلعان گرافاعا جەكە كۋالىگىڭىزدەگى ءتول ج س ن- ىڭىزدى (ي ي ن) ەنگىزسەڭىز جانە ءوزىڭىز تۇراتىن ءوڭىردى تاڭداساڭىز، «ەلەكتروندى ۇكىمەت» پورتالى ءبىزدىڭ جۇيەمەن بايلانىسىپ، سول مەزەتتە سىزگە 26- ساۋىردە قاي جەردەگى قانداي ۋچاسكەگە كەلىپ، داۋىس بەرە الاتىنىڭىزدى ايتىپ بەرەدى.

و س ك مۇشەسى وسىلايشا، قازاقستانداعى بارلىق 9 ميلليون سايلاۋشىنىڭ ءارقايسىسىنا قاتىستى مالىمەتتەر ساندى جۇيەگە كوشىرىلگەندىگىن جەتكىزدى.

راس، ونىڭ مويىنداۋىنشا، بۇرىندارى وسى دەرەكتەر بازاسىن بۇزۋ تالاپتارى بولىپتى. «استاناداعى و س ك- دا جانە باسقا بارلىق 15 وڭىردە وسى مالىمەتتەردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە جاۋاپ بەرەتىن رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك كاسىپورىن بار. بىردە وسى جۇيەنى بۇزىپ كىرۋ وقيعاسى ورىن العان بولاتىن. سودان كەيىن ءتيىستى شارالار قابىلداندى. وسى ورايدا بىزگە جەكە بايلانىس جەلىسى ءبولىندى، ول ينتەرنەتپەن بايلانىسپايدى، وسىنىڭ ارقاسىندا ءبىز ءوزىمىزدىڭ سايلاۋ جۇيەسىندە ەش الاڭسىز، ەركىن جۇمىس جاساي الامىز» دەدى م. سارسەنبايەۆ.

سايلاۋ كەزىندە جەرگىلىكتى سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ قولىندا قازاقستاننىڭ بارلىق ەرەسەك ازاماتتارىنا قاتىستى «د و س ە» بولاتىنى ءمالىم. و س ك مۇشەسى وسى دەربەس دەرەكتەردىڭ جات قولىنا ءتۇسىپ كەتپەيتىنىنە سەنىمدى. «جۇيە ەندىگى پىسىقتالعان، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك قامتاماسىز ەتىلگەن!» دەدى مارات سارسەنبايەۆ.

ايحان ءشارىپ

«ايقىن»