موسكۆا ءۇشىن شايقاس: كاپيتان بۋلاتوۆ
ب. مومىش ۇلىنىڭ بۇل تۋىندىسى قازاق ادەبيەتىندە سوعىس تاقىرىبىنا جازىلعان العاشقى ۇلكەن شىعارما بولىپ ەسەپتەلىنەدى. شىعارمادا قاندى سوعىستىڭ قاتىگەز بەينەسى شىنايى بەينەلەنگەن.
ەلباسىنىڭ «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا كوپتەگەن رومان، پوۆەست قيسسا، داستاندار جارىق كوردى. حالىقارالىق قازاقپارات اگەنتتىگى قوعامعا قاجەت، ءوسىپ كەلە جاتقان جاستارعا پاتريوتتىق تاربيە بەرەتىن وسىنداي شىعارمالاردى بەرۋدى ءارى قاراي جالعاستىرادى.
***
كاپيتان بۋلاتوۆ
كەش باتاردىڭ الدىندا قارسى الدىمىزدان ەكى سالت اتتى شىقتى. ونىڭ ءبىرى شەحتمان پولكىنىڭ شتاب باستىعىنىڭ ورىنباسارى، كوك كوز. ارىق سۇڭعاق بويلى، سارى جىگىت لەيتەنانت بلينوۆ ەكەن. ونداي ورىنداعىلاردى قىسقارتا پوموشنيك ناچالنيكا شتابا دەۋدىڭ ورنىنا پ ن ش دەپ اتايتىنبىز.
بلينوۆ ءبىزدىڭ ديۆيزيانىڭ شتاب ناچالنيگى بۇيرىعى بويىنشا ءبىزدىڭ باتالون شەحتمان پولكىنىڭ قاراماعىنا ءوتىپ، بۇدان بىلاي شەحتمانعا باعىنىپ، سونىڭ بۇيرىق- جارلىقتارىن ورىنداۋ جاعىن حابارلاعالى كەلگەن ەكەن. ودان سوڭ ول پولك كومانديرىنىڭ بۇيرىعىن كارتا بويىنشا باياندادى. سۇراستىرا كەلسەك بلينوۆتىڭ جالپى جاعدايدان حابارى از كورىندى.
- پولك كومانديرىنە ايتا بارىڭىز، - دەدىم مەن وعان ول اتتانار الدىندا، - ول كىسىنىڭ بۇيرىعىن ءبىز ورىندايمىز. ءبىز ازىق-تۇلىك جاعىنان وتە مۇقتاج حالدەمىز، وقتارىمىز دا، قورامساقتارىمىز دا ورتالانىپ قالدى. قويشىنى جۇمساعاندا دا قارنىن تويدىرىپ، سايماندارىن تۇزەپ جۇمسايدى عوي، ءبىزدى قامتاماسىز ەتسىن.
ەكىنشى ايتارىم: بۇگىن كۇن بويى بىزگە جاردەمدەرىڭ تيمەستەن ءبىزدىڭ دەنەمىزدى قالقاڭداپ ءبىر وق اتپاي شەگىندىڭدەر، ال ەندى بولسا ءبىزدى اشىق دالالى جەرگە جۇمساپ، وزدەرىڭ ورمان ىشىنە پانالاپ وتىرسىڭدار. - جولداس كومبات، ونىڭ نەسىن ماعان ايتاسىز؟
- ايتىپ بارىڭىز مەنىڭ سوزدەرىمدى پولك كومانديرىنە. ءسىز ونىڭ ءسوزىن ماعان ايتىپ كەلدىڭىز عوي. باتالون 23- وكتابردەن بەرى ماندىتىپ دەمالىپ ۇيىقتاعان جوق. كەشەلى بەرى ءنار تاتقان جوق. تيتىقتاپ كەلەمىز ەشكىمنەن ادەپ ساقتاپ جاسىرار جايىم جوق.
- ايتىپ بارايىن، جولداس كومبات، بارايىن، - دەدى ۇيالا قىزارىپ بلينوۆ... كومانديرلەردى ەرتىپ بولاشاق پوزيسيامىزعا باردىق. قالانىڭ شىعىس جاعى بىقي قىستاعىنا دەيىن اپ- اشىق دوڭدەۋ كەلگەن جەر ەكەن. ءدوڭ ورتاسىن ءبىر سايازداۋ ساي قاق ءبولىپتى. ساي تابانىندا اعىپ جاتقان بۇلاقتىڭ جاعاسى قالىڭ بىتكەن تال، شىبىقتار ادام بويىنان بيىك ەمەس. سايدىڭ سول جاعاسىنداعى ءدوڭ وڭ جاعاسىنداعىدان بيىكتەۋ. قالا مەن بىقيدىڭ اراسىندا اڭىراپ جاتقان كەڭ قارا جول ءدوڭنىڭ ءۇستىن باسا وتەدى. وڭ جاقتاعى ورمان شەتىنەن تاعى ءبىر قارا جول ءدوڭدى باۋىرلاي بارىپ بىقيگە قاراتا جوسىلىپ جاتىر. ەكى جولدىڭ دا سايدان وتە بەرىسىندە كوپىرلەر بار.
دەمەك، ءبىزدىڭ ماڭدايالدى مىندەتىمىز وسى اشىق دالادا ەكى جول مەن ەكى كوپىردى مىقتاپ ۇستاۋ بولدى. كىمگە دە بولسا تۇسىنىكتى. روتا كومانديرلەرى ءتيىستى بۇيرىقتى الىپ توپتارىن جاڭا ورىندا بەكىنىس جاساتۋعا ەرتىپ كەتتى. راحيموۆ ءبىزدىڭ توقتامدى شەشىمىمىزدى دۇرىستاپ سحەماعا ءتۇسىرىپ پولك كومانديرىنىڭ اتىنا اقپار جازدى. ونى كورىپ شىعىپ مەن قول قويدىم دا، العا كەتتىم... قاراڭعى ءتۇن. اسپان بۇلتسىز، ۇستىمىزدەگى كۇمبەز مەرۋەرتىندەي جىلتىراي جىپىقتاپ تۇرعان جۇلدىزدار شوعى. مەن الداعى شەپتى ارالاپ كەلەمىن. جاۋىنگەرلەر جاۋىرىنداي كىشكەنە قالاقتارىمەن جەردىڭ قىرتىسىن اۋدارىپ ور قازىپ جاتىر. قيمىلدارى سىلبىڭ، وتە شابان. - جىگىتتەر وتە شارشادى، جولداس كومبات. قالاي ۇلگەرەمىز، قايدام، - دەپ كۇرسىندى كرايەۆ.
- داستارقاننىڭ بەتىندەي اشىق جەردە پانا بولار ەشنارسە جوق قوي. اسىقپاي قازا بەرىڭدەر. باسقا نە لاج بار؟ مۇمكىن ءبىر نارسە جىبەرسە نارلەنەرسىڭدەر، - دەدىم مەن وعان. ...شتابقا قايتىپ كەلدىم، سايدىڭ ءبىر جاعاسىنا جىگىتتەر كۇركەشە تۇرعىزىپ قويعان ەكەن. ىشىنە ەنسەم ءشوپتى قالىڭ توسەپ قويىپتى. وتىرىپ تۇنگى ارەكەتتى ءبىراز اڭگىمەلەپ بولعان سوڭ مەن جانتايىپ جاتتىم. كۇركە سىرتىندا اتتار قۇرعاق پىشەندى كۇرتىلدەتە جەگى تۇر. كۇرت- كۇرت... جۇگەننىڭ اۋىزدىعىن سىلدىراتىپ، باستارىن ءبىر كوتەرىپ الىپ اتتار قايتادان پىشەندى كۇرت- كۇرت جەپ تۇر... مەن كۇركەنىڭ ىشىندە تىڭداپ جاتىرمىن.
بالا كەزىمدە كەشكى تاماقتان كەيىن ۇيدەن ۇرلانىپ شىعىپ، ات حاناعا بارىپ، اقىردىڭ الدىندا بايلاۋلى تۇرعان اتتارعا باۋلاۋلى جوڭىشقالار سالىپ، ءوزىم ءبىر بۇرىشتاعى ءشوپ ۇستىندە جانتايا جاتىپ اتتاردىڭ جوڭىشقانى كۇرتىلدەتىپ جەگەنىن تىڭداۋدى جاقسى كورۋشى ەدىم. سول شاعىم ەسىمە ءتۇستى. ءوزىم كۇركە دەمىن، ويىم باياعى زامانداعى اۋىلدا.
- ۋاقىت ون بىردەن اسىپ بارادى، جولداس كومبات، ءالى تاماقتان حابار جوق. جىگىتتەر بۇگىن دە اش جاتاتىن بولدى- اۋ، - دەدى قينالا راحيموۆ.
- جولدى قازاق اڭگىمەمەن قىسقارتۋشى ەدى. اشارشىلىق جىلى بىرەۋ «اشتىقتى دا قىزىق اڭگىمە ۇستىندە ەلەمەۋگە بولادى ەكەن»، - دەپ ەدى. سونىڭ سونىسى راس قوي دەيمىن، حابي، ا؟
- راس بولۋى كەرەك، جولداس كومبات. - تاتارلاردىڭ بيلياشي دەگەن تاماعى بولادى عوي. مايدا تۋراعان ەتتى قامىرعا وراپ مايعا پىسىرەدى.
- ءيا، مايعا پىسىرەدى. اسىرەسە، ونى ىستىقتاي ەرىندى كۇيدىرە جەگەن قانداي راحات.
- قازىر بىزگە سۋىعان بيلياشي بەرسە، ەكەۋمىز وعان تالاسىپ قالار ەدىك. - تالاسپاي- اق تەڭ ءبولىپ جەر ەدىك.
- تالاساتىن دا، بولىسەتىن دە ەشنارسە بولماي تۇر عوي.
- ال، نە ايتايىن دەپ ەدىڭىز، جولداس كومبات.
- سول ءبيلياشيدىڭ ءدامىن مەن ون توعىز جاسىمدا ءبىرىنشى رەت تاتىپ ەدىم.
- ستەپانوۆ! ءالى ۇيىقتاعان جوقسىز با؟ - دەدى راحيموۆ.
- جوق. سەرگەك وتىرمىن، - دەپ جاۋاپ قاتتى ستەپانوۆ كۇركە سىرتىنان. - وندا ءبىراز ۇيىقتاپ الىڭىز. ءبىز كومبات ەكەۋمىز بيلياشي مەن بەسبارماققا تويعان كەزدە ءسىزدى ءبىر-اق وياتارمىز.
- جارايدى، جولداس لەيتەنانت، ۇيىقتاسام ءبىراز ۇيىقتاپ الايىن. ماعان از دا بولسا سارقىت قالدىرارسىزدار، - دەپ ستەپانوۆتىڭ مىرس ەتىپ كۇلگەنى ەستىلدى.
- باستاڭىز اڭگىمەڭىزدى، جولداس كومبات.
- وتكەن- كەتكەندى قوزعاپ قايتەمىز، حابي، كومانديرلەردى قاي ۋاقىتقا شاقىرىپ قويىپ ەدىڭ؟
- ولار كەلگەنشە ەكى ساعاتتاي ۋاقىت بار. ءبارىبىر سولار كەلگەنشە وتىرۋىمىز كەرەك قوي. اڭگىمەڭىزدى ايتىڭىز، جولداس كومبات.
- ايتسام ايتايىن، ول كەزدە ءوزىمىزدىڭ اۋداندا اۋداندىق اتكومنىڭ سەكرەتارى بولىپ ىستەيتىنمىن. اۋداننىڭ ورتالىعىندا مال دارىگەرلىك پۋنكتى بار بولاتىن. مال دارىگەرىمىز ىركىلدەگەن سەمىز، قاسقا باس، ورتا بويلى لەونتيەۆ تيموفەي ۆاسيليەۆيچ دەگەن ەگدە تارتقان كىسى ەدى. ءبىزدىڭ فەلدشەر كيرەيەۆتى كورگەن سايىن لەونتيەۆ ەسىمە تۇسەدى. ەكەۋىن قاتار قويساڭ، ۇقساستىعى سونداي - ءبىر تۋعان اعا مەن ءىنى سياقتى بوپ كورىنەر ەدى. جەكسەنبى كۇنى وسى ۋاقىتقا دەيىن اۋدان ورتالىعىندا بازار بولادى.
ءبىر بازارلى كۇنى كەڭسەگە اكەم كەلىپ: «مال دوكتورىنىڭ الدىنا بارىپ تۇرشى، قاراعىم، وندا ءبىر شارۋام بار ەدى»، - دەدى دە شىعىپ كەتتى. قاعازدارىمدى جايعاستىرىپ مال دارىگەرلىك پۋنكتكە باردىم. لەونتيەۆتىڭ قوراسى كەڭ ەدى. قورا تولعان مال: بىرەۋلەرى تۇيە، بىرەۋلەرى ءىرى قارا، بىرەۋلەرى جىلقى الىپ كەلگەن قازاقتار كەزەگىن كۇتىپ تۇر. لەونتيەۆ جاردەمشىسىمەن ەكەۋى قورانىڭ ورتاسىندا كەزەگىمەن اۋرۋ مالداردى قاراپ، دارىلەپ - دارمەكتەپ، مال يەلەرىنە ىمداۋمەن، شالا- شارپى قازاقسىماق تىلمەن سويلەسىپ، كەڭەسىن ايتقانسيدى.
ءبىر تۇيەلى قازاق ولاردىڭ سوزىنە تۇسىنە قويمادى. مەن جاقىنداي بارىپ ءتىلماش بولا قويدىم. ءبىر كەزدە مەنىڭ اكەم تورتوبەل دونەندى جەتەكتەپ قوراعا ەنە بەرگەندە، تۇرعان قازاقتار: «اسسالاۋماعالايكۇم، مومەكە» دەسىپ سالەم بەرىپ، ول كىسىنىڭ جاسىن سىيلاپ «كەزەكسىز اپارىڭىز اتىڭىزدى، كورسەتىڭىز، ءبىز تۇرا تۇرالىق» دەپ شۋىلداستى. اكەم ارتقى اياعىن سۇيرەتە باسقان تورتوبەلدى جەتەلەپ لەونتيەۆتىڭ قاسىنا كەلدى.
لەونتيەۆ الا كوزىمەن قاراپ، اكەمنىڭ كەزەكسىزدىگىن جاقتىرمادى بىلەم، اتتىڭ اياعىنا ءبىر قارادى دا: «سەنىكى الاشا جامان. اياق سوۆسەم جامان»، - دەپ قولىن سىلتەدى. «اي دوكتور، اياعىن ۇستاپ كورسەڭشى، نەسى بار ەكەن؟» - دەدى اكەم. «جامان الاشا، جامان».
«بۇل كاپىر ءبىر نارسە دامەتىپ تۇرعان بولار»، - دەپ اكەم قالتاسىنا قولىن سالىپ، اقشا شىعارا بەرگەندە لەونتەۆ اشۋلانىپ، «سكاجي ەتومۋ احماكۋ، چتوبى ون سۆوەگو كونيا نا ماحان پۋستيل» دەگەنى. اكەم ەشكىمگە ءۇن قاتپاستان اتىن جەتەلەپ قورادان شىعىپ كەتتى. قابا ساقال ورتا بويلى دەمبەلشە ءبىر قازاق، ۇستاپ تۇرعان سىڭار ءمۇيىز قارا سيىرىنىڭ نوقتاسىن بىرەۋگە ۇستاتا سالىپ، لەونتيەۆتىڭ قاسىنا جەتىپ بارىپ: «تبويا جامان لوكتىر، مويا قاروشاي ستاريك، پوشەمۋ سەن اياق قارامايدى؟» - دەپ اراعا تۇسە كەتتى. ەكى ايداي مەن اۋىلعا بارعانىم جوق. اكەم دە كەلىپ ماعان جولىققان جوق. ءبىر بازار كۇنى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ءبىر جىگىتى كەلىپ: «سەنى مومەكەڭ شاقىرىپ جاتىر. مال دوكتورشا كەلسىن دەدى»، - دەپ شىعىپ كەتتى. وتكەن جانجال ەسىمە ءتۇسىپ، قىنجىلا، قايمىعا، ۇيالا - قىزارا لەونتيەۆتىڭ قوراسىنا باردىم. بۇرىنعىداي قورا تولعان مال الىپ كەلگەن قازاقتار. ولاردىڭ اراسىندا اكەم كورىنبەيدى. ءبىراز كۇتىپ تۇردىم. ءبىر ۋاقىتتا تورتوبەلگە ءمىنىپ اكەم قوراعا شاۋىپ كىردى دە، اي- شايعا قاراماستان اتىن ويناقتاتىپ مال قاراپ تۇرعان لەونتيەۆتىڭ الدىنا بارىپ تىزگىنىن ءبىر- اق ىرىكتى. ەلدىڭ بارلىعى جانە مەن دە تاڭعالا قاراپ قالدىق. لەونتيەۆ جۇمىسىن توقتاتىپ تۇرىپ قالدى. اكەم قورانىڭ توپىراعىن بۇرقىلداتا لەونتيەۆتى اينالا بىرەسە جەلە جورتىپ، بىرەسە كادىمگىدەي شاپقىلاپ شىر كوبەلەك اينالدى. ءبىر كەزدە الىستاڭقىراپ بارىپ اتتىڭ باسىن شۇعىل بۇرىپ قايتاردى دا، لەونتيەۆكە قاراي شابا ۇمتىلدى. دوكتور سەسكەنە قايمىعىپ ەكى- ءۇش ادىم شەگىنبەگەندە ات ومىراۋىمەن قاعىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. تىزگىن تارتىپ توقتادى دا، ويناقتاپ تۇرعان اتتىڭ ۇستىنەن قامشىمەن نۇسقاپ ماعان: «ءاي، ءتىلماش بالا، سكاجي ەتومۋ دۋراكۋ، چتو ەگو ساموگو نادو پۋسكات نا ماحان» دەپ ورىسشالاپ اتىن تاقىمداپ، ات بايلاعىش جەلىدەن ىرعىپ كوشەگە قاراي شابا جونەلدى... تۇرعان ەل قىران كۇلكى. مەن تومەن قاراپ كەڭسەمە كەتتىم. ەكى- ءۇش ساعاتتان كەيىن كەڭسەگە لەونتيەۆ كەلدى. «اكەڭ قايدا، مەن شالدىڭ الدىندا قاتتى كىنالى ەكەنمىن. ۇيگە شاقىرىپ كەشىرىم سۇراماقپىن. ء«سىز، جىگىتىم، ماعان كومەكتەسىڭىز»، - دەدى ەگدە تارتقان دارىگەر. اكەم ءوزىنىڭ قۇربىلارىمەن بازار ورتاسىنداعى ءبىر شايحانادا قىمىز ءىشىپ وتىر ەكەن. لەونتيەۆتىڭ ۇيىنە بارعىسى كەلمەپ ەدى، وعان ءبىر جاسى ۇلكەندەۋ شال:
- مومىش! الدىڭا كەلسە اكەڭنىڭ قۇنىن كەش دەگەن بار. بارعىن، دوكتوردا يمان بار ەكەن. الدىڭا ايىبىن مويىنداپ ۇيالعانىنان كەلىپ تۇر عوي، - دەگەن سوڭ، قاسىنداعى ەكى شالدى ەرتىپ اكەم بىزبەن ىلەستى. كەلسەك لەونتيەۆتىڭ وزىنەن دە سەمىز شيكى سارى، اشىق مىنەز، جايدارى بايبىشەسى قورانىڭ كولەڭكەسىنە كيىز توسەپ قويعان ەكەن. ۇلكەن سارى ساماۋىر گۇجىلدەپ قايناپ تۇر. ءبىز وتىرعاننان كەيىن قازاقشا داستارقان جايىلىپ تاماقتار كەلە باستادى. تاماق - شاي ۇستىندە دوكتور اكەمنەن كەشىرىم سۇرادى. ەكەۋى قول الىسىپ تاتۋلاستى. اڭگىمە باستالدى. مەن ورتالارىندا ءتىلماش بولىپ وتىرىپ، داستارقان ۇستىندەگى ءبيلياشيدى تويعانشا جەدىم.
- ەكى شالدىڭ شوقىسىپ قالىپ كەلىسكەنى قىزىق ەكەن. دارىگەر جاقسى، تۋرا دارىگەر ەكەن. ا بيلياشي ەشە لۋچشە، - دەپ، ورىسشالاپ راحيموۆ قارق- قارق كۇلدى دە:
- ال اكەڭىز تورتوبەلدى قالاي ەمدەپتى؟ - دەپ سۇرادى.
- بۇرىنعى قازاقتاردىڭ ءومىرى ىلعي مالمەن بايلانىستى بولعان عوي. مالدى ەمدەۋ جاعىنا تاجىريبەسى مول حالىقتاردىڭ ءبىرى وسى ءبىزدىڭ قازاق بولار. ءبىزدىڭ ەلدە مال «حيرۋرگىن» - «وتاشى» دەپ اتايدى. «وتا» دەگەن تۇبىرىنەن شىعۋى كەرەك. «وتا» كەس، جوي دەگەن ماعىنادا. اكەم تارتىلىپ قالعان ءسىڭىردىڭ اينالاسىنداعى ىسىكتى كەسىپ، اتتىڭ جاراسىنا ءدارى شوپتەر تاڭىپ، تورتوبەلدى ەمدەپ جازىپتى. كەيىننەن لەونتيەۆ اكەمنەن جانە باسقا ءبىزدىڭ وتاشىلاردان كوپ نارسەلەردى سۇراپ الىم جۇرەتىن...
***
- جولداس كومبات! جولداس كومبات! تۇرىڭىز. پولك شتابىنان كىسىلەر كەلىپ تۇر، - دەپ راحيموۆ مەنى وياتتى. مەن ۇيقىمدى اشا الماي وتىرعانىمدا:
- مۇندا باتالون كومانديرى كىم بولادى؟ - دەپ كيىمى سولبىر - سولبىر الاسا بويلى، ءسۇيىر مۇرىنداۋ، بەتىن ءاجىم باسقان اقسارى كاپيتان كۇركەشەگە كىرىپ كەلدى. ونىڭ سوڭىنان كەشەگى پنش بلينوۆ ەندى. مەن ورنىمنان تۇرىپ ىزەت كورسەتە قارسى الماعانىما شامدانعان بولۋى كەرەك، كاپيتان ماعان تەسىلە قاراپ، زەكىرە سويلەدى.
- نەگە ءسىزدىڭ باتالوندا ەشقانداي ءتارتىپ جوق! نە دەگەن بەيباستىق؟!
- قانداي بەيباستىققا كەز بولدىڭىز؟
- ءسىزدىڭ ادامدارىڭىزدىڭ بارلىعى ۇيىقتاپ جاتىر.
- كۋرورتتا جۇرمەگەندىگىمىزگە ءبارىمىزدىڭ دە كوزىمىز جەتەدى. ونىڭ نەسىن سۇرايسىز، - دەگەنىمدە كاپيتاننىڭ ارتىندا تۇران بلينوۆ مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. كاپيتان بۇرىلىپ پنش- قا الا كوزىمەن قارادى.
- جاعدايدى بايانداڭىز، - دەدى ماعان كاپيتان.
- الدىمەن ءسىز ماعان كىم ەكەنىڭىزدى، نە ءۇشىن مۇندا كەلگەنىڭىزدى ايتىڭىز، مەن ءسىزدى ءبىرىنشى رەت كورىپ وتىرمىن، جولداس كاپيتان. ماعان زەكىرىپ سويلەيتىن مەن ءسىزدىڭ توقالىڭىزدان تۋعان بالا ەمەسپىن، - دەگەنىمدە بلينوۆ تاعى دا مىرس ەتتى. كاپيتان ۇيالعانداي ءبىراز كىدىرىپ تۇرىپ:
- مەن پولكتىڭ حيمەلۋجباسىنىڭ ناچالنيگى، كاپيتان بۋلاتوۆپىن. ءبىز پ ن ش ەكەۋمىز ءسىزدىڭ باتالوندى تەكسەرگەلى كەلدىك.
- تەكسەرگەندە نەمىزدى تۇزەتىپ، قاي جەرىمىزدى قالىپقا كەلتىرمەكسىزدەر؟ سىزدەردىڭ تەكسەرۋىڭىزدەن باتالوننىڭ حال- احۋالى وزگەرە قويماس. كەشە كەشكە مىنا تۇرعان پ ن ش - دا كەلىپ، تەكسەرىپ كەتكەن بولاتىن. باتالون اش! قورامساقتارىمىزدا وق از! جاعداي وسىلاي، جولداس كاپيتان. مىنا تۇرعان پنش ادال جىگىت بولىپ شىقپادى.
- جولداس كومبات، مەن ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدىڭ بارلىعىن ايتقام. مەندە بيلىك جوق قوي، - دەپ قاپالاندى.
- ءسىز، جولداس اعا لەيتەنانت، وتە قىزبالانىپ سويلەمەڭىز، - دەدى كاپيتان.
- كىمنىڭ الدىمەن قىزا سويلەگەنىن قۇداي بار بولسا كورىپ- اق تۇرعان شىعار، - دەگەنىمدە كاپيتان دا كۇلىپ جىبەردى.
- اقىل ايتۋمەن، زەكىرىپ سويلەپ قىسىمعا سالۋمەن باتالوننىڭ قارنى دا تويمايدى، قورامسا دا تولمايدى، جولداس كاپيتان، - دەدىم مەن باستىرمالاپ. - باتالوندى اشىق الاڭعا ايداپ تاستادىڭىزدار، جاعدايمەن جوندەپ تانىستىرمادىڭدار. ءارى- بەرىدەن كەيىن تۇسىنىكتى بۇيرىق تا بەرمەدىڭدەر، كەشەلى بەرى شارشاپ- شالدىققان اش جاۋىنگەرلەرگە قانداي قامقورلىق ىستەدىڭىزدەر. مەنىڭشە، ەكەۋىڭىز دە زەرىككەننەن عانا ءبىزدى تەكسەرگەلى كەلىپ تۇرعان كىسىلەرسىزدەر. كاپيتان بلينوۆقا قاراپ ءبىر نارسە دەدى دە:
- ءبارى تۇسىنىكتى، جولداس باتالون كومانديرى، ءبارى دە تۇسىنىكتى. ال پنش قايتپايمىز با؟ - دەدى بلينوۆقا. ولار كەتكەن سوڭ مەن بۇلاق سۋىنا ءجۇزىمدى شايىپ الىپ، العى شەپكە كەتتىم. تاڭ اتتى.
كۇزگى تاڭ ءسارىنىڭ سۋىعىنا جەر بەتى كۇرەڭ قىراۋلانىپ جاتىر. مەن ۆزۆودتان - ۆزۆود، روتادان - روتالاردى ارالاپ كەلەمىن. ءبىزدىڭ شالا- شارپى قازعان ساياز وكوپتارىمىز قىر باسىنان تەڭبىلدەنىپ، كەيبىرەۋلەرى شوقپىتتانا كورىنەدى. وكوپ تۇبىندە، سالقىن قارا جەردە، ءبۇرسيىپ، ەكى بۇكتەلىپ بوس قۇرساق، شارشاپ - شالدىققان جاۋىنگەرلەرۇيىقتاپ جاتىر. باقىلاۋشىلار بىرەسە وتىرىپ، بىرەسە تۇرىپ تىقىرشىپ تۇر. مەن ءبىر شەتتەن ءبىر شەتكە قاراي كەلە جاتىپ - اسكەري اتاعى دا، جاسى دا ۇلكەن كاپيتان بۋلاتوۆپەن رەنجىسە قاتتى سويلەسكەنىمە وكىنىپ كەلەمىن. ۇيالىپ كەلەمىن...
ستارشينا
مەن الدىڭعى شەپتەن قايتىپ شتابىمىزدىڭ كۇركەسىنە جاقىنداي بەرگەنىمدە بىقي جاعىنان ءبىر قوس اتتى اربانىڭ كەلە جاتقانىن كورىپ كۇتىپ تۇردىم. اربانىڭ ۇستىندە ەكى ادام. ونىڭ بىرەۋى بىرنارسەنى سۇيەم ۇستاپ وتىر. ماعان جاقىنداعاندا، جيىرما ءتورت: جيىرما بەستەردەگى قىزىل شىراي، كۇلىمدەگەن تۇنىق جاسىل كوز، سۇڭعاق اقسارى جىگىت اربادان سەكىرىپ ءتۇسىپ، قالت تۇرا قالىپ: - جولداس اعا لەيتەنانت، ءبىز شەحتماننىڭ پولكىنان كوميسساردىڭ بۇيىرۋى بويىنشا سىزدەرگە نارسەلەر الىپ كەلدىك، - دەدى. «بۋلاتوۆ كوميسسارعا جەتكىزگەن بولدى عوي» دەپ ويلادىم. ستارشينانىڭ «پورسە» دەگەنى بىرنەشە جاشىك پاترون جانە ەكى شەلەك پىسكەن ەت بولىپ شىقتى.
- پاتروندارىڭا راحمەت، ستارشينا. ال مىنا ەكى شەلەگىڭنىڭ ىشىندەگىسىنە مەن جالعىز ءوزىم تويار ما ەكەنمىن؟
- كۋشايتە نا زدوروۆە، توۆاريش ستارشيي لەيتەنانت، - ستارشينا كۇلىمسىرەي جاۋاپ قاتتى.
- ءبىز مۇندا بەس ءجۇز اش اۋىزبىز.. . نان نەگە الىپ كەلمەدىڭدەر؟
- ءبىز بەرگەنىن الىپ كەلدىك.
- راحيموۆ! مىنا شەلەكتەگىمەن نە ىستەمەكپىز؟ - دەپ سۇرادىم.
- كامپيتتى بولگەندەي بولەمىز دە، جولداس كومبات. - وندا ستارشينالار مەن پوليترۋكتەردى شاقىرتىڭىز. روتالاردان ادامدار كەلدى. پىشاقپەن ەتتى بولۋگە كىرىستى.
- ال، جىگىتىم، وسىندا كورگەن - بىلگەنىڭدى ايتا بارعايسىڭ، - دەدىم مەن ستارشيناعا، ماعان تيگەن ءبىر ءتۇيىر ەتتى اۋزىما سالا بەرىپ. كۇن اشىق بولدى. جىلىنا باستادى. روسسيانىڭ كۇزگى اشىق كۇندەرى ءبىزدىڭ وڭتۇستىكتىڭ اشىق كۇنىنەن ايرىقشا كەلەدى. كۇن نايزا بويى كوتەرىلگەندە تۇنگى سالقىندا قىراۋلانعان شىقتار ءجىپسىپ ۇلكەن ساسكەگە دەيىن بۋىرقانىپ بۋلانىپ جەر باۋىرلاي جاتقان سيرەك تۇمانشا جەر بەتىندە، ورمان ۇستىندە كوگىلدىر پەردەلەنىپ بارىپ اسىقپاي تارقايدى. جەردەن قوڭىر سالقىن دىمقىل ءيىس تۇسكە دەيىن شىعىپ تۇرادى. كۇننىڭ ساۋلەسى باجىرايىپ جارقىلدامايدى، اسىقپاي جىلىتادى. اشىق كۇندە سامولەتتەر مەن ارتيللەريانى كۇشى باسىم جاق مەيلىنشە پايدالانۋعا بولادى. دەمەك بۇگىن جاۋدىڭ سامولەتتەرى مەن ارتيللەرياسى زەرىكپەي كوزگە تۇسكەنىن بومبالاۋعا مۇمكىندىكتەرى مول. ساعات ازانعى وندا الىستان سامولەتتەر توبى كورىنىپ، ۆولوكولامسكىنىڭ بىزدەن ارعى شەتىنەن ارتيللەريا اتىس دابىلى سارىنداي گۇرىلدەدى.
- كەشە نەمىستەر ستانتسيانى الا الماعان كورىنەدى عوي مىنا سارىنعا قاراعاندا، - دەدى قۇلاعىن تۇرە تىڭداپ تۇرعان راحيموۆ.
- دەمەك، بۇگىنگى نەگىزگى شايقاس سول جاقتا بولدى عوي. قازىرىنشە ءبىزدىڭ تاراپتا ەشقانداي قيمىل بايقالمايدى. - ەگەردە العا بارلاۋشىلار جىبەرىپ انىق- قانىعىن بىلسەك قايتەدى. - ءسىزدىڭ ويىڭىز ارينە دۇرىس- اق، حابي، ءبىراق تا بولدىرعان اتتى بايگىگە قوسقانداي بولىپ جۇرمەلىك. ودان دا قالعان دارمەنىمىزدى وكوپتارىمىزدى تەرەڭدەتۋگە جۇمساعانىمىز ءجون بولار. نەمىستەر ءبىز شاقىرماي- اق وزدەرى دە كەلىپ قالار.
ارتىما جالت قاراسام بىقي جاعىنان ءبىر اتتى قۇيىنداتا شاۋىپ كەلەدى. بىزگە جەتكەندە شۇعىل توقتاي قالىپ، مانا ەكى شەلەك ەت الىپ كەلگەن ستارشينا اتىنان ىرعىپ ءتۇستى. قولىندا الدىنا وڭگەرىپ كەلگەن ءبىر تولا كەندىر قاپشىقتى جەرگە تاستاي سالىپ، ءوزى قالت تۇرا قالىپ:
- جولداس كومبات! بارلىعىن دا كوميسسار كورساكوۆقا ايتتىم. مىنە، سىزدەرگە ول كىسى ءجۇز پاچكا ماحوركا، ون شاقتى قۇتى شىرپى، جيىرما شاقتى گازەتتەردى تەزدەن الىپ بارىپ تاپسىر دەپ مەنى جۇمسادى.. . - دەپ ەنتىگە سويلەدى.
- سەنىڭ فاميلياڭدى دا سۇراماپپىز عوي، جىگىتىم.
- مەن يۆانوۆپىن.
- ال اتى- ءجونىڭ، ءوز ەسىمىڭ مەن اكەڭنىڭ اتىن ايتشى.
- تەك قانا ۆانيا يۆانوۆ دەسە دە بولادى عوي.
- ءوزىڭ دە يۆان بولىپ شىقتىڭ با؟
- اكەمنىڭ اتى دا يۆان، جولداس كومبات. دوكۋمەنتتەردە يۆان يۆانوۆيچ يۆانوۆ بولىپ جازىلامىن.
- اي، سەندەرگە باسقا ات تابىلماعانداي ءبارىڭ بىردەي يۆان بولعاندارىڭا جول بولسىن؟ - دەپ راحيموۆ كۇلە سۇرادى.
- قايدام، جولداس لەيتەنانت، ات قويعاندا بىزدەن سۇراماي قويىپتى عوي، - دەپ وعان ستارشينا كۇلە جاۋاپ قاتتى.
- ال، يۆان يۆانوۆيچ، ساعان ۇلكەن، ۇلكەن بارلىعىمىزدىڭ اتىمىزدان العىس، قۇداي بار بولسا تاعدىر سەنى ساقتاسىن، قاراعىم ۆانيا. نۋ، پوەزجاي! سپاسيبو، برات! شاۋىپ كەتىپ بارا جاتقان يۆانوۆتىڭ سوڭىنان قاراپ تۇرىپ: - ورىستىڭ وسىنداي جاقسى جىگىتتەرى بولادى، - دەدى راحيموۆ.
- تاپ ءبىزدىڭ ستەپانوۆ سياقتى اقپەيىل، باۋىرمال ەكەن مىنا ستارشينا دا.
يۆان يۆانوۆيچتىڭ الىپ كەلگەنىن ۇلەستىرۋگە كىرىسكەن ەدى حابي. مەن العى شەپتى ارالاپ كەلەمىن. جاۋىنگەرلەر وكوپتارىن تەرەڭدەتە قازىپ جاتىر. كەيبىرسۋلەرى وقتا- تەكتە باسىن كوتەرىپ العا ەلەڭدەي قاراپ قويادى. مەنىمەن بىرگە كەلە جاتقان كرايەۆ:
- تاماق جەدىك، ماحوركا تارتتىق، جاقىن ارادا مۇمكىن ءجۇز گرامم دا ىشەرمىز، ا، جولداس كومبات؟
- ونىڭ زاكۋسكاسى بولماي جۇرمەسىن، سەمەن.
- اراق بار جەردە زاكۋسكا دا تابىلار. مەن ءوزىم جەكە باسىمدى السام ءقازىر ءبىر ستوپكانى قاعىپ تاستاپ، جەڭىمنىڭ ۇشىن ءبىر يىسكەسەم بولعانى.. .
- بولدى ەندى، ءازىلىڭ جەتتى. ءىسىڭدى جوندەپ باسقار.
...ساعات ون ءبىر... ساعات ون ەكى... ءبىزدىڭ الدىمىزدا جاۋدىڭ بىردە- ءبىر سولداتىنىڭ قاراسى كورىنبەيدى.
- وسى اش وتىرعاندا ادام مۇلدەم زەرىككىش كەلەدى ەكەن، - دەگەن بوزجانوۆتىڭ داۋسىن كۇركەنىڭ سىرتىنان ەستىدىم.
- ەگەر دە مەن ۇلكەن ورىندا كوماندير بولسام، قاراپ وتىرماس ەدىم. تىپتەن تىكە ۆولوكولامسكىگە تارتىپ، قالانىڭ ءبىر شەتىن باسىپ الىپ وتىرار ەدىم. كەيىننەن قۇداي باسقا سالعانىن كورە جاتار ەدىك، - دەدى ول ونى ماقۇلداپ وتىرعان بىرەۋگە.
- بوزجانوۆ! بەرمەن كەلگىن! ءلاپباي، جولداس كومبات! - دەپ قىسىلا - قىمتىلا جالمۇحاممەد كىرىپ كەلدى.
- مۇندا نە قىپ ساندالىپ ءجۇرسىڭ؟
- مانا ماحوركا العالى كەلىپ ەدىك... مەن وسىندا ازداپ كىدىرىپ... جىگىتتەرمەن سوزگە اينالىڭقىراپ قالىپپىن.
- العى شەپكە بارعىن دا، روتاڭدى جيناپ جاڭاعى ءسوزىڭدى سولاردىڭ الدىندا وتتاعىن.
- جوق، جولداس كومبات... تەك اشەيىن...
- بار روتاڭا!
* * *
ساعات بىردەن اسا بەرگەندە شەحتماننىڭ پولكىنىڭ كوميسسارى كورساكوۆ كەلدى. كوميسساردىڭ ءتۇرى سولعىن. مەن وعان بارلىق جاعدايدى قىسقاشا باياندادىم.
- ءجۇرىڭىز، العا بارىپ كورەلىك، - دەدى كوميسسار مەنىڭ ءسوزىمنىڭ اياعىن تىڭداپ بولىپ. جولدا كەلە جاتىپ كورساكوۆ ماعان جالپى جاعدايدى ايتتى.
- كاپروۆ پەن ەليننىڭ پولكتارىنا كەشەلى بەرى اۋىر سالماق ءتۇستى. اسىرەسە، كاپروۆ پولكىندا. وبالىنا نە كەرەك، جاۋىنگەرلەر تابان تىرەسە جاۋدىڭ باسىم كۇشىمەن ايقاسۋدا. ەستىپ تۇرسىز عوي - ولار ءقازىر دە اۋىر حالدە سوعىسىپ جاتىر.
العى شەپتى ارالاپ جۇرگەندە، جاۋىنگەرلەرمەن سالەمدەسكەنى بولماسا كوميسسار ءۇن قاتقان جوق، تەك جان- جاققا كوز سالىپ اياڭداپ ءجۇرىپ وتىردى. مەنىمەن قوشتاسىپ تۇرىپ اتتاناردىڭ الدىندا كورساكوۆ بىلاي دەدى:
- اش حالىققا مەن نە دەيىن؟ وزدەرىڭىز دە سويلەسكەن بولارسىزدار. سىزدەر ءۇشىن قولىمنان كەلگەنىمدى ىستەۋگە تىرىستىم، شتاب كۋحنيالارىنان ەتىن سىزدەرگە جىبەرگىزىپ، سورپاسىن ولارعا قالدىردىم. ەكى تاۋلىكتەن بەرى ازىق- تۇلىكتى ءجوندى ۋاقىتىلى الا الماي جاتىرمىز. كوميسسار كورشى باتالونعا قاراي كەتىپ بارا جاتقانىندا، ونىڭ ارتىنان قاراپ تۇرىپ راحيموۆ:
- بۇل پولكتا بىزگە جانى اشىر ءۇش ادام بار: بۋلاتوۆ، يۆانوۆ، كورساكوۆ، - دەدى.
- ي ەتو وچەن حوروشو، حابي، - دەدىم وعان مەن.
لەيتەينانت برۋدنىي
ءبىزدىڭ باتالونعا كومەكتەسۋگە ارتيللەريا ديۆيزيونىنىڭ كومانديرى كۋحارەنكو كەلىپتى ديۆيزيون بىقي ماڭىندا پوزيتسياعا ورنالاسىپ دايىندالىپ جاتقانىن باياندادى. ءبىز راحيموۆ ۇشەۋمىز اقىلداسا وتىرىپ بولاشاق سوعىستا ديۆيزيوندى قالاي پايدالانۋ جاعىنشەشىپ، كۋحارەنكونىڭ الدىنا بىرنەشە ىستەر جۇكتەدىك. كۋحارەنكو قىرداعى پىشەننىڭ ءبىر ماياسىنىڭ باسىنا باقىلاۋ پۋنكتىن ىستەپ الىپ، ورنالاسىپ دايىندىققا كىرىستى.
- جولداس كومبات، نەمىستەر كورىندى! - دەپ سينچەنكو جۇگىرىپ كەلدى. مەن كۇركەدەن شىعىپ، قىر باسىنداعى باقىلاۋ پۋنكتىمە كەلدىم. مەنىڭ ەشكىممەن تەلەفونمەن بايلانىسىم جوق. باقىلاۋ پۋنكتتىڭ اينالاسىندا بايلانىسشى حابارمان جاۋىنگەرلەر وزدەرىنىڭ ساياز وكوپتارىندا جاتىر. نەمىستەردىڭ كەلە جاتقانى راس بولىپ شىقتى. ولار ساپ - سابىمەن تاپا جورىقتاعىداي شۇباپ كەلەدى. ءبارىمىز دە تاڭ قالا قاراپ تۇرمىز. بۇلار ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەن سەرۋەندەي باسىپ وتپەك پە الدە، مىنا بەيقام كەلە جاتقانىنا قاراعاندا؟
- ال، جىگىتتەر! كومانديرلەرىڭە بارىپ ايتىڭدار: نەمىستەر 300-400 مەتردەي جاقىنداعانشا ەشكىم اتۋشى بولماسىن. تۇسىنىكتى مە؟ جۇگىرىڭدەر.
- بايلانىسشىلار جۇگىرىپ كەتتى. نەمىستەرمەن ارامىز كوپ بولسا ءبىر كيلومەتردەي. كەنەتتەن نەمىستىڭ كولوننالارىنىڭ ۇستىنەن بىرنەشە سنارياد بۇرقىلداي جارىلدى. ولاردى كۋحارەنكو اتقىلاي باستادى.
- قاپ، مىناۋ ەرتەرەك اتتى - اۋ، - دەدىم بارماعىمدى تىستەي وكىنىپ.
- سينچەنكو، جۇگىر راحيموۆقا، ول كۋحارەنكوعا ايتسىن باستاعاننان كەيىن ول شراپنەلمەن گراناتىن ارالاستىرا باستىرمالاتىپ اتسىن دەپ، - دەپ جۇمسادىم نيكولايدى. ءبىزدىڭ پۋلەمەتتەر دە اتقىلاي باستادى.. . ءسويتىپ ءبىز ءوزىمىزدى ءوزىمىز ايعاق ەتىپ نەمىستەرگە ۋاقىتتان ەرتە كورسەتىپ الدىق. نەمىستەر ءبىز جاتقان قىر توبەسىن مينومەتپەن، ارتيللەريامەن تومپەشتەۋگە كىرىستى. ەكى جاقتان دا قىزۋ اتىس. اينالا ىڭ- جىڭ. تاسىر- تۇسىر. مينالار مەن سناريادتار بۇرقىلداي جارىلىپ جەر بەتىنەشەشەك تاڭباسىنداي ۆورونكالارىمەن شۇبارلاپ ءىز قالدىرىپ جاتىر.
...مەنىڭ كومانديرلەرگە كوپ نارسە ايتقىم كەلەدى. مەنى ولارمەن بايلانىستىراتىن تەلەفون جوق. حابارمان جاۋىنگەرلەر مەنىڭ ءسوزىمدى ولارعا جەتكىزىپ، ولاردىڭ ءسوزىن ماعان جەتكىزگەنشە ۇستارانىڭ جۇزىندەي قىلتىلداپ تۇرعان تار ۋاقىتتا ۇرىس جاعدايى بىرنەشە رەت وزگەردى. مەن باقىلاۋ پۋنكتىندە ءبارىن كورىپ جاتىرمىن.. باسقارۋعا دارمەن جوق. مەن ۇرىستى باسقارىپ جاتقانىم جوق. ۇرىس باستىرمالاپ ەسىمدى شىعارىپ جاتىر. نەمىستەر بىرتە- بىرتە جاقىنداپ كەلەدى. ءبىز جاقتان جاۋعان وقتار ولاردىڭ كوكىرەگىنەن يتەرگەندەي ونشا ىلگەرىلەتەر ەمەس. اتىس جاعىنان قيان- كەسكى بولىپ جاتىر. قيان- كەسكى سوعىستا ءار جاۋىنگەردىڭ ءوز تىزگىنى وزىندە، ول اتقىسى كەلسە اتادى، ەرىك وزىندە؛ قول كوتەرگەن جاۋدىڭ قاسىق قانىن قيىپ تۇتقىنعا الا ما، جوق اتىپ تاستاي ما، - ول ونىڭ ءوز ەركىندە؛ مەنى تىڭداپ جاتقان باتالون دا، ديۆيزيون دا جوق، ايتەۋىر قيان- كەسكى اتىس ۇستىنە اتىس.
- جولداس كومبات، دۇشپاننىڭ ءبىرىنشى اتاكاسى تويتارىلدى، - دەپ كەلدى راحيموۆ.
- دۇرىس بولعان ەكەن، - دەدىم مەن وعان بۇرىلماستان،
- ال، ەندى نەمىس باعىتىن وزگەرتۋى مۇمكىن. ول ەندى بوس جاتقان ءبىر بۇيىرىمىزدەن سوعۋعا تىرىسار. جان- جاققا ءازىر بولۋ كەرەك.
- ءبىراز كۇشتى جان- جاققا قاراي قوزعاساق قايتەدى؟
- جوق، قوزعاۋدىڭ قاجەتى بولماس، ۇلگەرە الماسپىز.. . ايتپاقشى ادامدار ءالى تاماقتانعان جوق پا؟
- قايداعى تاماق، جولداس كومبات؟
- جاراقاتتانعاندار كوپ پە؟ ولاردى تەزدەن بىقيعا جونەلتىڭدەر.
- ءسىز ءوزىڭىز جاراقاتتانعاننان ساۋمىسىز، جولداس كومبات؟
- ساۋمىن. ءبىراق تا ميىم اشىپ قالعانعا ۇقسايدى. ءبىرازدان كەيىن ەسىمدى جيناپ الارمىن. ءسىز بارا بەرىڭىز، حابي. ورنىمنان تۇرىپ قاراسام، بارلىعى ورنىندا، ءبىزدىڭ پوزيتسيالاردىڭ شەتى كەرتىلمەگەنگە ۇقسايدى.
- ۋا، ءتاۋبا! - دەپ ءبىر- اق كۇرسىنىپ بارىپ ەسىمدى جينادىم.
* * *
...جاۋ تومپەشتەۋىن تاعى باستادى. اتىس استىندا مەن ءبىر جاۋىنگەردىڭ وكوپىنا سەكىرىپ ءتۇستىم. وكوپ تار ەكەن، ەكەۋمىز زوردان سىيىپ تۇرمىز. ۇستىمىزدەن زۋىلداپ ءوتىپ جاتقان وقتار مەن زىڭىلداعان مينا جاڭقالارى ەكەۋمىزدى دە وكوپ تۇبىنە بۇقتىردى.
- اتاكا باستالعانشا وسىلاي وتىرامىن دا، نەمىستەر تۇرا جۇگىرگەندە باسىمدى ءبىر- اق كوتەرىپ فاشيستەردى اتا باستايمىن. كەشە ۇشەۋىن قالپاقتاي ۇشىرعانمىن... - دەپ تومەن قاراپ بەلدىگىمەن ويناپ وتىر قاسىمداعى جاۋىنگەر. تۇرىنە نازارىمدى سالسام - ۋىزداي ءجاسوسپىرىم بالا جىگىت.
- ءسىز ورنىڭىزدان تۇرماستان وتىرا بەرىڭىز، - دەدى ول ماعان. مەن وعان «نەگە؟» دەگەندەي قارادىم.
- ءسىزدىڭ پيستولەتىڭىز الىسقا جەتپەيدى عوي، اۋرەلەنىپ قايتەسىز. وتىرا بەرىڭىز. بىزگە كەلە جاتقاندارىن ءوزىم- اق اتايىن. جاس جاۋىنگەر ورنىنان تۇرىپ، وردىڭ جيەگىنە سۇيەنىپ تۇرىپ اتقىلاي باستادى.
- اتاكا باستالدى، جولداس كومبات... ادامنىڭ قالاي قۇلاعانىن كورگىڭىز كەلە مە... وتە قىزىق... ءانى تاعى بىرەۋ قالپاقتاي ۇشىپ... - دەپ سويلەپ اتقىلاپ تۇر. مەن دە ورنىمنان تۇردىم. نەمىستەر جۇگىرىپ، قۇلاپ، قايتا تۇرىپ جۇگىرىپ كەلەدى. جاس جاۋىنگەر ەكى رەت اتىپ:
- بۇل جولى تيگىزە المادىم، - دەپ مىلتىعىن قايتا وقتاي بەرگەندە:
- ماعان بەرشى ۆينتوۆكانى، - دەپ ونىڭ قولىنان مىلتىعىن الدىم. باستىرمالاتىپ بىرنەشە اتتىم.
- ءسىز مەرگەنسىز عوي، - دەدى جاۋىنگەر. - يا، جىگىتىم، مەن سنايپەرمىن.
مەن شىنىندا سنايپەرشىمىن. جاس كەزىمدە سنايپەرلىك ونەرىن ۇيرەتەتىن توپتا التى ايداي وقىعان بولاتىنمىن. كەيىن دە كوپ جىلدار ماشىقتانعانمىن. ايتايىن دەگەنىم ول ەمەس ەدى. مەنىڭ سنايپەرلىگىم دۇشپانمەن تابان تىرەسە ايقاسقان جاۋىنگەرلەردىڭ قىراعى كوزدەرىنە قاراعاندا تۇككە دە تۇرمايدى.
ءبىزدىڭ باتالوندا مەنىڭ قاسىمداعى جاس جاۋىنگەردەي كوپ ادامدار قايمىقپاي جاۋعا وق اتىپ جاتىر. كەشىكپەي- اق ەكىنشى اتاكا دا تويتارىلدى. ونى تويتارعان نيەتى ءبىر، قىزۋ قيمىلداعان كوپتىڭ ءىسى.
* * *
جىل مەزگىلىندە كۇزدىڭ ءبارى كۇز. ءبىراق 1941 -جىلعى كۇز رەسەيدىڭ ماڭگىلىك ەسىندە قالار سۇرعىلت، مەيىرىمسىز كۇز ەدى. رەسەيدىڭ جەرىن شەكارادان باستاپ بومبا، سنارياد، مينالاردىڭ ورىندارى شەشەكتەي ويىن تاڭبالاعان كۇز. ولار قازىلىپ، تانكتەردىڭ جىلان باۋىر ىزدەرى جەر ءجۇزىن تىرناپ تىرتىقتاعان كۇز. شەكارادان باستاپ موسكۆانىڭ داربازاسىنا دەيىن وراقشى باۋ بايلاعانداي جاۋىنگەرلەر ءقابىرى اياق استى تومپەشتەلە تىزىلگەن كۇز: اسىعىس شەگىنۋدە بوزداق كەتكەندەردىڭ شالا- شارپى توپتاپ بەتىن جاپقان بەيىتتەر تولعان كۇز.
«ءومىردىڭ راقاتىن نادان عانا كورەدى، ازابى بولسا ەردىڭ سىباعاسى»، - دەپ اتا- بابالارىم ايتىپ كەتكەندەي سول كۇزدە ەل ءۇشىن، وتان ءۇشىن ازاپ كورىپ، كوپكە شىداپ، بورىشتارىن قانمەن جۋىپ، مايدان الاڭىندا جان ءتاسىل ەتكەن، انانىڭ اق ءسۇتىن اقتاعان ادال جولداستارىمىز دا كوپ- اق ەدى: ورىس - يۆان يۆانوۆيچ يۆانوۆ، تۋنگۋس پەن قازاق، كاۆكازدىقتار مەن قىرعىز، ۋدمۋرتتار مەن وزبەك، تاتارلار مەن تۇرىكمەن، مولداۆان مەن ۋكراين، تاعىسىن - تاعىلار... جەر جۇزىندەگى ەڭ از رۋ حالىق ۇلى سۇلتانماحمۇد شاپشال... ولاردىڭ قابىرلەرىن الدەقاشان جۋساندار باستى.
ولاردىڭ ىستەرى، توككەن قاندارى بولاشاققا يگىلىكتى نۇرلى جاۋىنداي توگىلدى. بۇگىنگى گۇلدەر سولار بولماسا وسەر مە ەدى، قۇلپىرىپ تۇرار ما ەدى. ءبىر جولى راحيموۆقا مەن قاتتى ۇرىستىم. كەيبىر ۇرىسۋىم ءجونسىز دە بولۋ كەرەك. مومىن، اقىلدى، ادەپتى حابيبۋللا ماعان كوزىن جىپىلىقتاتىپ، ساسقالاقتاپ تۇرىپ بىلاي دەدى:
- سىزگە نە بولدى، جولداس كومبات... كەشىرىڭىز... ايتىپ تۇرعان سوزدەرىڭىز ازىراق جونگە كەلمەي تۇرعانداي...
- سەنىڭشە، مەنى الدەقاشان- اق جىندىحاناعا تاپسىرۋ كەرەك ەكەن عوي!
- جوق. ول ءسوز مەنىڭ اۋزىمنان شىققان جوق قوي، جولداس كومبات...
- حابي! تىڭداشى مەنى! مىنا باتالون ماعان وڭاي سوعىپ تۇرعان جوق! - رۇقسات بولسا ايتايىن، جولداس كومبات، ءبىزدىڭ باتالونعا ءسىز دە وڭاي سوعىپ تۇرعان كوماندير ەمەسسىز!
- دەمەك، مەن باتالوننىم، سورى بولىپ شىقتىم عوي...
- مەنەن قۇتىلۋ سوعىس قىزۋىندا وپ- وڭاي... ونى ءسىز، لەيتەنانت راحيموۆ جاقسى بىلەسىز.
- وپىرماي، سىزگە ءبىر ءسوز ايتۋدان قالىپ بارامىز با وسى. ول نە دەگەنىڭىز، جولداس كومبات!؟
* * *
تاعى تىپ- تىنىش. ەكى جاقتان دا اتىس جوق، ءبىرىن- ءبىرى اڭدىپ جاتىر.
- راحيموۆ! نەگە ەكى جاقتىڭ دا ءۇنى ءوشىپ قالدى؟
- قايدان بىلەيىن. مۇمكىن «كەلىسىمگە» كەلگەن بولار، جولداس كومبات.
- ءازىل كوتەرەر جايىم جوق!
- ەندەشە، جولداس كومبات، مەنىڭ بايقاۋىمشا، ءبىزدىڭ وڭدى - سولدى جاقتارىمىزدىڭ بوس جاتقانىن ءبىلىپ العان بولۋ كەرەك. ەندى سوقسا بۇيىردەن سوعۋعا ارەكەتتەنىپ جاتىر- اۋ دەيمىن.
- دۇرىس. ونىكى مۇلدە دۇرىس. پۋلەمەتتەر مەن ارتيللەريانىڭ بار كۇشىن قانات قورعاۋعا جۇمسالىق. بارىڭىز، ۇيىمداستىرىڭىز. راحيموۆ ورنىنان تۇرىپ كەتتى.
- سينچەنكو، الگى پوليترۋك بوزجانوۆتى شاقىرشى. بوزجانوۆ كەلدى.
- شتابتا جالعىز راحيموۆتان باسقا جۇمسارعا ادام قالمادى، - دەدىم مەن وعان.
- سەن باتالوننىڭ كىشى اديۋتانتى بولعىن.
- جولداس كومبات، رۇقسات ەتىڭىز.. .رۇقسات جوق. مەنەن ەكى ءسوز كۇتپەگىن!
- قۇپ، بولادى، اقساقال!
- سەن كرايەۆقا بارعىن. ول پارتيادا جوق ادام عوي مەن سياقتى. روتاعا ول ءبىر جاعىنان كوماندير، ءبىر جاعىنان پوليترۋك بولىپ ءوز جەكە باسى بيلەي بەرسىن دەپ ايتقىن. تەز قايتقىن.
بوزجانوۆ كەتتى. ...قايتادان نەمىس ءبىزدى ارتيللەرياسىمەن، مينومەتتەرىمەن تومپەشتەۋگە كىرىستى. وڭ جاقتان قيان- كەسكى اتىس بولىپ جاتقاندا بىرەۋ جۇگىرىپ كەلەدى. جۇگىرگەندە قيسالاڭداپ ادىسكە سالىپ، بىرەسە قۇلاپ، بىرەسە تۇرىپ جۇگىرىپ كەلەدى. مەن وعان قاراپ تۇرىپ «بۇل كىم بولار ەكەن؟ وسىنشا الاسۇرىپ ۇشىپ كەلە جاتقانىنىڭ سەبەبى نە ەكەن؟» دەپ تۇرمىن. جاقىنداي بەرگەندە مەن سىرتقى پىشىنىنەن برۋدنىيدى تانىدىم. ول داۋسىز ماعان قاراي جۇگىرىپ كەلەدى... ماعان جەتە بەرگەندە مۇرتتاي ۇشىپ قۇلادى دا، ەتپەتىنەن جاتقان ورنىنان قوزعالمادى. مەن ەڭبەكتەپ ونىڭ قاسىنا باردىم.
- برۋدنىي! وندا ءۇن دە جوق، تىنىس تا جوق. مەن ونى اۋدارىپ شالقاسىنان جاتقىزدىم.
- برۋدنىي! وندا ءۇن دە جوق، تىنىس تا جوق... تەك قارا تورى ۇلپەرشەكتەي جاس جۇزىندە بۋسانعان تەر دىمقىلى جىلتىرايدى... كوزى جۇمۋلى، تىنىس جوق.
- برۋدنىي! برۋدنىي!.. جاۋاپ قاتشى، باۋىرىم! جاۋاپ قاتشى! سەن نەگە وق استىندا جۇگىردىڭ؟ .. ماعان نە ايتايىن دەپ ەدىڭ؟ . ا، ا!..
- ...نەمىستەر اتاكاعا شىقتى. جالمۇحاممەد بوزجانوۆ كەلدى.
- برۋدنىي! - دەپ تۇرا قالىپ: - سەن مۇندا نەعىپ جاتىرسىڭ؟ ا؟
- ول ۇيىقتاپ جاتىر. تيمەگىن وعان، - دەگەنىمدە،
- سىزدە، جولداس كومبات، ەشقانداي مەيىرىم جوق ەكەن عوي! - دەپ ول ماعان زەكىردى. - ءولىمدى قالاي ۇيقى دەپ تۇرسىز؟
- ونى مەن ولتىرگەم جوق! سوعىس ءولتىردى! كىنالاعىش بولساڭ سوعىستى كىنالاعىن.. .
- كەشىرىڭىز، اعاتاي. ابايسىزدا ايتىپ قالدىم.. .
- ستەپانوۆتى كۋحارەنكوگا جىبەرگىن، ءوزىڭ روتالارعا بارعىن. پريكازىۆايۋ وتبيت ۆسەم ي ەتۋ اتاكۋ پروتيۆنيكا! برۋدنىي ەكەۋمىز وسىندا سەندەردىڭ قيمىلدارىڭدى باقىلاپ جاتامىز... راحيموۆتى ماعان جىبەرگىن.
راحيموۆ كەلدى.
- ءبىزدىڭ كورشىلەرىمىز دە تىم- تىرىس. وسى فاشيستەرگە نە كەرەك ەكەنىن قايدام، ايتەۋىر بىزگە تىنىشتىق بەرەر ەمەس.
- قاسقايىپ جاتقان ەكى جول مەن ەكى كوپىر كەرەك ولارعا، حابي.
- اينالا بوس قوي. ورالىپ سوعا بەرمەي مە بۇل يتتەر.
- ونىڭ كومانديرى دە مەن سياقتى جەلگە قارسى بەدەرىپ تۇرىپ ىقتاي بىلمەيتىن ەسەرسوقتىڭ بىرەۋى كورىنەدى.
- ءتاۋبا! ءسىز، جولداس كومبات، كەكشىل ەكەنسىز عوي!
- قالايشا؟ - انەۋكۇنى مەنىڭ اۋزىمنان جازاتايىم شىعىپ كەتكەن ءبىر ءسوزدى ءالى ۇمىتپاپسىز عوي.
- ۇمىتپايمىن دا، حابيبۋللا. ولگەنىمشە ۇمىتپايمىن. سەنىڭ سول ءسوزىڭ مەنىڭ ويىما وي قوستى. ماعان ۇلكەن ساباق بولدى. راحمەت ساعان.
- ولاي بولسا وقاسى جوق، جولداس...
- ايتپاقشى جالمۇحاممەد تە ماعان زەكىرىپ كەتتى.
- ءوي، ول قالايشا سىزگە زەكىرۋگە اۋزى باردى؟ ول ءسىزدى پىرىندەي كورۋشىلەردىڭ ءبىرى ەدى عوي.
- ەندى مەن ساعان دا، بوزجانوۆقا دا پىp بولۋدان كەتكەنگە ۇقسايمىن.
تاعى دا جىم- جىرت بولا قالدى. بەت الىستان جاۋ شابۋىلى مۇلدەم تويتارىلدى.
- حابي، كۇرەكتەرى بار ون شاقتى جىگىتتەردى ەرتىپ كەلشى وسىندا.
جىگىتتەر كەلدى.
- ال، جىگىتتەر، تەرەڭدەتە قازىڭدار... جاۋىنگەردىڭ كەبەنەگىنە وراپ كومەلىك برۋدنىيدى.
جاۋىنگەرلەر قازا باستادى.
- تاعى دا تەرەڭدەتە تۇسەيىك پە، جوق الدە وسى جەتە مە، جولداس كومبات؟ - دەپ سۇرادى جەر استىنان ءبىر جاۋىنگەر. توقتات، جەتەر ەندى. راحيموۆ پەن بوزجانوۆ برۋدنىيدىڭ سۇيەگىن مەنىڭ پلاش - پالاتكاما وراپ جاتىپ: «مۇنىڭ پيستولەتىن قايتەمىز؟» دەگەندەي كوزبەن ماعان قارادى.
- ەر جاۋىنگەرلىك سايماندارىمەن جاتسىن. بارلىعىن دا قالدىرىڭدار، بىرگە بولسىن، وزىمەن بىرگە، - دەدىم مەن. جەرلەردىڭ الدىندا مەن برۋدنىيدىڭ قاسىنا بارىپ، باسىن سۇيەپ ونىڭ بۇيرا قارا شاشىن ءوز تاراعىممەن تارادىم. جاعامنان كومانديرلىك بەلگىسى ءتورت بۇرىشتى ەكى قىزىل تۇيمەمدى سوگىپ الىپ، برۋدنىيدىڭ جاعاسىنا قادادىم.
- اعا لەيتەنانت برۋدنىي، قوش بول، جاتقان جەرىڭ تورقا بولسىن. برۋدنىيدى جەرلەپ جاتقاندا، ون شاقتى مىلتىقتى جاۋىنگەرلەر باستىرمالاتا بەس رەت اتتى. اسكەر داستۇرىندە، وقىعان جانازا وسىلاي بولدى.. . ولىمدە اياۋ دا، ۇيات تا جوق. سوعىس - ءولىم ۇياسى. سوعىس - سوقىر جانە مىلقاۋ. اتا قايعىسىن، انا مۇڭىن ول ەستىمەيدى، زارلاپ ايتا بىلمەيدى.
* * *
ۇرىس سايابىرسىعان، ەكى جاقتىڭ دا داعدارىس كەزىندە گەنەرال پانفيلوۆ شەحتمان پولكىنا كەلدى دەگەن حابار جەتكەندە، مەن شتابقا قاراي شاپتىم.
- ءسىز رۇقساتسىز الدىڭعى شەپتەن مۇندا نەگە كەلدىڭىز؟ - دەپ شەحتمان ماعان كەيىپ سويلەدى:
- جولداس شەحتمان، كەيۋ كەرەك بولسا، ول مەنىڭ قولىمنان دا كەلەدى، - دەدى پانفيلوۆ پولك كومانديرىنىڭ ماعان دىكەڭدەگەنىن جاقتىرماي ونىڭ ءسوزىن ءبولدى. شەحتمان تومەن قاراپ، كۇيگەلەكتەپ:
- اعا لەيتەنانتتى مەن شاقىرعان جوق ەدىم، جولداس گەنەرال، - دەدى.
- جولداس مومىش ۇلى سىزگە ەمەس، ماعان كەلىپ تۇر.. . ۇلكەن تۇرعان جەردە كىشى داۋسىن قاتتى شىعارماس بولار، جولداس پولك كومانديرى.
- عاپۋ ەتىڭىز، جولداس گەنەرال، - دەپ شەحتمان ساسقالاقتاپ قالدى.
- سىزبەن كەيىن سويلەسەرمىن، الدىمەن جولداس مومىش ۇلى تىڭداپ الايىن. بۇل كىسىمەن كوپتەن بەرى كورىسكەن جوق ەدىك. ماعان قاراپ: - ءسىزدىڭ جاسىرىن ايتار ءسوزىڭىز جوق شىعار، ءا؟ - دەپ سۇرادى.
- جاسىرىن ءسوزىم جوق، جولداس گەنەرال.
- ءسىز دە اڭگىمەنىڭ باسى- قاسىندا بولىڭىز، - دەدى ءۇن قاتپاي ادەپ ساقتاپ تۇرعان كوميسسارعا.
مەن جالتاقتاماي، يمەنبەي باستان كەشكەن وتكەن- كەتكەننىڭ بارلىعىن ايتتىم. شەحتمان ءبىر- ەكى رەت مەنىڭ ءسوزىمدى بولەيىن دەپ ەدى:
- نە پەرەبيۆات! - دەپ پانفيلوۆ ونى دوعارىپ تاستادى. ماعان گەنەرال بىرنەشە سۇراقتار بەردى. مەن جاۋاپ قايىردىم. پولك كوميسسارى كورساكوۆتان:
- كومباتتىڭ سوزىنە قارسىلىقتارىڭىز بار ما؟ - دەپ سۇراعاندا:
- كومبات اشىعىن ايتتى، جولداس گەنەرال، - دەدى كوميسسار. پانفيلوۆ قاباعىن ءتۇيىپ ءبىراز وتىرىپ ماعان
- ءساتسىز تۇنگە ءسىز ايىپتى ەمەسسىز، ءبىزدىڭ شتابتىڭ ۇشقالاق شابارماندارى كىنالى، - دەدى دە، شەحتمانعا بۇرىلىپ تۇنەرە قاراپ،
- ۆى ليۋدەي دەرجالي نا پراۆاح پاسىنكا، ۆى دوۆەلي باتالون دو يزنەموجەنيا! يا ۆام بولشە نە دوۆەريايۋ، ەتوت باتالون يا زابيرايۋ ۋ ۆاس! سەگودنيا جە ك ۆەچەرۋ سمەنيتە باتالون.. .
- جولداس گەنەرال...
- سەگودنيا جە ك ۆەچەرۋ سمەنيت ي دولوجيت!
- ەست سمەنيت ي دولوجيت! - دەپ شەحتمان سۇرلانا قىسىلىپ ورنىنان قالت تۇردى.. .
مەن ىشىمنەن الاقايلاپ، باتالونعا قايتا شابا جونەلدىم.
ەكىنشى كىتاپ
سوڭعى كەزدەسۋ
ءبىر اي بولدى. دۇشپانمەن ءبىر- ءبىرىمىزدى ءارى- بەرى يتەرمەلەپ ورنىمىزدان قوزعالماي جاعالاسىپ، ارپالىسىپ جاتىرمىز. ۋاقىت ءوتىپ بارادى، ءبىز ورنىمىزدان قوزعالار ەمەسپىز. ۆولوكولامسك قالاسىن الارىن السا دا العا باسارعا دارمەنى تاۋسىلىپ، قارقىنى باسىلعان جاۋ دا لاجسىزدان تويتارىلا توقتاعان. ورنىنان ءبىر قادام ىلگەرى باسا الماي جاتىر. «ۇيدەگى ويدى بازارداعى نارىق بۇزادى» دەگەندەيىن، قالانى دۇشپان كوپ شىعىنعاۇشىراتىپ الدى. كۇشى ازايىپ، اياعىنا تۇساۋ سالىندى. مۇنداي توقتاپ كىدىرۋگە مۇقتاج بولىپ كۇش اۋىستىرىپ، باسقا جاقتان جاڭا كۇش كەلىپ قوسىلۋىن كۇتۋدى اسكەري تىلىندە «ۆىنۋجدەننايا وپەراتيۆنايا پاۋزا» دەپ اتايدى. ارادا ءبىر اي ءوتتى.
* * *
كۇزدىڭ سىلبىر جاڭبىرى. مەزگىل ءوز مىندەتىن قىس يىعىنا اۋدارعان كەز. سولتۇستىكتەن سوققان سۋىق قارا جەل بەت قاراتار ەمەس. ىزعارى وڭمەڭنەن وتەدى. ەرەگىسە قاسقايىپ قارسى تۇرا قالساق، اياز ينەسىن تىرناق استىنا بويلاتا سۇعادى. تىز ەتىپ اشىعان دەنە، شىم ەتكەن جەرىن ۇيكەلەتەدى. تاستاي قاتقان جەر بەتىن قالىڭ توڭ باسقان. مولدىرەپ اققان سۋ جالتىر كوك مۇزعا اينالدى. جەر بەتى شاشاعا جەتپەس جەڭىل ۇلپەك قارمەن بۇركەلدى. زىلدەي قىس سالماعى تابيعاتتى قۋىرا باستاپ، ەشكىمدى تىرپ ەتكىزەر ەمەس. كوبىمىز توقتىشاقتىڭ تەرىسىنە سىيىنا بولەنگەن مەزگىل. قۇمارتا تەمەكى تارتقانداي بارلىق جانۋارلاردىڭ تاناۋىنان بۋ بۇرقىرايدى. قيمىلداپ قىزىل، بۋسانعان دەنەنى سۋىق تەز- اق شىرماپ الاتىن «قىس كەلدىنىڭ» كەزى. جەلدەن ىقتاعانداي ءۇيدىڭ، وكوپتىڭ پاناسىنا تىعىلامىز. ايتكەنمەن، ونە بويى ىسىپ تۇرا المايمىز. مايداننىڭ دا وزىنشە تىرلىك شارۋا قىزمەتتەرى بار. ولاردى «ايداي سال» مەن «كورە سالعا» سىلتەۋگە بولمايدى. ءار ۋاقىت باسى- قاسىندا بولىپ، ءوز قولىڭمەن، ءوزىڭ ىستەپ، ءوزىڭ ورىنداۋىڭ كەرەك، بۇل مايداننىڭ زاڭى.
قول ءتيىپ، مويىن بۇرىپ، تىنىس الار كەز بولا قويسا، وي شىركىن، كوڭىل الىپ قاشا، جيھاندى كەزەدى. اسپاندى قاپتاعان اتاننىڭ شۋداسىنداي قويۋ قارا بۇلت، جەر ءجۇزىن وركەشتەنە بۋداق- بۋداق جايلاعان سارعىلت قالىڭ تۇمان، كوڭىل كوشىن اۋدارىستىرىپ، كەدەرگى بولا المايدى. قۇرىش تاستى قورعاسىنداي بالقىتىپ ءۇن ەركەسى بۇلبۇل قۇستاي سايرايدى. كۇن ەركەسى ءتۇرلى- ءتۇستى جۇيرىك ساۋلە بوپ، بارام دەسە، ول قايدا بارمايدى - وي جەتپەيتىن جەر بولمايدى... جازعىتۇرىم جادىراعان كۇن سولعىن ويدى گۇلدەندىرمەك تۇگىل، جىپسىتۋگە دە دارمەنسىز... «اق كيىمدى، دەنەلى، اق ساقالدى، سوقىر، مىلقاۋ تانىماس ءتىرى جاندى، ءۇستى- باسى ۇسكىرىك اياز بەن قار. باسقان ءىزى سىقىرلاپ كەلىپ قالدى»، - دەۋشى مە ەدى اباي، دەپ وزىمنەن سۇراپ، تەرەڭ ويدان ويانا كەلسەم، استىمداعى جيرەن قاسقا جانۋار تاعالى تۇياعىن سارتىلداتا، كوسىلە جەلىپ كەلەدى ەكەن.
مەنى شاقىرىپ: «توقتا!» دەگەن تانىس داۋىسقا تىزگىنىمدى ىركە قالىپ، جالت قارادىم. توڭدى جولدىڭ ودىر - بۇدىر قاتپارىنا سۇرىنە، قالبالاقتاپ، مىقىنىنداعى التى اتارىن وڭ قولىمەن قاپسىرا ۇستاپ، مۇحامەتقۇل جۇگىرىپ كەلەدى ەكەن.
مۇحامەتقۇل يسلامقۇلوۆ ورتا بويلى، دەمبەلشە، ماڭدايى كەرە قارىس، دوڭگەلەك تۇنىق كوزدى، قوشقار مۇرىندى سىمباتتى جىگىت ەدى. باياعىدا مەن شىمكەنت قالاسىندا ورتا مەكتەپتى بىتىرگەلى جۇرگەنىمدە، ول جوعارى ماعلۇماتتى قىزمەت ىستەپ جۇرگەندەردىڭ بىرەۋى بولاتىن. سوعىس الدىندا «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە ىستەگەن.. سابىرلى، اۋىر مىنەزدى ادام. ءارى دەسە ءتورت- بەس جاس ۇلكەن بولعاندىقتان، كوبىمىز ونى اعا تۇتىپ قادىرلەيتىنبىز. ۇزىن قۇلاقتان اماندىعىن عانا ەستىگەنىمىز بولماسا، سوعىسقا كەلگەننەن بەرى مۇقاڭمەن كورىسكەن ەمەس ەدىك. ساعىنىپ- اق قالعان ەكەنبىز، ول جاقىنداي بەرگەندە تىزگىنىمدى نيكولايعا سىلتەي تاستاپ، اتتان ءتۇسىپ، مەن دە قارسى جۇگىردىم. ول:
- كىشىپەيىلدىگىڭنەن اينالايىن، باۋىرىم، كىشىپەيىلدىگىڭنەن اينالايىن، - دەپ ارسالاڭداپ كەلىپ، كۇشاق جايا امانداستى. ەنتىگىپ دەمىن الماي سويلەدى:
- اتاڭا راحمەت، ەرىم، ەستىپ توبەمىز كوككە جەتىپ جاتىر... قايدا اسىعىپ باراسىڭ... بىزگە نەگە سوقپادىڭ؟ تىرىگە سالەم، ولىگە باتا دەگەن بار ەمەس پە... ايتپاقشى، جالمۇحاممەد، حابيبوللا، سەمەن كرايەۆتار امان با؟.. ۇستارانىڭ جۇزىندەي قىلت ەتكەن قىل كوپىردىڭ كۇنى عوي، قالاي، كىمدەر امان، كىمدەر ءشايىت... - دەپ سۇراق ۇستىنە سۇراق قويىپ، ءسوز بەرەر ەمەس...
- مۇقا، ايىپقا بۇيىرماعىن، جارتى ساعاتتان كەيىن گەنەرالدا بولۋىم كەرەك، تەز جەتسىن دەگەن ەكەن.
- ولاي بولسا كەشىكپەگىن، ءمىن تەز اتىڭا، - دەپ مەنى جالما - جان اتتاندىردى.
- مەن ءبىر جارىم ساعاتتان كەيىن قايتارمىن، قولىڭ تيسە شتابىما بارىپ، جىگىتتەرمەن اڭگىمەلەسىپ، كۇتە تۇرعىن.
- جارايدى، جارايدى، زۋلات تەزدەپ، كەشىگىپ، قارتتى رەنجىتىپ جۇرمە.. . وكشە تەمىردى باۋىرىنا باتىرا تاقىمداعاندا، جيرەن قاسقا اۋىزدىعىمەن ارپالىسا ىرشىپ جونەلدى. ورماندى ارالاپ، جەلە جورتىپ كەلەمىز. اسپانعا ءورشي تىكە وسكەن قاراعايدىڭ قاز تاڭدايلى بۇرشىكتى بۇتالارى اق ساۋكەلە كيگەن كەلىنشەكتەي ۇلپەك قاردىڭ سالماعىمەن ءيىلىپ تۇر. بارلىق ورمان، وسىمدىكتەر اق تۇبىتكە ورانىپ تۇرعانداي- اق. اسپاننان ۇشىپ كەلىپ، وڭ جاقتان شامامەن 150 مەتردەي جەرگە مينا ءتۇسىپ، تارس جارىلىپ، تىپ- تىنىش مەلشيگەن مىلقاۋ ورماندى جاڭعىرىقتىرىپ جىبەردى. اۋا تولقىنى اعاشتاردى سىلكىندىرىپ، ۇستىمىزگە قىراۋ جاۋدىردى. مينانىڭ قاڭعىعان جاڭقاسى ىزىڭداپ وتكەنى بولماسا ەشقانداي زالال ەتكەن جوق. ءبىر- ەكەۋى زۋىلداپ وتە شىققاندا، سەسكەنۋ اركىمدە دە بولادى عوي، ءبىز دە سەسكەندىك...
- ءاربىر 15-20 مينۋتتان كەيىن، وسى جول بويىنا بىرتىندەپ مينا تاستاپ تۇرۋ ەكى كۇننەن بەرى نەمىسكە ادەت بولدى، - دەدى اتقوسشى.
- جولدى اتقىلاماعاندا، جاي توعايدى اتقىلاپ، ونى جىن ۇرىپ پا! جولاۋشىنى ۇرەيلەندىرە مازالاپ، بەرەكەسىن شىعارىپ، جول قاتىناسىن ىلعي ءبىز ءۇشىن قاۋىپتى ەتەمىن دەگەن نيەت قوي ونىكى، - دەپ ءتۇسىندىردى اديۋتانت.
- دۇرىس ايتاسىڭ، جىگىتىم، - دەگەننەن باسقا ءتىل قاتقان جوقپىن. جورتىپ كەلەمىز. بۇدان بۇرىن ءبىزدىڭ الدىمىزعا جولدىڭ قاق ورتاسىنا تۇسكەن زور مينانىڭ ۇڭىرەيگەن قاپ- قارا ورنى بوگەت بولدى. بىتىراي ىزىڭداپ ۇشقان شويىن جاڭقالارى جول بويىنداعى ءزاۋلىم قاراعايدىڭ قالىڭ قابىعىن ىرسيتا ارشىپ، سويعىلاپ كەتىپتى. وسى اعاشتارعا كوز سالىپ:
- تۇسكەن جايدىڭ ورنى مۇنداي سۇرقيا- سويقان بولماس، - - دەدى نيكولاي قازاقشا. ىشىمنەن «ورىس بالاسى قازاق ءتىلىن بىلسە وسىنداي- اق ءبىلسىن»، - دەپ ويلادىم. الدىمىزدان جول بوگەپ كولدەنەڭ سۇلاپ جاتقان اعاشتان ىرعىپ وتكەنىمىزدە:
- ماما اعاشتى تامىرىن قوپارا سۇلاتىپتى عوي، شىركىن، - دەدى ول تاعى دا قازاقشالاپ مەنىمەن قاتارلاسا بەرىپ. مەن ءتىس جارماعان سوڭ و دا ۇندەمەي، مەنىڭ اتىمدى شاۋجايلاپ كەلە جاتقان قاراكەرىن ءسال تەجەپ، اديۋتانتپەن قاتار ءوز ورنىندا جەلە- جورتا كەلەدى. بارا جاتقان قىستاعىمىز شيشكينو، ورماننان شىعا بەرگەندە- اق الدىمىزداعى الاڭنان كورىندى. الىسقا اتاتىن زەڭبىرەكتىڭ قۇلاشى جەتەتىن شەڭبەردىڭ كولەمىندەگى بارلىق قىستاقتارعا بىرتىندەپ وق تاستاپ، مازالايتىن سوعىس سالتى بولعاندىقتان، بۇل قىستاق تا ارتيللەريانىڭ اتىسىنا ۇشىراعان ەكەن. روسسيانىڭ قىستاقتارى اعاش ءۇيلى بولادى. ءبىزدىڭ الدىمىزدا قىستاق شەتىندەگى ەكى ۇيگە زەڭبىرەك وعى ءدال تۇسكەن بىلەم، ءورتتىڭ وتى بىقسىپ، قوڭىرسي تۇتىندەنىپ جاتىر ەكەن. بىرتىندەپ ءۇيدى پانالاي جۇگىرىپ جۇرگەن سولداتتاردىڭ بىرەۋى بىزگە قولىن سىلتەپ يشارات بەردى. - كوكتە سامولەت كورىنبەيدى عوي، اناۋ نە دەپ قولىن بۇلعاپ تۇر؟ - دەدى تىنىش جۇرمەيتىن سينچەنكو. ورمەكتىڭ جىبىندەي جارىسقان تەلەفون سىمدارى توعىسقان ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ اتتان تۇستىك. ىرگەدە تۇرعان كۇزەتشىدەن:
- گەنەرال وسىندا ما؟ - دەپ سۇراعانىمدا ىشكى ۇيدەن:
- مومىش ۇلى نەگە كەشىكتى ەكەن؟ - دەگەن گەنەرالدىڭ قارلىققان تانىس داۋسىن ەستىدىم.
- مەن مۇندامىن، جولداس گەنەرال، - دەپ جاۋاپ قاتقانىمدا، ەسىكتەن اق شالعان باسىن شىعارا قارادى.
- ءسىزدى كەشىگەدى دەگەن كىمنىڭ ويىندا بار، - - دەپ سىناعانداي قارادى دا، - وقاسى جوق، وقاسى جوق، ءدال كەلدىڭىز، مۇندا ەنىڭىز، - دەپ شاقىردى. تەرەزەنىڭ الدىنداعى ۇلكەن ستولدىڭ ۇستىندە سوعىس جاعدايىن كەستەلەي سىزعان كارتا جايىلىپ جاتىر ەكەن. قول الىسا امانداسىپ بولعان سوڭ، ستولعا جاقىنداپ بارىپ، يىعىن قومداي، ەكى قولىنىڭ ساۋساقتارىنا بارلىق دەنە سالماعىن سالا سۇيەنىپ، قاباعىن شىتا ءبىراز ءۇن- ءتۇن جوق ۇڭىلە قاراپ تۇردى دا، قارا قالاممەن ءبىر- ەكى جەرگە باتىرا - باتىرا بەلگى سوقتى.
- تاماعىڭىز توق پا؟ - دەدى ماعان قاراپ.
- تاماعىم توق. ۇيدەن تاماقتانىپ شىقتىم، جولداس گەنەرال.
- ايتسە دە، كۇن وتە سالقىن عوي، وتىرىپ ءبىر كەسە ىستىق شاي ءىشىڭىز، - دەدى ماعان بۇرىلماستان:
- انا بۇرىشتاعى ورىندا بارلىعى دا دايار بولۋ كەرەك. ءبىر ريۋمكا اراق جۇتساڭىز، ونىڭ دا زالالى بولماس... مەنىڭ جۇمىسىم ءالى بىتپەپتى.. . سابىر ەتە تۇرىڭىز.
- گەنەرال كارتاعا ۇڭىلگەن بويىمەن وزىمەن ءوزى سويلەسكەندەي: «يە، بىلاي - بىلاي... بىلاي ەتكەن دۇرىس بولار، ءيا، ءيا، بۇل جاقتان سوعا قويماس... جوق سوعار ما ەكەن.. . مىنا جولدى بوگەۋ كەرەك.. . تاباندىعا جەر جاعدايى مەدەت تە، كومەك تە بولار.. .» دەپ اندا- ساندا ءار جەرگە قالاممەن بەلگى سوعىپ تۇر. مەن مۇيىستەگى كىشكەنە ورىندىقتا تىم- تىرىس شاي ۇرتتاپ وتىرمىن.
- شاي ءىشىپ بولدىڭىز با، جولداس مومىش ۇلى؟ مۇندا، بەرى كەلىڭىز، ءبىراز اقىلداسالىق. ورنىمنان تۇرىپ كارتاعا جاقىندادىم.
- مەن سىزگە دۇرىس اقىلگوي بولا الار ما ەكەنمىن، جولداس گەنەرال؟ - دەگەنىمدە ەڭسەسىن كوتەرە بۇرىلىپ قاراپ، جىلى داۋىسپەن:
- ىستەۋ قولىڭىزدان كەلگەندە، اقىل ايتۋ كەلمەي مە، ورىنداۋدان بۇرىن، الدىمەن اڭگىمەنى اسپاي- ساسپاي وتىرىپ، ءپىسىرىپ الۋدان ەش ۋاقىتتا دا بوي تارتپاڭىز. «بىلاي ەت، بۇيرىعىمنىڭ توقەتەرى وسى» دەگەن قۇرعاق جارلىقتى شالاعايلار عانا بەرەدى، - دەدى.
ونان سوڭ تاعى دا كارتاعا ۇڭىلە قاراپ، كۇتپەگەن جەردەن:
- ءسىزدىڭ بولجاۋىڭىزشا، نەمىستەر قاشان شابۋىل جاساۋى مۇمكىن؟ - دەپ سۇراق قويدى.
- كەيىنگى جاعدايمەن ونشا تانىس ەمەسپىن، جولداس گەنەرال، ويلانىپ بولجاپ ايتپاسام.. .
- ايتىلعان ءسوز اۋىزدان ءبىر شىققان سوڭ كەيىن قايتار ما، - قىزارىپ، بەتىم شىمىرلاعانىن ءبىر- اق سەزدىم. گەنەرال ەشنارسە ەستىمەگەندەي:
- ويلاپ، بولجاپ دەگەنىڭىز وتە دۇرىس، كومانديردى شارشاتاتىن ويلاۋ مەن بولجاۋ، سوعىستا قاي جاۋ سىرىن اقتارا قويسىن، - دەدى. مەنىڭ بەتىمنەن وتىم شىعىپ، قىزارعانىمدى سەزە قويىپتى.
- ال، ايتپەسە مىنا كارتانىڭ كەستەسىنە قاراپ جاعدايمەن تانىسىڭىز، ويلاپ، بولجاڭىز، - دەپ سۇق قولىن سىلتەي بەرىپ، ماعان جىميا قارادى. - ەندى شاي ءىشۋ مەنىڭ كەزەگىم، - دەي بەرىپ ورىندىققا جايلاسا وتىرىپ، قاسىقپەن قانتتى سىرت سىندىرىپ، شاي ۇرتتاۋعا كىرىستى. كارتاعا وڭنان سولعا قاراي سالىنعان ءار ءتۇرلى ناقىشقا قاراسام: ستروكوۆو، چەنتسى، مىكاپييو، يادروۆو، دۋبوسەكوۆو تاعى بىرنەشە قىستاقتاردىڭ باتىس جاعىنان ورماندى تىرەي قىزىل قالاممەن سىزىلعان ءبىزدىڭ بەكىنىس ءجونى باسقۇرداي توقىلىپ كورسەتىلگەن ەكەن. كارتا بويىنشا ون شاقتى شاقىرىمنان كەيىن ءوزىمىزدىڭ پولكتاردىڭ تۇرعان جەرىن كورىپ، بارلىعىنىڭ ارتىندا گوريۋنى، ماترەنينو قىستاقتارى مەن 151,0 نىسانالى توبەنى باسىپ اكەتەتىن جول ايقاستارىن قورشاپ سىزعان گەنەرالدىڭ قالامىنىڭ ىزىنە كوزىم ءتۇسىپ، ەنتەلەپ ۇڭىلە باستادىم: «مومىش ۇلىنىڭ باتالونى» دەپ جازىپتى. «ە، مەنى وسىندا جۇمساعالى شاقىرعان ەكەن عوي» دەپ ءىشىم سەزە قالدى. الدان ارتقا شىعارا قويعىسى كەلگەنى ءبىراز قىتىعىما تيگەندەي بولدى.
قىزىل سىزىقتىڭ الدىندا جاسىل قالاممەن جيەكتەلە سىزىلىپ دۇشپان قولدارىنىڭ تۇراعى كورسەتىلگەن ەكەن، ساندارىنىڭ بەلگىسى ەسىمدە جوق. ءبىراق تا بىزگە قاراعاندا ءۇش- ءتورت ەسە مول كورىندى. ء«بىر ايدان بەرى نەمىستىڭ تىرس ەتپەي جاتقان، كۇش جيناپ جاتىر ەكەن عوي» دەگەن قورىتىندى ويىما تۇسكەندەي بولدى. ونىمدى سەزىپ قويعانداي گەنەرال:
- دۇشپاننىڭ كۇشتەرىمەن تولىق تانىسىڭىز. كىممەن كەزدەسۋ كەرەك ەكەنىن ءبىلۋ قاجەت، - دەپ قاسىما كەلىپ، قىرىن قاراپ، كارتانى تاعى ءبىر شولىپ ءوتتى. - ال ءسىز قالاي ويلايسىز؟
- كەستەڭىزدى شولىپ وتكەندەي بولدىم. تولىق تانىسىپ، ءتۇسىندىم دەپ ايتا المايمىن. ءسىزدىڭ كارتاڭىزداعى جاعدايدىڭ كولەمى مەنىڭ دارەجەمنەن زورلاۋ كورىنەدى، ءتۇسىندىرىپ، كومەكتەسۋىڭىزدى سۇرايمىن، جولداس گەنەرال، - دەپ ونشاما ۇلگەرە aلماعاندىعىمدى موينىما الا جاۋاپ قاتتىم. - مەنىڭ جالعىز ۇسىنىسىم - مەنى قايدا جۇمساعالى تۇرعانىڭىز عانا.
سوڭعى سوزىمە گەنەرال قارق- قارق كۇلدى.
- مەنىڭ دە كوزدەگەنىم سول ەدى، ءسىزدى ءتۇسىنسىن دەپ ەدىم، دۇرىس، جاقسى ايتتىڭىز، ادال ايتتىڭىز، - دەپ باستادى قارت. - ءبىزدىڭ قولىمىزداعى اقپارلارعا قاراعاندا، دۇشپان كۇشىن جيناپ، بارلىق دايارلىق قىزمەتىن بىتىرگەن بولۋ كەرەك. جاقىندا شابۋىل جاساۋى كۇمانسىز. بۇل ايقىن ماسەلە، مەنىڭشە، سالماعىن ۆولوكولامسك داڭعىل جول بويىنا سالىپ، ءبىر جۇلقىنعاندا يسترا قالاسىنا شىعۋ، جالپى بەتالىسى موسكۆانىڭ باتىس قابىرعاسى بولۋى كەرەك. جاراتىپ جيناعان كۇشتەرىنە قاراعاندا ونىڭ ويى ەكپىندى قارقىنىن موسكۆاعا جەتىپ، ءبىر- اق باسپاق - اۋ دەيمىن.
كورىپ تۇرسىز، ەگەردە ءبىزدىڭ العان مالىمەتتەرىمىز دۇرىس بولسا، ءبىزدىڭ ديۆيزياعا كەمىندە، دۇشپاننىڭ ءۇش- ءتورت ديۆيزياسى شابۋىل جاسايدى. بۇل باعىتتا ءبىزدىڭ ەنشىمىزگە ودان كەم تيە قويماس دەيمىن. ارينە، ونىڭ قولىندا دا ءبىز تۋرالى مالىمەتتەر جوق ەمەس. كۇشىنە سەنىپ قۇلاشىن الىسقا سىلتەۋى دە عاجاپ ەمەس. «الدى- ارتىڭا قاراماي داڭعىل جولمەن موسكۆاعا تارت!» - دەگەن جوعارىدان جارلىعى بەرەدى. راس بولسا بۇل مالىمەتتى ءبىز پايدالانۋىمىز كەرەك. جول بويىنداعى جەر جاعدايىن پايدالانىپ، از كۇشپەن الدىنا بوگەت بولىپ، تىرەسە سوعىسىپ ۋاقىت ۇتىپ، جولدى قولدان شىعارماي ءبىراز اۋرەلەپ، بەكىنىس جاساپ سوعىسساق، تاباندىلىق بولسا، ونىڭ مول كۇشىن شىعىنعا ۇشىراتىپ، اجەپتاۋىر كەدەرگى بولا الامىز. ءبىراق تا ول ءۇشىن ءادىس، ايلا، ەپتىلىك كەرەك.. . تاعى سول سياقتى جاعدايمەن تولىق تانىستىرىپ، كەڭەس پىكىرلەر ايتتى.
- كۇتپەگەن جەردەن جاعداي وزگەرە قالسا، وعان قارسى جۇمسايتىن مەنىڭ كۇشىم جوق. الدىڭعىلاردى دۇشپان قايتسە دە باسىم كۇشىمەن شەگىندىرەدى. ورنىنان ءبىر قوزعالىپ، ۇركە، بىتىراپ شەگىنگەن جاۋىنگەرلەردىڭ باسىن قوسىپ، ۇيىمداستىرىپ، قالپىنا كەلتىرۋ وڭاي ەمەس. دۇشپان وكشەڭدى باسا قۋسا، باسىنقوسا المايسىڭ دا. ورماندا جالعىز- جارىم قاڭعىرىپ جۇرگەن توپتار كورسەتكەن قارسىلىق، باسا- كوكتەپ كەلە جاتقان لەك- لەك كولعا ماسا شاققانداي دا اسەر ەتە المايدى. سوندىقتان سىزگە مانادان بەرى ايتايىن دەگەنىم - جولدىڭ ايقاسقان ءتۇيىنىن، سوقپاقتاردى مىقتاپ ۇستاپ، وڭاي بەرمەۋ كەرەك. ورمان، شالشىق توتەمەن تانك ماشينالارى ۇزاق دامىپ، العا باسا قويماس. قىسقاسى ءسىزدىڭ باتالون مىنا ءۇش قىسىلتاياڭ جەردى وسى ايدىڭ 20-نا دەيىن قولدان شىعارماي مىقتاپ ۇستاپ وتىرۋى كەرەك، - دەپ ماناعى كارتاداعى بەلگى سوققان جەرلەرىن كورسەتتى.
- جولداس گەنەرال، رۇقسات ەتىڭىز، 5-6 كيلومەتر جەردى ءبىر باتالونمەن قالاي ۇستاتپاقسىز؟!
- قۇلا دالانى قورعاعىن دەپ وتىرعان مەن جوق. مىنا توبەگە ءبىر روتا، مىنا ستانتسياعا ءبىر روتا، مىنا قىستاقتارعا ءبىر روتا، - دەپ قالاممەن تۇرتە - تۇرتە كورسەتىپ، گەنەرال ماعان قارادى.
- قايدان 5-6 كيلومەتر؟
- ءسىز كورسەتكەن جەرلەردىڭ اراسىندا مىنا 3-4 كيلومەتر جەردە، ءتورت سولداتتان بولايىن دەپ تۇر عوي، ونى قالاي قورعا دەيسىز؟ ول بىلاي تۇرسىن، اينالدىرعان ءۇش روتانى ءسىز كورسەتكەن شوقىعا قويىپ، ولاردىڭ ۇرىس قيمىلىن مەن قالاي باسقارىپ ۇلگەرمەكپىن، جولداس گەنەرال؟
ءبىراز سابىرمەن ويلاپ تۇرىپ:
- ءار جاۋىنگەر، ءار كوماندير الدىنا قويعان مىندەتىن ورىنداي بىلسە، ونى ءسىز ولارعا تۇسىندىرە بىلسەڭىز، باسقارۋ دەگەن سول بولادى. كوماندير ءار سولداتتىڭ قانجىعاسىنا بايلانا المايدى. ءبىزدىڭ ءوز باسىمىزداعى تاجىريبەلەرىمىزگە قاراڭىز: بۇدان بۇرىن ءتورت قورشاۋدى بۇزىپ شىققاندا مەن قاسىڭىزدا ەمەس ەدىم عوي. مەن باسقارىپ پا ەدىم؟ تەك الدىندا ەكەۋمىز قانداي جاعدايدا، قالاي ەتۋ ماسەلەلەرىن تولىعىنان كەلىسىپ الماپ پا ەدىك. بۇدان بىلاي دا قاسىڭىزدا بولا المايمىن. ادەيى ءسوزدىڭ ءيىن قاندىرىپ العالى شاقىرىپ الىپ وتىرمىن. ويىڭىزداعى كۇدىك نارسەنى يمەنبەي اشىق ايتىڭىز، جولداس مومىش ۇلى، ءبىر- بىرىمىزگە سەنىپ ايرىلايىق.
- اشىق ايتاتىن نە قالدى دەيسىز، جولداس گەنەرال. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز ماعان تۇسىنىكتى، - دەپ ءبىراز ويلانىپ قالدىم.
- نەمىس 17- كۇنى شابۋىل باستاسا، الداعىلار 17 نە دەيىن توتەپ بەرسە، ماعان كەزەك 18 دە كەلەدى... 19-20 سى كۇنى قورشاۋ بولىپ.. . نەمىستى مىنا جولدارمەن ەمىن- ەركىن جۇرگىزبەي كەدەرگى بولىپ.. . شەگىنگەن پولكتار ەسىن جيناپ، باستارىقوسىلىپ، تاعى ءبىر جەردە الدىنا قارسى تۇرۋىنا سەبەپ بولسا، جاقسى بولار ەدى. جارلىعىڭىزدى ورىنداۋ جاعىن ويلاۋدان ارتىق ايتارىم جوق، جولداس گەنەرال.
- بارەكەلدى، تاپ ويىمنىڭ ۇستىنەن شىقتىڭىز. اڭگىمەنىڭ بارلىق جەلىسى سولاي، شابۋىل 16- 17 نەن كەشىكپەي- اق باستالار دەپ بولجايمىن.. . رۇقسات ەتىڭىز، مەن جۇرەيىن، جولداس گەنەرال. قارت مەنى ەسىككە دەيىن شىعارىپ سالىپ، جاناسا كەلىپ، قولىن يىعىما قويىپ ، ءبىراز قينالعانداي: جولىڭىز بولسىن، جاعداي اۋىر، ءسىزدىڭ باتالوندى قۇرباندىق اتاپ وتىرمىن، - دەپ كوزىمە تەسىلە قارادى. تۇسىنەم، جولداس گەنەرال، سەنگەنىڭىزگە سانسىز راحمەت.
رەكوگنوستسيروۆكا
شتابىم روجدەستۆەنو قىستاعىندا ەدى. كەلسەم مۇحامەتقۇل قوناق بولىپ وتىر ەكەن.
كومانديرلەرگە ءتيىستى بۇيرىقتى بەرىپ، ءولاردىڭارقايسىسىنا قايدا بارىپ كارتا بويىنشا ايتىپكورسەتىپ بولعان سوڭ:
- ال، مۇقا، جاقسى كەلىپسىڭ، روتالار دايارلانىپ جينالعانشا ءبىر ساعاتتاي ۋاقىتىمىز بار، اڭگىمە شەرتىڭىز، - دەدىم مەن، كەلگەننەن بەرى ءۇن قاتپاي وتىرعان يسلامقۇلوۆقا.
- ءيا، تاعى دا جولىعامىز با، جولىقپايمىز با، «چاس نەروۆنىي» دەپ ورىستار ايتپاقشى، اۋىتقىپ تۇرعان سوعىس جاعدايى عوي، - دەپ باستادى ول اڭگىمەسىن. - بىرنەشە ساربازدار قىرشىن كەتتى، ولاردىڭ ەرلىگى ەل قۇلاعىنا جەتىپ تە، جەتپەي دە جاتقان شىعار. ءولىم حابارى كىمگە دە بولسا سۋىق حابار عوي. اقىرى قىرعىن ىشىندە جۇرگەن ءوزىمىزدىڭ دە ءولىم دەسە دەنەمىز تۇرشىگەدى. ادامنىڭ ەتى ءولىپ كەتەدى ەكەن دەگەنگە مەن سەنبەيمىن، ءوزىڭ ولمەي ەتىڭ ولمەيتىنىنە مەنىڭ كوزىم انىق - اق جەتتى. ۇلكەن عانيبەت، حالىقتىڭ نامىسىنا قارا تاڭبا تۇسىرمەي، انانىڭ اق ءسۇتىن اقتاي قايتتى مارقۇمدار. مۇمكىن، ءبىر كۇنى ءبىز دە شەيىت بولارمىز. سەنى مەن بۇرىن ونشا تۇسىنبەۋشى ەدىم. ءتارتىپتى كەي مەزگىلدە وتە قاتال ۇستاۋىڭ جانىمدى شوشىتىپ رەنجىتۋشى ەدى. ەندى ويلاپ قاراسام، ونىڭ يگىلىگىن كورگەن جىگىتتەردىڭ يىقتارى كوتەرىڭكى. ءبىز وسالدىقتىڭ كەسەپاتىنان سورلاپ، اقىرى ءبىر ۇرىسقا توتەپ بەرمەي، توبىمىز بىتىراپ، ءراسۋا بولدىق. سەندەردى گەنەرال تاعى ءيىر قىسىلتاياڭعا جۇمساپتى، بۇل جەردەن نە ءولىپ شىعاسىڭدار، نە ۇلكەن، زور ابىروي، اتاقپەن شىعاسىڭدار. قارتتىڭ جاسىرماستان اشىق ايتقاندىعى، سەندەرگە سەنگەندىگى عوي. ول كىسىنىڭ ونىسى سابازدىق. سەندەر دە سابازدىق ىستەڭدەر. سابازدىققا سابازدىق بولسىن.. .
- اي، مۇقا، اقىلىڭىزعا راقمەت، وسىڭىز دا جەتىپ جاتىر، قىسقاشا باسىڭىزدان وتكەندەردى ايتىڭىزشى، - دەپ قۋلانا كۇلىمسىرەپ، كوزى جاۋتەڭدەگەن بوزجانوۆ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
- ەسىتىگىمىز كەلەدى. ەندى بەس مينۋتتان كەيىن كومبات بارلىعىمىزدى مىناۋ ۇيدەن قۋىپ شىعارادى، انانى- مىنانى تەكسەر دەپ، بۇل كىسىنىڭ سىرىن ءسىز بىلمەيسىز عوي؟ - دەدى.
- وي، قاراعىم جالمۇحامەد - اي، مەن دە قالاي باستارىمدى بىلمەي وتىرعانىم عوي، جايباراقات اسپاي- ساسپاي وتىرىپ ايتاتىن اڭگىمەلەردى قالاي قىسقارتىپ، توقەتەرىن ايتارىمدى بىلمەي وتىرمىن.. . ال، قىسقارتا ايتقاندا اڭگىمەم مىناداي: دۇشپانمەن ءبىرىنشى رەت كەزدەسكەندە دۇرىس ايقاستىق. جىگىتتەر كوڭىلدەگىدەي - اق توتەپ بەردى. ەكى شابۋىلىن قاۋسىراتا تويتاردىق. ءتۇس قايتا بەرگەندە كۇتپەگەن جەردەن ارتىمىزداعى ورماننان ەكى جۇزدەن اسا اۆتوماتچيكتەرى شىعا كەلدى.. . بىتىرلاتىپ وقتى جاۋدىرا باستادى.. .پالەنى قارا تانا باستادى دەگەندەيىن شتاب ماڭايىنداعى بولىمشەلەر ۇركىپ، قويداي توعىسىپ، ۇرەيلەنە ساستى.. . «قورشاۋ!» ، «قورشالدىق!» دەگەن دەگبىرسىز حاباردىڭ العا قالاي جەتىپ قالعانىن قايدام، بەت- بەتىمەن بوسىپ بارا جاتقاندارىن ءبىر - اق كوردىك. باتالون كومانديرى، قارت مايور پولياكوۆ ورىندى بۇيرىقتار بەرىپ، جان- جاققا حابارشىلار جۇمساپ، وبالى نە كەرەك، قولىنان كەلگەنىن ىستەپ جاتتى. شتاب ماڭايىنداعىلاردان 50-60 ادام جيناپ قورعانا باستادىق. ءارقايسىسىنىڭ قاسىنا بارىپ«اتقىن - اتقىن!» دەۋمەن زوردان ۇيىمداستىرىپ جاۋ توبىن اتقىلاي باستادىق.. . وعان دا جان كەرەك ەمەس پە، تىزىلە قاپتاپ كەلە جاتقان نەمىستەر ەتپەتىنەن ءتۇسىپ جاتا - جاتا قالدى. قاپتان كەلىپ قالعان جاۋ قارقىنىن وقپەن باسىپ، تىنىس العانداي بولدىق.. . ورنىمنان اتىپ تۇرىپ بەساتارىمدى كوتەرە «زا منوي!» دەپ ايقايلاپ جاۋعا قارسى تۇرا جۇگىردىم. نەمىستەر اتۋىن توقتاتتى. قاراسام قولدارىن بۇلعاپ ساق - ساق كۇلىپ جاتىر ەكەن يتتەر. ارتىما جالت قارادىم. ماعان ىلەسىپ كەلە جاتقان ەش پەندە جوق. نە ەتەرىمدى بىلمەي تۇرىپ قالسام كەرەك - باسىم مەڭ- زەڭ، جىندى بولىپ كەتە جازدادىم... ۇرىككەن تاناداي جالت بەرىپ، بەتىمنەن وتىم شىعىپ، ءىشىم قۇسا، زاپىرانعا تولىپ قايتا قاشتىم، نەمىستەر مەنى مازاقتاي اتقىلادى.. . كەلسەم بارلىعى بۇعىپ ورىندارىنان تىرپ ەتىپ باس كوتەرمەي جاتىر. قۇسالانىپ، نە ايتارىمدى بىلمەي، تۇنشىعا كوگەرىپ، ء«ا، پاسىق يتتەر!» دەپ باستاپ، بىرنەشە اشۋلى قاتتى سوزدەردى ايتىپ ايقايلاپ جىبەرىپپىن، مايور پولياكوۆ ماعانجانى اشىعان كوزبەن كىنالانا قارادى. ونىڭ ورىنباسارى چەرنىح ءۇن قاتقان جوق. نەمىستەر شىنىمەن اق وقتى جاۋدىرا اتتى. ورنىنان تۇرا بەرگەندە مايوردىڭ ماڭدايىنان ءبىر وق ءدال ءتيىپ، تابان استى ءتىل قاتپاي قازا تاپتى بيشارا شال.. . اتىسىپ جاتىرمىز.. . چەرنىحقا «ەندى باتالون كومانديرىنىڭ ورنىن باسىپ، بەرەر بۇيرىعىڭدى تەز بەرگىن» دەدىم. كۇيگەلەك جازعان ەشنارسە ماردىمدى ايتا المادى، جاعدايدى وزگەرتەرلىك ارەكەت ىستەي المادىق.. . كەش باتتى. تۇندە چەرنىحتان دا ايرىلدىق.. . تاڭ اتا، ورمان ىشىنەن ون شاقتى اداممەن بىرگە كەلە جاتىپ، روتالاردىڭ قالعانىنا كەزدەستىم. 80-90 جاۋىنگەرلەردىڭ باسىن قوسىپ، «ەندى قايدا بارامىن» دەپ ءبىراز قينالىپ وتىردىم.. . ءۇش- ءتورت كۇن جاۋ سىرتىندا ساندالىپ ءجۇرىپ، اقىرى ۆولوكولامسك قالاسىنا كەلىپ، پولك شتابىن تاپتىق.. . سول كۇننەن باستاپ ءۇشىنشى باتالوننىڭ ءۇنى ءوشتى. وسى كەزدە ءبىز بەن ەكىنشىنىڭ قالعاندارىن بىرىكتىرىپ ءبىر باتالون بولىپ وتىرمىز. مەنى التىنشى روتانىڭ كومانديرىنىڭ ورىنباسارى ەتىپ تاعايىندادى.. . روتالار ورىندارىنان قوزعالىپ، جولعا شىقتى، جولداس كومبات! - دەپ باياندادى راحيموۆ.
- دۇرىس، مۇقا، ەندى جۇرە اڭگىمەلەسەيىك، ءسوزىڭ اۋزىڭدا، - دەدىم مەن. بارلىعىمىز ۇيدەن بىرگە شىقتىق. ەكىنشى روتانىڭ كومانديرى سەمەن كرايەۆ، ۇزىن بويلى، قۇلاعى كۇدىرەيگەن، ەتسىز جاقتى، وتكىر جاسىل كوزدى، ارىق تارامىس سارى جىگىت ەدى. ايازدان سارى ءتۇرى ءۇرپيىپ، كوگەرە توڭعانداي جاعى قۋسىرىلىپ، بۇرىنعىسىنان دا ارىق كورىندى. ءبىز 151,0 نىسانالى توبەنىڭ اينالاسىن ارالاعالى ەكى ساعاتتاي بولدى.
جان- جاقتى بولجاپ، باقىلاپ، اسكەر تىلىندە ايتقاندا، رەكوگنوستسيروۆكا جاساپ بولعاندايمىز. كۇن باتىپ، ىمىرت جابىلاردىڭ الدى. ەكى قارا جولدىڭ تورابى كوپىردىڭ الدىندا تۇرمىز. قىسقاسىن ايتقاندا بىلاي، كرايەۆ، - دەدىم مەن. - دۇشپان تاعى مىنا ەكى جولمەن كەلەدى. باسقا اينالانىڭ ءبارى شالشىق ەكەنىن كوزىڭ كوردى عوي. الدىنداعى قالىڭ ورمان وعان پانالاپ كورۋگە وتە جاعدايلى - اق. سەن ورماندا سوعىسپاعىن، اينالدىرعان سەكسەن ادامىڭمەن سوقىر ورماندا جاسىرىنباق ويناۋدىڭ قاجەتى جوق. ورماننان شەگىنە بەرىپ، مىنا اشىقتى قورعا. الدىنان قوسىپ الىپ، دالدەپ اتۋعا ارتىق جەر ىڭعايلى بولار دەيمىن. - جولداس كومبات - اۋ، ول ورماندى پانالاپ تۇرىپ ءبىزدى دە دالدەپ اتادى عوي. ءسويتىپ جەر جاعدايىن پايدالانسا. ول ءبىزدى ۇتپاي ما، - دەدى كرايەۆ ۇرىككەن تانانىڭ كوزىندەي كوزىن الاقتاتىپ.
- ەي، سەن، - دەپ زەكىردىم، - ساعان مەن كەۋدەڭدى جاۋ وعىنا اشىپ، توسقىن دەپ تۇرمىن با! توسىپ ال دەگەنگە نەگە تۇسىنبەيسىڭ. نەمىستەردى ورماننان 150-200 مەتردەي شىعارماستان اتىپ نەڭ بار سەنىڭ.
- وندا ءتۇسىندىم، جولداس كومبات، - دەدى ول ەزۋىن سامارقاۋ جيىپ.
- دۇرىس تۇسىنسەڭ. ول دا اقىماق ەمەس، قالبالاقتاپ توسقان وق تورىنا كەلىپ تۇسە قالاتىپ اڭقاۋ ايۋان ول ەمەس. الدىمەن بارلاۋ جىبەرەدى. ونى قالاي ەتپەكسىڭ؟ - دەپ تىكە سۇرادىم.
ءبىراز ويلانىپ تۇرىپ:
- باسە، ونى قالاي ەت دەيسىز، جولداس كومبات؟ - دەپ و دا سۇراق قويدى. - بارلاۋشىلارىن نەعۇرلىم بەرمەن اشىققا شىعارىپ الىپ، اقىرعى ادامىنا دەيىن مىنا الداعى ويپاڭنان كەيىن قايتارماي قىرىپ سالعىن.
- كەيىنگى، ارتتاعى كۇشى.. .
- ءجا، ءجا! سابىر ەتىپ تىڭدا الدىمەن. ارتىنان كەلە جاتقان نەگىزگى كۇش بۇل باعىتتا باتالوننان اسپاس، بارلىق سالماق داڭعىل جولدا بولار. سەنىڭ جاتقان مىنا تامپەشىگىڭدى ول زەڭبىرەك، مينومەتپەن ءبىراز يگە سالادى. جاۋاپ قاتپاي، تىرپ ەتپەستەن جاتا بەرگىن.. . جاياۋ اسكەرى اشىق جەرگە تىعىپ جاقىنداعاندا پۋلەمەتىڭ مەن مىلتىقتارىڭا ءسوز بەرىپ، وقپەن قاپسىرا قۇشاقتاپ ءبىر كورگىن.. . نە بولىپ شىعار ەكەن. الىستان باجىلداسىپ نە كەرەگى بار.. . نە دە بولسا جاقىننان بولسىن. مۇندايدا قولتىقتاسا قۇشاقتاسۋدان قاشپاعان ۇتادى. نە دە بولسا تاۋەكەلگە بەل بايلا، تاۋەكەل.
- جارايدى، قۇپ بولادى، - دەدى ول كۇيگەلەكتەپ، ۇيرەنشىكتى جاۋاپپەن. - الدىمەن ويلان. ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز قۇر بال اشۋ بولىپ جۇرمەسىن. ويلان، كرايەۆ، شالاعايلىق بولماسىن. «قۇپ بولادىمەن» عانا جاۋدى جەڭگەن كومانديردى ءالى كورە المادىم. ويلان! سەندەردىڭ ەنشىلەرىڭە تيگەن وسى جەر. سىباعاڭا اقىلمەن يە بولىپ، ايلامەن قورعا، قورعاي ءبىل.. . يا، دۇرىس ايتاسىز، جولداس كومبات، ويلايىن، - دەدى ول تاعى دا قايمىعا كۇيگەلەكتەپ.
- ەش نارسەمدى ايامايمىن، ءبىراز كۇمىلجي تۇرىپ:
- ءبىراق تا سىزدەن قانداي جاردەم بولادى.. . ەگەر دە كۇتپەگەن جەردەن ءحالىمىز ناشارلاي قالسا، قايتتىك؟ ساعان شىنى كەرەك پە؟ - دەپ تىكە قارادىم. ارينە، جولداس كومبات، ارينە. قىسىر سيىردان بۇزاۋ كۇتپەگىن. ەگەردە تەلەفونمەن بايلانىسىمىز بولسا، مەن ساعان جاردەم.. . - دەي بەرگەنىمدە كرايەۆ جالما- جان.. .
- بولادى عوي، بۇزىلسا تەزدەپ تۇزەتىپ تۇرامىز، - دەدى. مەنىڭ جاردەمىم.. . قىسىلعان كەزدە ساعان ۇرسۋ، ءارى- بەرىدەن كەيىن زەكىرىپ بوقتاۋ. ول مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. - ودان باسقا، جولداس كومبات، ودان باسقا، جاردەم جاعى.. . - ودان باسقا تۇك تە بەرە المايمىن، تۇگىم دە جوق.. . ايتا بەرسەڭ، ماترينينو، گاريۋنى حالدەرى ناشار بولسا سەنەن 30-40 ادام الۋىم دا مۇمكىن. و دا ەسىڭدە بولسىن. سەن الىستاسىڭ. مۇندا قيمىل جەكپە- جەك قانا. داڭعىل جول بويىنا قاراعاندا، مۇندا ونشا اۋىر بولا قويماس. ءبىراز سۇرلانا بوزارىپ:
- ءبىراق تا ءبىزدى ەسىڭىزدەن شىعارماڭىز، جولداس كومبات. ءسىزدىڭ داۋسىڭىزدى ۋاقتىلى ەستىپ تۇرۋ بىزگە بۇرىن مەدەت بولۋشى ەدى، دەپ جاسىعانداي بولدى.
- ءتايت! مەنىمەن ءبىرجولاتا قوشتاسىپ تۇرسىڭ با، ءوزىڭ، - دەپ زەكىردىم.
- جوق، جولداس كومبات، وزىڭىزدەن بۇيرىق بولماي، مىنا توبەنى قولدان شىعارمايمىز، - دەدى ول كۇلىپ.
- ىستەرىڭ قايىرلى بولسىن! جاۋىنگەرلەرگە ءتۇسىندىرىپ ايتقايسىڭ.. .
***
جولدا، ماترەنينودا ءبىرىنشى روتانىڭ كومانديرى فيليمونوۆپەن جولىعىپ، ءبىراز كىدىرىپ داڭعىل جول بويىنداعى گوريۋنى قىستاعىنا قاس قارايعاندا جەتىپ، اتتان ءتۇستىم. كۇن بويى سالقىن دالادا بولىپ، ۇيگە ەنىپ ءبىراز جىلىنا باستاعاندا سۋىق قارىعان بەتىڭ مەن ەرىنىڭ تىرىسا اشىپ، شارشاعانىڭدى ءبىر- اق سەزىپ، كوزىڭ كىربيىپ قالعي باستايسىڭ. ءبىراق قىزمەت جاعدايى ءار ۋاقىتتا دا سەرگەكتىكتى تىلەيدى. باستاعان ءىستى اياقتاماي ويىڭ جاي تاپپايدى. تىنىشتىق بەزگەن جەردە ۇيقىنىڭ نە اقىسى بولسىن.
- ءۇشىنشى روتا جاڭا كەلىپ جەپتى، لەيتەنانت تانكوۆقا قاي جەردى قالاي قورعاۋدى كورسەتتىم، - دەپ باياندادى ۇيگە ەنە راحيموۆ. مەن وعان ءبىرىنشى، ەكىنشى روتالاردىڭ جاعدايىن تولىعىنان ايتىپ، كارتا جۇزىندە كورسەتىپ، ولارمەن قالاي بايلانىس جاساۋ، تاعى باسقا نۇسقاۋلاردى بەرىپ بىتىرگەن سوڭ، جالمۇحاممەد بوزجانوۆتى ەرتىپ دالاعا شىقتىم. اينالا جىم- جىرت. قاپ- قاراڭعى ءتۇن. جەر بەتى اپپاق قار. اينالاداعى ورمان تىم- تىرىس مۇلگىپ تۇرعانداي. داڭعىل جول ەندى توقىلعان ورمەكتەي ءتىپ- تىكە، تۇپ - تۇرا جالتىر، جوسىلىپ جاتىر. قىستاقتىڭ ازعانا ۇيلەرى دە جول جاعاسىندا كۇركەشە - كۇركەشە بولىپ قاراۋىتىپ، قاز- قاتار ءتىزىلىپ تۇرعانداي، ولار دا جىم - جىرت، تىم- تىرىس. لەيتەنانت تانكوۆ كەلدى. ۇشەۋمىز قىستاقتى ەكى اينالىپ شىقتىق. شارشاعان جاۋىنگەرلەردىڭ كوبى وكوپتارىنا ءبىر قۇشاق پىشەن، يا ساباندى اكەلىپ توسەپ، شينەلدەرىنىڭ ءبىر ەتەگىن توسەنىپ، ءبىر ەتەگىن جامىلا ءبۇرىسىپ ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. ءار بولىمشەدە ايازدان تىقىرشىپ قاراۋىلدا تۇرعان جاۋىنگەرلەر عانا.
- جىگىتتەرگە دەمالۋعا رۇقسات ەتىپ ەدىم، جولداس كومبات، - دەدى تانكوۆ.
- دۇرىس، دەمالعاندارى دا تەرىس بولماس. اينالانى جارىق كەزدە ءبىراز بولجاپ، قالاي بەكىنىس ىستەۋدى ويلادىڭ با؟ - دەپ سۇرادىم ودان كەپ. تانكوۆ ءار وكوپتىڭ باسىندا قالاي قورعانۋ ماسەلەسىن رەتىمەن بايانداي باستادى. تولىعىنان تىڭدادىم. قاراڭعى تۇندە نە كورىپ، نە تۇزەتەرسىڭ.
- جارايدى، تاڭ اتا كورەرمىز. ءتيىستى قىزمەتىڭدى ىستەي بەر، - دەپ تانكوۆقا رۇقسات بەرىپ، شتابقا كەلدىم.
لەيتەنانت ۋگريۋموۆ
ۇقىپتى راحيموۆ كەرەكتى قاعازداردى دايارلاپ قويعان ەكەن.
- ەكىنشى روتامەن تەلەفون بايلانىسى بىلاي تۇرسىن، قوس اتتى، قوس جاياۋ حابارشىلار دايىنداپ جىبەردىم. بىرىنشىمەن دە بايلانىستى سولاي ىستەيمىز بە، جوق الدە شتاب ماترەنينودا بولا ما؟ دەپ سۇرادى مەنەن اعا اديۋتانتىم. شتاب وسىندا بولادى. ماترەنينو جەر ورتاسى بولعانمەن، مەيلىڭشە مىنا جاعدايدا ءبىزدىڭ وسىندا بولعانىمىز دۇرىس بولار دەيمىن.
- ءيا، اقساقال، توي- تاماشا وسى داڭعىل جول ءۇشىن بولار، - دەپ قاراپ وتىرمايتىن جالمۇحاممەد ءسوزىمدى ءبولدى.
- دۇرىس ايتاسىڭ، سوندىقتان ءالى ەكى پۋلەمەت پەن زەڭبىرەكتەردى وسىندا قالدىرىڭىز، - دەپ جاۋاپ بەرىپ، قاعازداردى وقىپ، كەيبىر جەرلەرىن تۇزەتىپ وتىرعانىمدا:
- رۇقسات ەتىڭىز، - دەپ بىرەۋ كىرىپ كەلدى. كۇڭگىرت شامنىڭ جارىعىنان قوناقتى ونشا تانىڭقىراماي ۇڭىلە قارادىم. مۇرنى ەدىرەيگەن، بۇزاۋ تۇمسىق، بويى ءبىر تۇتام، كەلتە باقاي سارى جىگىت:
- جولداس اعا لەيتەنانت، تانك قيراتقىشتار كومانداسى 25 ادام ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزعا كەلدى. لەيتەنانت ۋگريۋموۆ! - دەپ ساڭق- ساڭق ەتكەن داۋسىمەن ءوزىن- ءوزى ۋستاۆ بويىنشا تانىستىردى. سىرتقى ءپىشىنى مەن پىسىقتىعىنا قاراپ بارلىعىمىز دا ەرىكسىز ەزۋ تارتتىق.
- وتىر، ەرىم! - دەپ الدىمداعى ورىندىقتى كورسەتتىم.
- ال، باتىرىم، تانكتى قيراتاتىن قانداي جاراقتارىڭ بار، باياندا! بويى تاپال، قاس - كىرپىكتەن ەشقانداي حابارى جوق، اۋزى كەرە - قارىس، سالپيعان قالىڭ ەرىندى، سويداق كۇرەك ءتىستى، جىلتىلداعان كىشكەنە شىنى كوزدى، ماقتادان سىرىپ تىككەن ساتپاق- ساتپاق تەلەگرەيكانى قاۋسىرا بەلىنەن مىقتاپ، جالپاق سارى بەلدىكپەن بۋعان سارى جىگىت قىسىلا تەرلەپ، تومەن قاراعان كۇيىندە:
- گراناتامىز بار، ون شاقتى بوتەلكەمىز بار، - دەدى. ۇيدەگىلەر دۋ كۇلىپ جىبەردى.
- سولارمەن تانكىنى قيراتپاقسىڭ با؟
- ايتەۋىر ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزعا جىبەردى عوي. تانككە دەسەڭىز تانككە، جاياۋعا دەسەڭىز جاياۋعا شابۋىلعا بارۋعا جارايمىز، - دەپ نامىسىنا تيگەندەي كوكىرەگىن كوتەرە سويلەپ، باسقالارعا قارادى: مەنىڭ جىگىتتەرىم جاقسى جاۋىنگەرلەر، قولىنان كەلگەنشە ايانباسقا تىرىسادى. ولارعا مەنىڭ سەنىمىم مول، جولداس كومبات، - دەدى.
- وتە دۇرىس، ەرىم. جاۋىنگەرلەرگە سەنۋ كومانديردىڭ باسىنداعى باقىتى، ۇلكەن ىرىس. جاۋىنگەرلەر كومانديرگە سەنسە، ودان ارتىق ابىروي بولمايدى.. . يا، سەنىم، سەنىم. سەنىم - ۇلكەن مەدەت...
- ولار ماعان سەنەدى، جولداس كومبات، پوليترۋكتەن سۇراڭىز، - دەپ ۋگريۋموۆ جۇلىپ العانداي مەنىڭ ويىمدى ءبولىپ جىبەردى. «يا، دۇرىس» دەگەندەي بۇرىشتا تۇرعان اق قۇباشا جاس جىگىت جىميىپ، لەيتەنانتقا سۇيسىنە قارادى. مەنىمەن كوز كەزدەسىپ جالما- جان قولىن شەكەسىنە كوتەرىپ:
- پوليترۋك گەورگيەۆ! دەپ ءوزىن ماعان تانىستىردى.
- دۇرىس، وتىرا تۇرىڭىز، مەن مىنا قاعازداردى كورىپ شىعايىن، سونان سوڭ سويلەسەيىك، قاعازدى ءتۇرتىپ كورسەتتىم، - كەزەك وسىلاردىكى ەدى. ايىپ بولماسىن، - دەپ قالاي قورعانۋ جوسپارىن قاراي باستادىم. ۋگريۋموۆ تەمەكى تارتۋعا رۇقسات سۇرادى.. . ءاپ- ساتتە ۇكپەلى كوك تەمەكىنىڭ قوڭىرسىعان اشى ءيىسى مۇڭك ەتە قالدى. قاراپ ەدىم، ۋگريۋموۆ قالىڭ گازەتكە قولاقپانداي عىپ وراعان شىلىمىن قۇمارتا ءۇستى- ۇستىنە سورىپ، ءتۇبى تۇسكەن شەلەكتەي تاناۋىنان ءتۇتىندى بۇرقىراتا شىعارىپ، راقاتتانىپ، مۇرنىنىڭ ءۇستى بورتە تەرشىپ وتىرعانىنا كوزىم ءتۇستى.
- سەن باياعى، جورىقشى بارلاۋشى ەمەسپىسىڭ؟ - دەگەن سۇراعىما:
- ءبىر كەزدە بارلاۋشى بولعانىم دا راس، ءبىراق كەيىننەن مەنى ودان الىپ تاستادى، - دەدى.
- نەگە؟
- رۇقسات ەتسەڭىز اڭگىمەنى باستان ايتايىن، جولداس كومبات، ەگەر دە ەسىتپەگەن بولساڭىز، - دەپ جايباراقات اڭگىمە باستادى.
- ءبىر جولى بارلاۋعا بارىپ ەدىك. ءبىز بارعان قىستاققا ءالى نەمىستەر كەلمەگەن ەكەن. ونىڭ ار جاعىنداعى ەكىنشى قىستاقتا ەكەنىن ءبىر كولحوزشى ايتتى. ءبىر كولحوزشىنىڭ كيىمىن كيىپ، جيىرما شاقتى جاۋىنگەرلەردى سول قىستاقتا قالدىرىپ، ءوزىم نەمىستەر تۇرعان قىستاققا باردىم. قىستاقتى ارالاپ ءجۇرىپ، كەشىگىپ قالسام كەرەك، ءبىز تۇرعان قىستاقتى نەمىستەر مەن قايتقانشا باسىپ الىپ قويىپتى. بولىمشەمدى تابا المادىم. قايدا زىتىپ كەتكەنىن قايدام. ءبىراز جاڭاعى قىستاقتى ارالاپ، ءبىر نەمىستىڭ سولداتىنان تەمەكى سۇراپ تارتتىم داعى، كەشكە تامان سولبىرەيىپ، ءوزىمىزدىڭ شتابقا كەلىپ، ءمان- جايىمدى، كورگەن - بىلگەنىمدى ايتتىم. كوماندير ماعان ۇرسىپ، ورنىمنان الىپ تاستادى. جاۋىنگەرلەر كومانديردىڭ قاراماعىنا ولاردى جۇمساۋ ءۇشىن بەرىلەدى، جۇمساي بىلمەيسىڭ دەپ كەيىدى.. . ۇيدەگىلەر ءبىراز كۇلىپ الدى. جارايدى ەندى، بۇدان بىلاي قاراماعىڭداعى ادامداردى باستاپ، ونداي بەيباستىق ىستەمەسسىڭ. جاۋىنگەرلەردى ءبىر ۇيگە ورنالاستىرىپ، دەمالىڭدار. نە ىستەيتىندەرىڭدى تاڭ اتا ايتارمىن، دەپ ونىڭ اڭگىمەسىن دوعارىپ، كەتۋىنە رۇقسات بەردىم. زۋىلداپ ىسقىرىپ كەلىپ قىستاقتىڭ ءدال ورتاسىنا ەكى زەڭبىرەك وعى ءتۇسىپ، ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى گۇرس- گۇرس جارىلدى. تەرەزەنىڭ شىنىلارى اۋا تولقىنىنان سىڭعىرلاپ جەرگە ءتۇسىپ قيرادى. ستول ۇستىندەگى ماي شىراق سەلت ەتىپ قۇلاي جازداپ، قالتىلداي دىرىلدەپ، جارىعىن جىپىلىقتاتا ورنىندا قالدى. سابىرلى راحيموۆ:
- دىبىسىنا قاراعاندا ءجۇز بەستەن كەم ەمەس، - دەدى دە، - مەن بارىپ ورنىن كورىپ كەلەيىن، جولداس كومبات، شىعىن بار ما ەكەن، جوق پا ەكەن، - دەپ وزىنەن- ءوزى سۇراعانداي شىعىپ كەتتى.
- قاپ، مىنا ءيت تەرەزەنى قيراتىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن سۋىتىپ جىبەرگەنىن قاراشى، - دەپ جالمۇحاممەد پلاش- پالاتكامەنتەرەزەنى قىمتاپ جابا باستادى. تاڭ اتقانشا ءاربىر 10-15 مينۋت اراسىندا نەمىس ەكى- ءۇش سناريادتان اتقىلاپ تاستاپ تۇردى. دۇشپاننىڭ ونداي «قالجىڭىنا» ۇيرەنگەن جىگىتتەر كەز كەلگەن جەرگە ورنالاسىپ، بىرەۋلەرى دەمالىپ، بىرەۋلەرى جۇمىس ىستەپ، ءتۇننىڭ قالاي وتكەنىن بىلمەي قالدى.
ەرتەڭگى ساعات ون مەزگىلىندە باتىستان كۇن كۇركىرەگەندەي زەڭبىرەكتەن اتىس باستالدى. بارلىعىمىز دا دالاعا شىعىپ، اتقىلاۋ سارىنىنا قۇلاق سالىپ تۇرمىز. تىنىس العانداي ءبىراز سايابىرسىپ، سيرەكتەي بەرىپ، اينالانى كۇڭىرەنتە قايتادان ۇدەتە جونەلدى. اسىرەسە، كۇشتى اتىس يادروۆودان سولعا قاراي ءۇستىن- ءۇستىن ۇدەۋدە. جاۋدىڭ جيىرمادان اسا سامولەتتەرى اسپاندا تىنباي ۇدايى ۇشۋدا. ورمان ۇستىندە كەي كەزدە قۇمالاقتاعان قويداي مايدا بومبالار تاستاپ، كەيدە دالدەپ قۇيىلا ۇشىپ، وق بۇركىپاتقىلاپ ءجۇر. ولاردان جوعارى، كوكتى اينالعان قارا قۇستاي، ينەلىك ءتارىزدى ەكى بۇكىر سامولەت اسپاننان جەردەگىنى بولجاۋدا.
- سالماعىن قاي جاققا سالار ەكەن؟ - دەپ قاسىما بوزجانوۆ كەلدى. مەن سول جاققا قاراي قولىمدى سىلتەدىم. -
قىزىل توي- تاماشا الدا بولىپ جاتىر- اۋ، - دەپ بالا مىنەزدى جالمۇحاممەد تىپىرشىپ تۇر.
- اسىقپا، اسىقپا! كەزەك بىزگە دە كەلەر، سوندا توي- تاماشانىڭ انىق ىشىندە بولارسىڭ، - دەدى وعان حابيبۋللا.
- الداعىلار كەشكە دەيىن توتەپ بەرسە جارار ەدى، ءبىزدىڭ كەزەك ەرتەڭ ازاننان باستالسا، دۇرىس - اق بولعانى. قايتكەنمەن دە «ساقتىقتا - قورلىق جوق» دەگەن، جاۋىنگەرلەر بۇگىن دۇشپاندى قارسى الۋعا دايار بولسىن. بارلىق روتا كومانديرىنە سولاي دەپ نۇسقاۋ بەرىڭىز، - دەپ راحيموۆتى شتابقا جۇمسادىم.
- پۋلەمەتتەردى قالاي پايدالانباقسىز؟ - دەدى بوزجانوۆ. - ەكەۋىن دە ەكى جەڭىل شاناعا تيەپ قوي. شاپقىلاپ ءجۇرىپ اتاتىن بولسىن، - دەپ قالاي ىستەۋىن ءتۇسىندىرىپ ونى دا ءىس باسىنا جىبەردىم. گەنەرال تەلەفونعا شاقىردى.
- دۇشپان كاپروۆقا الدىمەن شابۋىل جاسادى. ەكپىنى ەكى رەت تويتارىلدى دەيدى. ءبىراق قارقىنى باسىلار ەمەس. ەندى سالماعىن يادروۆوعا سالار دەيمىن، دايىن بولىڭىز، - دەدى سابىرلى داۋىسپەن گەنەرال. - ايتپاقشى كەشە ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزعا تانك قيراتقىشتار كومانداسىن جىبەرىپ ەدىك، ولار قايدا؟ - دەپ سۇرادى.
- وسىندا، جولداس گەنەرال.
- ولاردى تەزدەن يادروۆوعا جىبەرىڭىز. ەليننىڭ قولاستىنداعىلار شامالىلاۋ، ءبىر تەسىككە جاماۋ بولۋعا جارار، - دەپ بۇيىردى. ۋگريۋموۆتى شاقىرىپ الىپ بۇيرىقتى ايتتىم.
- جولداس اعا لەيتەنانت، ءسىزدىڭ جىگىتتەرمەن بىرگە سوعىسۋعا قۇمار- اق ەدىك، وسى ءساتى تۇسپەي- اق قويدى، - دەپ كۇلە قوشتاستى ول.
- جولدارىڭ ءساتتى بول سىن، جىگىتتەر، تاعى ءبىر كەزدە جولىعارمىز، - دەپ ۋگريۋموۆتىڭ جاۋىنگەرلەرىمەن قوشتاستىم.. .
رومان ادەبي KZ پورتالىنان ءتۇسىرىلدى.
جالعاسى بار
