باۋىرجان مومىش ۇلى. موسكۆا ءۇشىن شايقاس - رومان
بۇل شىعارمادا قاندى سوعىستىڭ قاتىگەز بەينەسى شىنايى بەينەلەنگەن.
***
كاپيتان لىسەنكو
كۇزگى تاڭ. تۇنەرگەن اسپان. وي-شۇڭقىرداعى سۋلار كىلەگەيلەنىپ، قابىرشاقتانىپ قاتا باستاعان. ەل ورنىنان جاڭا تۇرىپ جاتىر. باتالون سالتاناتتى ساپ تۇزەپ، قالا ىشىمەن ىرعاقپەن ادىمداپ كەلەدى. ايەلدەر جىلى توسەكتەن يىقتارىنا جىلى ءتۇبىت ورامالدارىن اسىعىس جامىلىپ، تەرەزەلەرىن اشىپ، جاقتاۋعا سۇيەنىپ قاراپ تۇر.
قاۋىپپەن ۇرەيلەنىپ تە، تاڭدانىپ تا تۇرعان ءتارىزدى. كولوننانىڭ الدىندا كەلە جاتىپ بۇرىلىپ ارتىما قارادىم: روتالار ءتورت-ءتورت قاتاردان ساپ تۇزەپ، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ءتىزىلىپ، قاتارلارىن بۇزباپتى. ءبىز التى جۇزدەي ادامبىز. كولوننالار اراسىندا ەكى-ەكىدەن، ءتورت-تورتتەن جەگىلگەن 36 پار ات تاس جولدى تاعالى تۇياقتارىمەن سارتىلداتا باسىپ، زەڭبىرەكتەردى، وق-ءدارى جاشىكتەرى تيەلگەن اربالاردى سۇيرەپ كەلەدى. ساپتىڭ سوڭىندا جارالى جاۋىنگەرلەر مىنگەن، قوس دوڭگەلەكتى اربا كەلەدى. كوپتەن بەرى جۋىلماعان بەتتەرى توتىققان، توزاڭدانعان، كىرپىكتەرى كىرتيگەن، ۇيقى كورمەگەن، كوزدەرىنىڭ جيەكتەرى قىزارعان، ەرىندەرى كەزەرگەن، ساقال-مۇرتتارى تۇكسيە ءوسىپ، يىقتارىنا ۆينتوۆكا اسىنعان جاۋىنگەرلەر ساپ تارتىپ، سالتاناتپەن كەرە باسىپ ءجۇرىپ كەلەدى. تاڭعى ايازدان سۇرعىلت تارتقان مىلتىق نايزالارى كولوننا ۇستىنە تالشىبىقتىڭ ءيىن تىرەسە وسكەن ساباۋ بۇتاقتارى ءتارىزدى.
ول جەل لەبىمەن تەڭسەلە - ىرعالىپ تۇرعانداي كورىنەدى. ادامداردىڭ اياق باسىسى شاشاۋ شىقپاي، تاس جولدى ءزىلدى سالماقپەن الما-كەزەك، كەلساپ سوققانداي سولقىلداتىپ بارادى. جىگىتتەر لاي جابىسقان ساتپاق-ساتپاق ەتىكتەرىنىڭ تۇمسىعىن قايقايتا كوتەرىپ، سەرپە تاستاپ، قولدارىن بارىنشا قۇلاشتاي، ەكپىندى ادىمداي باسىپ كەلەدى. ۇزىننان-ۇزاق سوزىلعان كولوننانىڭ ادىمداي اياق باسىنان كوشە سولقىلدان، ۇيلەر تەڭسەلىپ تۇرعانداي...
ادامداردىڭ تۇرلەرى سۇستى، بايسالدى، قاتال جۇرىستەرى ەكپىندى، سالتاناتتى. - ولەڭ باستا! - دەپ كوماندا بەردىم. قاتارىمدا كەلە جاتقان تولستۋنوۆ جەڭىمنەن تارتىپ قالىپ: - ويباي، ونىڭ نە، كومبات-اۋ! دەپ سىبىرلادى. وعان جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا داۋىسىمدى بۇرىنعىدان قاتتىراق شىعارىپ: - ولەڭ باستا! - دەپ بۇيرىعىمدى قايتالادىم.
روتا كومانديرلەرى «ءبىر. ەكى؛ ءبىر، ەكى» - دەپ اياق باسۋدى ىرعاقتاپ جونگە سالا باستادى. ءبىرىنشى روتانىڭ ولەڭ باستاۋشىسى سۋىق ءتيىپ، قارلىققان داۋىسپەن: - سلۋشاي، رابوچيي، ۆوينا ناچالاس، بروساي سۆوە دەلو، ۆ پوحود سوبيرايسيا - دەپ ءاننىڭ باسىن باستاي بەرىپ، كەنەتتەن شۋماقتىڭ سوڭعى سوزىندە داۋسى كىلت ءۇزىلدى. ۇزىلگەن ءۇننىڭ ەلەگىزۋىنە ىرىق بەرمەي، ونىڭ قاسىنداعى جولداسى وكتەم، گۇرىلدەگەن داۋسىمەن سول ساتتە ءان اياعىن جۇلىپ الا جونەلدى: ۆوت ي وكوپى، ترەشات پۋلەمەتى، نو يح نە بوياتسيا سوۆەتسكيە روتى!..
ول ءاننىڭ، ءار توپتىڭ ىرعاعىن سول اياعىنىڭ باسۋ ىرعاعىنا قاراي سايما-ساي، قازىقتى قولاعاشپەن قاعىپ تۇرعانداي ناق-ناق ساڭقىلداتا ايتىپ كەلەدى. - وسىنىڭ داۋسىن ەستىگەندە جۋان قاز قوڭىر داۋىستى ميحايلوۆتىڭ داۋسىن ەستىگەندەي بولامىن دا تۇرامىن. پا، شىركىن، ءويت دەگەن-اۋ! - دەيدى تولستۋنوۆ قۇشىرلانا كۇلىمسىرەپ. ونىڭ ءسوزىن ولەڭنىڭ قايىرماسىندا انشىگە ەكپىندەتە قوسىلا شىققان جۇزدەگەن لەكتىڭ داۋسى ءبولىپ جىبەردى: - سمەلو مى ۆ بوي پويدەم زا ۆلاست سوۆەتوۆ، ي، كاك ودين، ۋمرەم ۆ بوربە زا ەتو. الگىندە عانا ەلسىز، جۇرتسىز، يەسىز قالعانداي مۇلگىپ تۇرعان قالا، كوپ داۋىستى تاسقىندى ءاننىڭ جاڭعىرىعىنان لەزدە تىرىلگەندەي، كوشەسىنە ادامدار اڭداپ، ءار ۇيدەن شىعا باستادى.
قالا ادامدارى كوشەگە شىعىپ، بىزگە سوستيا، تۇنەرە قارايدى. بىرەۋلەرى كولوننانى كوزىمەن ءبىر شولىپ ءوتىپ، تەرىس قاراپ قاپالى جابىرقاۋ كۇيدە كوشەنىڭ جيەگىمەن بەت الدىنا كەتىپ بارادى. بىرەۋلەرى تاڭىرقانا تاڭدانىپ، تۇرعان ورنىنان قوزعالار ەمەس...
بىرەۋلەرى ءبىزدى ەسىركەگەندەي كوڭىلى بوساپ جىلامسىراعان ءتارىزدى. مىنالاردىڭ كوزقاراسى ىڭعايسىز-اۋ، ىڭعايسىز كورىنەدى، دەپ كۇيزەلە سىبىرلادى تولستۋنوۆ. - امال قانشا، قايتەرسىز ەندى، ءبىز بولساق شەگىنىپ كەلەمىز، ءبىزدىڭ وسى ءتۇرىمىزدى كورۋ بۇلارعا وڭاي دەيسىز بە؟ بۇل جەر مەن موسكۆانىڭ اراسى جاپ-جاقىن-اق قوي، «ۇيىمە ەرتەڭ ويران سالىنادى» دەگەن قاۋىپ كىمدى قاجىتىپ، كىمدى مۇڭايتپاس، جولداس اعا پوليترۋك، - دەدى تومەن قاراپ بىزبەن قاتار كەلە جاتقان جالمۇحامەد بوزجانوۆ. كوشەگە جاپىرلاپ شىققان بالالار، ءا دەگەندە ورامالدارىنىڭ ۇشىمەن كوزدەرىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ تۇرعان شەشەلەرىنىڭ ەتەگىنە يمەنە تىعىلىپ، ولار ارتىنا قاراماستان زىر جۇگىرۋگە باتا الماي، باسپالاپ قارايدى.
شەشەلەرى ولارعا بىردەڭە دەپ سىبىرلايدى. بالالار بىرتە-بىرتە باتىلدانىپ، كوشەنىڭ ورتاسىنا شىعىپ، توپتانىپ، سولداتتارعا ەلىكتەپ، بىزبەن قاتارلاسىپ، اياقتارىن كوتەرە باسىپ، قولدارىن سەرمەي سىلتەي ەرىپ كەلەدى. ءبىز ءجۇرىپ كەلەمىز، ءبىز كوشەنى جاڭعىرتا ءان سالىپ كەلەمىز. قالا ورتالىعىندا توناۋعا ۇشىراعانداي اشىق-شاشىق قالعان ماگازيندەر؛ ويران-سايرانى شىعىپ، ورنىندا كۇلى عانا قالعان ورتەنگەن ۇيلەر؛ ءدال ءبىر جەر سىلكىنگەندەي، سودان جۇلىنىپ ءتۇسىپ، جالعىز شەگەگە ءىلىنىپ قالعان سىرمەن جازعان جارنامالار...
ءبىز سوعىس ويرانىنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارامىز، كورگەن كوزدە جازىق جوق - ءبىز ولاردى كورىپ بارامىز... ءبىز ءجۇرىپ كەلەمىز. ءبىز اڭكىلدەتە اندەتىپ كەلەمىز. سمەلو مى ۆ بوي پويدەم زا ۆلاست سوۆەتوۆ، ەە! ەە... پوكا نە پومرەم ۆ بوربە زا ەتو... - دەپ ايقىن ءۇنىمىز قارقىندى بولسا دا، كومەي استىنداعى تۇيە جىلىكتىڭ باسىنداي ءبىر نارسە جۇتىلماي ءۇن سىرىن بوگەپ، ءان ىرعاعىن زورلاپ تۇنشىقتىرا شىعارادى. سويتسە دە ءبىز ءان سالىپ، ولەڭ ايتىپ كەلەمىز.
كۇيزەلگەن ەلدى، قينالعان انانى، قيراعان قالانى كورىپ كەلەمىز... ءبىراق تا: 1917-جىلعى وكتيابردىڭ وسى ءبىر ولەڭى ەندى شيرەك عاسىر وتكەن سوڭ، 1941-جىلدىڭ وكتيابرىندەگى كۇزگى تاڭدا گيمن بولىپ ەستىلەدى. «ي كاك ودين، ۋمرەم ۆ بوربە زا ەتو» دەگەن سوڭعى جولى ءان سالعانداردىڭ انتىڭداي بولىپ ەكپىندەتە قايتالانادى. - بۇلاردىڭ ەسىنە بۇل ەسكى ولەڭ قايدان ءتۇستى ەكەن؟ - دەدىم بوزجانوۆقا، نە ايتارىمدى بىلمەي كەلە جاتقان مەن.
- مىناۋ ويراندى كورگەندە كىمنىڭ ەسىنە تۇسپەسىن، جولداس كومبات، تۇسىنىكتى عوي، - دەدى ول، ەگجەي-تەگجەيىن ايتىپ جاتپاي... ەكاتەرينا زامانىنداعى ۇلگىمەن سالىنعان، ماڭدايشا، بوساعالارى، تەرەزە جاقتاۋلارى ويۋمەن ناقىشتالعان كىشكەنە ءۇيدىڭ ەسىك الدىندا تۇرعان ايەلدەردىڭ ىشىنەن بۇرىل شاشتى ەگدە ايەل بىزگە قاراي بەت الدى. ول تۋرا بىزگە قاراي كەلەدى. ۇستىندە جاعاسى مەن جەڭى كەستەشەلەپ ەسكى ۇلگىلى كونە كويلەك، باسىندا يىعىنان سۋسىپ تۇسكەن ءتۇبىتتى جىلى ورامال...
كولوننانىڭ باسىندا كەلە جاتقان بىزگە اياعىن جورعالاتىپ كىبىرتىكتەي باسىپ جاقىندادى دا، قاتارلاسا ءجۇرىپ، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، بوزجانوۆقا قاراپ سويلەدى. كوڭىلى بوساپ، جاسقا بۋلىققانداي داۋسى قالتىراپ شىعىپ، تۇتىعا سويلەپ: - شىراقتارىم-اۋ، اينالىپ كەتەيىندەر-اۋ، قايدان كەلەسىڭدەر، قاراقتارىم، قايدا بارماقسىزدار؟.. - ءيا، شەشە، سوعىستان كەلەمىز، سوعىستان، - دەدى جالمۇحامەد. - سوعىسقا، مايدانعا بارامىز، شەشە... - نەمىستەر دە كەشىكپەي كەلە مە، قالقام؟ - دەپ سۇرادى كەمپىر. - ەرتەڭ، بۇرسىگۇندەرى كەلە قالسا، ءبىز وسى جەردە ولاردى تابان تىرەسىپ قارسى الماقپىز، شەشە... ولارمەن ءبىز سوعىسامىز، شەشەتاي!
- ءيا، قاراقتارىم، ءيا، نەمىس وسى جەرگە ويران سالىپ، بومبالاپ كەتتى، - دەدى قارت كەمپىر. كۇيرەگەن ۇيلەرگە تارامىستاي سۇق قولىن شوشايتا نۇسقاپ. - ءتىپتى ءبىر رەت دالدەپ شىركەۋگە دە تاستادى. قارعىس اتقان قۇدايسىز باس ۇرماڭدار، تەگى قۇداي ءۇيى شىركەۋدى دە ايامادى. ەشنارسەگە قاراماستان بومبالاي بەردى، قارعىس اتقان قارا بەتتەر. - وسى كەلە جاتقاندارىڭنىڭ كوبى مۇسىلمان تۇقىمى ەكەنىن قايدان ءبىلسىن بۇل كەمپىر، - دەدىم مەن تولستۋنوۆقا قازاقشالاپ.
بەيتانىس ءسوزدى ەستىگەندە كەمپىر تۇرشىككەندەي، بىزدەن قاشا جونەلمەك بولعانداي-اق، ماعان ءشۇبالانا، تەسىلە قاراپ، ساسقالاقتاپ قايمىعا: - ءسىز ءبىزدىڭ ادام بولاسىز با؟ الدە؟.. - البەتتە، ءبىز ءوز بالالارىڭىزبىز، شەشە، ايتپەسە كىم دەپ ويلاپ ەدىڭىز؟ - دەپ بوزجانوۆ كۇلدى. - ءبارىمىز دە ءسىزدىڭ بالالارىڭىزبىز، شەشە. - ءوزىمىزدىڭ قارا كوز قازاقتار مەن قىرعىزدار عوي، شەشە، - دەدى تولستۋنوۆ قالجىڭداپ، كۇلە سويلەپ.
- ارامىزدا ورىستار دا از ەمەس، شەشە. الدە كورمەي تۇرسىز با؟ ءوزىمىزدىڭ جىگىتتەردى تانىماي قالعانسىز با، شەشەتاي-اۋ؟ - ءبىر قۇداي ساقتاسىن سەندەردى، قاراقتارىم. ءبىزدىڭ مەدەۋىمىز دە، قورعانىمىز دا سەندەرسىڭدەر عوي. شىراقتارىم، لايىم ومىرلەرىڭ ۇزاق بولعاي، بالالارىم! - دەدى كەمپىر باتا بەرگەندەي بىزدەن قالىپ بارا جاتىپ. ءسويتىپ، سوڭىمىزدان كوپكە دەيىن قاراپ تۇرىپ قالا بەردى كەمپىر.
ءبىز قالانىڭ كوشەسىمەن ءجۇرىپ كەلەمىز. قالانىڭ شىعا بەرىس ىرگەسىنە جاقىنداي بەرگەنىمىزدە، جاڭبىر باياۋلاپ سىلبىر سەبەلەي باستادى... ءبىز قالا شەتىنە شىقتىق، ويپاڭمەن قىرعا كوتەرىلە بەرگەنىمىزدە الىستان مۇنارلانا ورمان جيەگى كورىندى. ءبىز قالادان وتتىك، مەن بۇرىلىپ كەيىن قارادىم: سوڭىمىزداعى ويپاڭدا جاڭا عانا ونىڭ ورتالىق كوشەسىمەن وتكەن، ويران باستالىپ، ويران كۇتكەن ءتۇزۋ كوشەسى، ءاپ-ادەمى سوعىلعان، قاز-قاتار تىگىلگەن شاتىرداي ىقشامدى ءۇيلى روسسيانىڭ، كوپ قالاسىنىڭ ءبىرى. ءيا، كوپ قالانىڭ ءبىرى. ول قالاعا سوعىس لەبى جەتىپ «ەرتەڭ ءۇيىڭدى ورتەپ، كۇلىڭدى كوككە ۇشىرىپ، تاۋدان توزاڭ، كولدەن تامشى قالدىرماي بۇلىك سالىپ، باسىڭا قيامەت-قايىم ورناتامىن...» دەگەن جالماۋىز قارت - سوعىستىڭ ىزعارلى ءۇنى ىرگەسىنە جاقىنداعان سايىن تىتىركەنىپ، ۇرەيلەنە قاۋىپتەنىپ، كوشەسىندە بولاشاقتا قان توگىلەرىن سەزىپ، سوعىس بەزگەگىمەن قالشىلداپ تۇرعان مۇڭدى قالانىڭ ءبىرى.
ول قالانىڭ اتى ۆولوكولامسك. ول موسكۆا ولكەسىنىڭ ءبىر قالاسى - استانامىزدىڭ تۋ سىرتى... قالا شەتى ارتىمىزدا قالدى، تاياۋداعى ۆوزميشە دەريەۆنياسىنا جاقىنداعانىمىزدا بۇلت قويۋلاپ، جاڭبىر سىركىرەي باستادى. ءبىز ءجۇرىپ كەلەمىز. الدا، دەريەۆنيا ۇيلەرىنىڭ اۋلاسى مەن بىرەن-ساران اسكەري فورما كيگەن ادامدار كورىنەدى.
الىستان بىزگە ولار دا تاڭدانا قارايدى. ءبىز ءجۇرىپ كەلەمىز... جاڭبىر ۇدەي ءتۇسىپ، بەتكە بۇركىپ-بۇركىپ جىبەرەدى. الدىڭعىلار تاقتاي شارباقتى شاعىن عانا اپپاق ءۇيدىڭ تۇسىنان وتە بەرگەندە، الدەكىم مەنىڭ اتىمدى اتاپ شاقىردى. جالت بۇرىلىپ قاراسام، گەنەرال پانفيلوۆتىڭ اديۋتانتى ماعان قاراي جۇگىرىپ كەلەدى ەكەن. - سالەمەتسىز بە، جولداس اعا لەيتەنانت! ءسىزدى گەنەرال... شاقىرادى، جولداس اعا لەيتەنانت... - دەپ قۋانا، اپتىعا، اسىعىپ، قىزىل شىرايلى لەيتەنانت ەنتىگە قۋىپ جەتتى... باتالوندى باستاپ اكەتە بەرۋدى راحيموۆكە تاپسىرىپ، ءوزىم شەتكە بۇرىلىپ شىعىپ تۇردىم.
الدىمنان روتالار توپ-توبىمەن ءوز كومانديرلەرىنىڭ سوڭىنان بۇرىنعىسىنشا قاز-قاتار ءتىزىلىپ ءوتىپ بارادى. جاڭبىر سەبەلەپ جاۋىپ تۇر. ودان يمەنىپ، ودان قورعانىپ بۇعىپ بارا جاتقان ەشكىم جوق. ءبارىنىڭ ەڭسەسى جوعارى، باستارى كوتەرىڭكى. ءۇستى-باستارىنان تارام-تارام سورعالاپ اققان سۋدىڭ اراسىنان بىرنەشە قيىن-قىستاۋ جاعدايدا مىندەتتى بورىشتارىن ورىنداپ، الىستان ارداقتى ەلىن ساعىنىپ كەلە جاتقان. سوعىستاردا ساعى سىنباعان ەر تۇرپاتتارى كورىنەدى.
بايقاپ قارعان ادامعا ولاردىڭ كوزدەرىنەن قۋانىشتىڭ وتى بىلىنەر-بىلىنبەس جىلتىرايدى . ءيا، ءبىزدىڭ مىنا جىگىتتەردىڭ ەڭسەسى جوعارى. باستى كوتەرىڭكى ۇستاپ، ادىمداي باسۋىنا اقىسى بار. ولار وت شارپىعان، قان قۇسقان جەرلەردى باسىپ ، جاۋ قۇرساۋىندا، ءتۇسى سۋىق اجال شەڭگەلىندە قالىپ قويدى. جوق، قالىپ قويعان جوق، جان تۇرشىگەرلىك ارپالىسپەن قاندى شەڭگەل جاۋ شەبىن جارىپ ءوتتى.
قاناتتارىنىڭ ۇشىن شالدىرىپ جاۋدىڭ بەرىك قامالداي شەبىن ويرانداپ، تالقانداپ بۇزىپ شىقتى. كەشە عانا ورىندالماس ارمانداي بولىپ كورىنگەن ماقساتقا بۇگىن جەتتى. ءوز ۇيىرىنە قايتا قوسىلدى. وتكەن كۇندەردە شەككەن مەحناتتارىمىزدىڭ ءبارى ءتۇس كورگەندەي ارتتا قالدى. ساپتا كەتىپ بارا جاتقان ازاماتتار ماعان ءۇنسىز، ءتىلسىز جىلى شىرايمەن قارايدى.
ولارعا مەن دە جىلى جۇزبەن قاراعىم كەلەدى. كەشە عانا اقىرىپ-زەكىرگەنىم ولاردىڭ ەسىندە جوق. وسى ساتتە ولاردىڭ كەشە عانا قىڭىرلانىپ، قينالا باعىنعاندارى مەنىڭ دە ەسىمدە ەمەس. كەشەگى مەنىڭ زەكىرگەنىمە، ونىمدى ولاردىڭ كوڭىلىنە اۋىر العانىنا بۇگىن كۇلگەندەيمىز. ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدى جاپ-جاقسى تۇسىنەتىن ادامدارعا ۇقسايمىز. ەندەشە ارامىزداعى كەشەگى ءدۇردارازدىقتىڭ كەرەگى نە ەدى دەگەندەيمىز. ەر ازاماتتار دەپ وسىنداي-اق سولداتتاردى ايتارسىڭ... - بۇ جاققا، بۇ جاققا ءجۇرىڭىز، جولداس اعا لەيتەنانت، - دەپ ەپەلەكتەپ اديۋتانت شارباققا كىرە بەرىس ەسىكتى اشىپ، ماعان جول بەردى. مەن اۋىز ۇيدەن ءوتىپ، اديۋتانت كورسەتكەن ماڭدايشاسى الاسا ەسىكتى اشىپ، تابالدىرىقتان اتتاپ تىك تۇرىپ، ءتارتىپ بويىنشا راپورت بەرمەكشى بولا بەرگەنىمدە، گەنەرال پانفيلوۆ اۋزىمدى اشۋعا دا مۇرشا بەرمەستەن، سەرگەك باسىپ الدىمنان قارسى شىقتى.
قوس قولداپ قولىمدى الا امانداسىپ، اكەلىك مەيىرىممەن قولىمدى سيپاي قىسىپ، وزىمە تانىس مەيىرىمدى باياۋ داۋىسپەن: - تەرەزەگە قاراپ تۇرسام، اسكەرلەر كەلە جاتىر ەكەن. مۇنشاما ساپ تارتقان سالتاناتتى قول قايدان كەلە جاتىر دەپ تاڭدانىپ ءبىراز تۇردىم. كولوننا باسىنان ءسىزدى كورىپ تاني كەتتىم، - دەپ ول قولىمدى بوساتىپ، سولعا قاراي قولتىقتاپ ەرتە ءجۇرىپ. ءسوزىن ساباقتاي: - شىنىمدى ايتسام، ءا دەگەندە سەنەر - سەنبەسىمدى بىلمەدىم.
شەڭبەردى جارىپ ءوتىپ، جاۋ سىرتىنان كەلىپ، ءوز توبىمىزعا قوسىلعاندارىڭدى كورىپ، قۋانىشىم قوينىما سىيماي كەتتى. جاقسى كەلىپسىزدەر، جاقسى كەلىپسىزدەر... - دەي بەرىپ تەبىرەنگەن گەنەرال كىلت توقتاپ، ماعان شەشىنۋدى ۇسىندى. قىسىلتاياڭ جاعدايدا مىنا سۇراپىل سوعىستا ۇزاق ۋاقىت كورىسپەي ءجۇرىپ، كەزدەسكەن شاقتا گەنەرالدىڭ قۋانىشتى، اكەلىك سۇيىسپەنشىلىگى، سۇيكىمدى ءسوزى مەنىڭ تامىرىمدى يىتكەندەي ەلجىرەتتى. وتكەن كۇندەرى مەن بۇلاي كەزدەسەمىز دەپ ويلاماپ ەدىم.
باستاپقى سوعىس كۇندەرىندە شتابپەن ءجوندى بايلانىسا الماي، كورشى باتالوندارمەن ءيىن تىرەسە قولتىقتاسىپ بىرگە تۇرا الماي، ءوز پولكىمنىڭ كومانديرىمەن بايلانىستى ءۇزىپ الىپ، بارلىعىنان ايرىلىپ قالىپ، جەكە دارا سوعىس جۇرگىزىپ، جاۋ سىرتىندا قالعانىم ءۇشىن گەنەرال مەنى ۇلكەن ايىپقا بۇيىرار دەپ ويلاۋشى ەدىم. وتكەن كۇندەرى مەن زور ۋايىم سوڭىندا ەدىم، ۋايىم دا مەنىڭ قىر سوڭىمنان قالماپ ەدى. سونداعى ويىمشا گەنەرال ءبىزدىڭ قايتىپ ورالعانىمىزدى ەستىپ، مەنى مۇنداي قۇشاعىن جايىپ قۋانا قارسى الماس، تەك مەنىڭ پولك كومانديرىم مايور ەلينگە: «مومىش ۇلىن ورنىنان ال! شەنىن تومەندەت!» -دەپ جارلىق ەتەر دە قويار دەگەن اۋىر وي تولقىتىپ، نار جۇگىندەي جانشىپ باسىپ، ەڭسەمدى بىرنەشە رەت تومەن ءتۇسىرىپ ەدى.
ەگەر دە بەتپە-بەت كەزدەسە قالساق، گەنەرال قاسىنا شاقىرىپ الىپ، ماعان اقىرماس تا، زەكىرمەس تە، نۇقىماس تا، سوقپاس تا، بالاعاتتاپ اقىرەتتەمەس تە دەۋشى ەدىم ىشىمنەن. ونداي وداعاي مىنەز گەنەرالدا جوق ەكەنىن مەن بۇرىننان بىلەتىنمىن. ءبىراق قاباعىن شىتىنا ءتۇيىپ تۇرىپ، داۋسىن جارقىن شىعارا قاتتىراق سويلەپ، ادەپتى تىلدە زىلدەي اۋىر سوزدەرمەن مەنى كىنالاپ، ايىپتارىمدى موينىما قويا وتىرىپ: «جولداس اعا لەيتەنانت، باتالونعا ءوزىڭىز قولقالاي سۇرانىپ باردىڭىز.
مەن ءسىزدى ءوز تىلەگىڭىز بويىنشا تاعايىندادىم. باتالون باسقارۋ وڭاي ءىس ەمەس ەكەنىن مەن سىزگە سول كەزدە-اق ەسكەرتىپ ايتقان بولاتىنمىن... ەندى باتالوننىڭ باتارەيا ەمەس ەكەنىنە كوزىڭىز جەتكەن بولار، جولداس اعا لەيتەنانت. باتالوندا ءسىزدىڭ «نول-نولمەن»، «سولعا تامان، وڭعا تامان نول-نولىڭىزبەن»، «سوڭىنان ءبارىن باستىرمالاتا ات» ەمەس. باتالون باسقارۋ ءۇشىن تاكتيكا كەرەك. ءادىس قولدانىپ، سوعىسۋ كەرەك ەكەنىن كەزىندە سىزگە ەسكەرتكەم. سوعىس ويىنشىق ەمەس، شىراعىم... مەن سىزگە سەنىپ ءجۋرۋشى ەدىم، سويتسەم قولىنان ءىس كەلمەيتىن بولبىر كومانديرلەردىڭ ءبىرى ەكەنسىز عوي... ال ءسىز بولساڭىز ءبىزدىڭ ىسىمىزگە كوپ كەسىر - كەدەرگى كەلتىردىڭىز. اسكەري ساپتان تۇگەل ءبىر باتالوندى الىن كەتىپ، ەشكىممەن ءجوندى بايلانىسا الماستان، جاۋ سىرتىندا سالاقتاپ قالىپ قويىپ، پارتيزان بولعىڭىز كەلدى مە؟
جوق، جولداس اعا لەيتەنانت، مەنىڭ ديۆيزيام پارتيزان وتريادى ەمەس، سالالى، ارنالى ارميانىڭ ديۆيزياسى. ءسىز سياقتى كەز كەلگەن اعا لەيتەنانتديۆيزيادان ءبىر-ءبىر باتالوندى بەتالدى سۋىرىپ الىپ كەتە بەرسە، نە بولماقپىز؟ مەن پارتيزان وتريادىنىڭ كومانديرى ەمەسپىن. مەن تۇراقتى ديۆيزيا كومانديرىمىن. مەنىڭ اسكەري جوسپار - جوباما كەسىر كەلتىرۋىنە جول بەرە المايمىن... ءسىز سياقتى پايداسىنان زيانى مول باتالون كومانديرىنىڭ ەندى ماعان كەرەگى جوق...». كەزدەسكەن كەزدە گەنەرال ماعان وسىلاي ايتىپ ايىپتار دەپ ويلاۋشى ەدىم.
سوڭعى بەس كۇن، بەس ءتۇن بويى مەن وسىنداي قاتال دا بولسا ءادىل ۇكىمدى ەستۋگە ءوزىمدى-ءوزىم دايىنداپ ەدىم. ال ەندى بولسا، گەنەرال مەنىڭ الدىمنان شىعىپ راپورت ايتۋىما دا مۇرشامدى كەلتىرمەي، شاپشاڭ باسىپ قاسىما كەلىپ، قولىمدى قوس قولداپ قازاقشا الىپ، ءسال قيعاشتاۋ قارا كوزىمەن ماعان تەبىرەنە، قۋانىشتى ءجۇزى جايدارىلانا قاراپ، كوپكە دەيىن قولىمدى ءوز قولىنان بوساتپاي تۇردى. مەن سەنەر-سەنبەسىمدى بىلمەي، تۇردىم دا قالدىم.
- وتىرىڭىز، جولداس مومىش ۇلى، وتىرىڭىز، - دەپ ۇستىندە توپوگرافيا كارتاسى جاتقان ستولدىڭ جانىنداعى ورىندىقتى نۇسقادى. وتىرىڭىز، وتىرىڭىز... شاي ىشكىڭىز كەلە مە؟ تاماقتانىپ الساڭىز قايتەر ەدى؟ - دەپ قادىرلى قوناعىڭداي قارسى الىپ، مەنىڭ جاۋابىمدى كۇتپەستەن ەسىكتى اشىپ، ءبىر كىسىگە بۇيرىق بەردى. مەن «نە بولىپ قالدى ەكەن» دەپ سۇراققا جاۋاپ تابا الماي، ال-دال بولىپ گەنەرالدىڭ وسىنشا مەيىرىممەن قارسى العانىنا تۇسىنە الماي، يمەنە جالتاقتاپ، كۇيگەلەكتەي بارىپ، ورىندىققا وتىرا كەتتىم...
ءبىز كورىسپەگەن از ۋاقىتتىڭ ىشىندە گەنەرال ارىقتاپ، بۇرىنعىدان دا كىشىرەيىپ ەڭكىشتەنىپ، كيتەلىنىڭ جاعاسى موينىنا كەڭەيىپ قالىپتى. مىقىنىنان بالاعىنا دەيىن ەكى ەلى قىزىل ءادىپتى گەنەرالدىق بەلگىسى بار شالبارى وزىنە شاق ەمەستەي ولپى-سولپى بولىپ كورىنەدى. ءجۇزى توتىققان، اجىمدەرى بۇرىنعىدان گورى تەرەڭ سىزاتتانا تۇسكەن. قىسقا بۋرىل شاشى قىلتاناقتاي تىكىرەيىپ تۇر. مۇرنى مەن يەگى ازداپ سۇيىرلەنگەن. بۇرىن مۇقيات كۇزەپ جۇرەتىن سۋاعارىنداعى بارماقتىڭ تىرناعىنداي ءتورت بۇرىشتى قارا مۇرتى بۇرىنعىدان گورى تىكىرەيە ءوسىپ كەتىپتى.
سوعىس اۋرەسى كەيىنگى كۇندەرى مۇرتىن باسۋعا مۇرشاسىن كەلتىرمەگەنى سەزىلەدى. گەنەرال ماعان وسى جولى ءبىرىنشى رەت قارتايىپ، قاجىعانداي كورىندى. گەنەرالدىڭمىنا مۇنداي كەلبەتى ءوزىمنىڭ مارقۇم قارت اكەمدى ەسىمە ءتۇسىردى. اكەم دە گەنەرالداي ساقال- مۇرتىن، شاشىن بۋرىل باسقان كىسى ەدى. گەنەرالمەن وسى كەزدەسۋىم اكەممەن سوڭعى رەت كەزدەسكەنىمدى كوزىمە ەلەستەتتى. 1938-جىلى قيىر شىعىستىڭ وركەش-وركەش تاۋلارى، ۋسسۋريدىڭ دۇلەيلەنە بىتكەن ۇشى-قيىرى جوق ورماندارى، سكۆورودينو مەن ۆولوچايەۆكاداعى ماڭگى سۋىق ايماعى ارقىلى ءجۇرىپ امۋردىڭ يرەك وزەنىن تىكە كەسىپ، بايكالدىڭ جاعاسىنداعى الىس تەسكەن تاۋلارىنان ءوتىپ، سيبيردىڭ كەڭ دالا جازىعى مەن تاۋلارىن باسىپ، قىرعىز الاتاۋىنىڭ باۋىرىندا جاتقان جۋالىداعى تۋعان اۋىلىما ۆلاديۆوستوكتان ون بەس كۇن، ون بەس ءتۇن دەگەندە زوردان جەتتىم. كوپتەن كورمەگەن قارت اكەمدى ساعىنىپ جەتتىم.
الدىنا الىپ الديلەپ، ساعان كەلگەن ماعان كەلسىن دەپ تىلەپ، بوپەم، بالام دەپ، باۋىرىنا باسىپ، ماپەلەپ وسىرگەن، تەنتەكتىك ەتسەم كەشىرگەن، مەنى كوپ جاساپ، ازامات بولسىن دەپ تىلەگەن اكەمنەن قىمبات ماعان كىم بار ەدى؟ سول كىسىمەن جولىعۋعا اسىعا كەلىپ جەتتىم. مەن اۋىلعا جاقىنداي بەرگەنىمدە، ەڭسەسى ءتۇسىپ بۇكىرەيگەن قارت اكەم ۇيدەن كىبىرتىكتەي باسىپ جۇگىرە شىعىپ، قارسى الىپ، اكەلىك مەيىرىم بيلەپ، قول-اياعى قالتىراپ، كوكىرەگى سىرىلداپ، كوزى جاساۋراپ قولىمدى ۇستاپ ايمالاپ ءسۇيىپ، موينىمدى تەبەرىكتەي يىسكەپ، بالاپانداي باۋىرىنا قىسىپ كوپكە دەيىن قۇشاقتاپ تۇرعانىن مىنا كەزدەسۋ ەسىمە ءتۇسىردى.
مەنى قۇشاعىنان بوساتا بەرىپ، اكەم حال-جايىمدى سۇراماستان، داۋسى دىرىلدەپ، ساسقالاقتاپ، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ كىسىلەرىنە: «ءاي، سەندەر، نەعىپ تۇرسىڭدار، نەگە وسى ۋاقىتقا دەيىن ساماۋىرقويمايسىڭدار؟ الگى سوياتىن قويدى وسى ۋاقىتقا دەيىن ورىستەن الىپ كەلگەن جوقسىڭدار ما؟ تەز ءبىر بالانى شاپتىرىپ جىبەرىڭدەر! ۇيگە كيىز، كورپەنى قالىڭىراق توسەڭدەر، نەعىپ تۇرسىڭدار، بارىڭدار»، - دەپ اۋىلداعى قارسى العان جىگىتتەر مەن قاتىن-قالاشتان مەنى قىزعانعانداي ولاردىڭ ءارقايسىسىن ءار جاققا جۇمساعانىن ەسىمە ءتۇسىردى.
اكەمنىڭ سونشاما كۇيگەلەكتەيتىندەي-اق مەن جولدا ارىنىن اشىنىپ كەلمەگەن ەدىم. ءبىراق تا اكەم جارىقتىق شىرىلداپ، اۋزىن اشقان بالاپانىنا ءدان بەرگەن قارلىعاشتاي، الدىمەن مەنى جۇمساق ورىنعا وتىرعىزىپ، ىستىق تاماق بەرۋ ءۇشىن باسقالاردىڭ دا مازاسىن الىپ ەدى. مەن شىنىندا دا اش تا، جالاڭاش تا ەمەس ەدىم. سوندا دا بولسا جىل سايىن وتە الىس قيىر شىعىستان قارت اكەمدى، كىندىگىمدى كەسىپ، كىرىمدى جۋعان تۋعان جەر، تۋىسقان ەلدى اڭساپ كەلۋشى ەدىم.
«بوپەم» دەپ سۇيگەن اكەسىن، ونىڭ «ادام بول، قالقام» دەپ تىلەگەن تىلەگىن، «سەرگەك بول» دەپ سەنگەن ۇياسىن كىم ساعىنبايدى؟ ءيا، مەن شىنىندا دا جىل سايىن دەمالىس العاندا قيىر شىعىستان اۋىلعا «اشىعىپ» جەتەتىنمىن. ساعىنىپ اڭساپ كەلەتىنمىن. اكەمنىڭ ايمالاعانىن، قامپيعان ەسكى سارى ساماۋىرىن شايىن سۋسىنىمدى قاندىرىپ، اكە مەيىرىمىنەن بال جەپ، ءبىزدىڭ اينابۇلاقتىڭ شەربەت سۋىنا جۋىنۋدى اڭساپ كەلەتىنمىن. اينابۇلاق! مىڭبۇلاق!
ومىرگە تۇڭعىش كەلگەنىمدە دۇنيەدە تەڭدەسى جوق ءنارلى سۋمەن مەنى شومىلدىرعان، مەنى جۋىندىرعان بۇلاق. مەن العاش سۋىن ىشكەن، مەنى الديلەپ سۇيگەن، ماعان سەنگەن، تۋعان جەرىم مىڭبۇلاق! - كانە، جولداس مومىش ۇلى، - دەپ گەنەرال مەنىڭ ويىمدى ءبولىپ جىبەردى. - ال ەندى ءسوز باستاڭىز. ادام شىعىنى كوپ پە؟ وسىنى ايتىپ ول ءبىر نارسە ەسىنە تۇسكەندەي، تىقىرشىپ قاباعى ءتۇيىلىپ، ماڭدايى جيىرىلىپ كەتتى دە، الدە نەگە اشۋلانعانداي-اق ءسوزىن ءۇزىپ، - كەشىرىڭىز، باتالونىڭىزدا تاماق بار ما، جىگىتتەردىڭ قارنى اش ەمەس پە؟ - دەدى.
مەن ءبىزدىڭ جورىق وشاقتارىمىزدا ەكى كۇننەن بەرى وت جاعىلماعانىن ايتتىم. گەنەرال ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ تەرەزە تەكشەسىندەگى تەلەفوندى الىپ: مومىش ۇلىنىڭ باتالونىنا تەزدەپ ىستىق تاماق بەرىلسىن! ۇيلەرگە ورنالاستىرىلسىن! دەمالۋ جاعى قاراستىرىلسىن، - دەپ شارۋاشىلىق بولىمىنە بۇيرىق بەردى. گەنەرال ورنىنا قايتىپ كەلىپ، ماعان قاراما-قارسى وتىردى دا، پاپيروس ۇسىنىپ سۇراعىن قايتالادى. - ال، ادام شىعىنى كوپ پە؟ مەن بولعان شىعىنىمدى ايتتىم. - جارالانعان جاۋىنگەرلەر قالىپ كەتكەن جوق پا؟ - ەشكىمدى قالدىرعان جوقپىز، ولاردى وسىندا الىپ كەلدىك، جولداس گەنەرال.
گەنەرال تاعى دا تەلەفوندى الىپ، شتاب باستىعىمەن سويلەسىپ: «مومىش ۇلىنىڭ باتالونى جاۋ تىلىنان ءوتىپ كەلدى» دەپ ارميا شتابىنا حابارلاۋدى بۇيىردى. - ءيا، سولاي دەڭىز، يۆان يۆانوۆيچ! باتالون تۇگەل كۇيىندە، جاۋىنگەرلىك قالىپتا دەڭىز. جويىلىپ كەتپەپتى، جاۋ قولىنا تۇسپەپتى، ارتيللەرياسى دا، كولىك، اربا - سايماندارى دا تۇگەل، ۇيىمداسقان تۇردە ۆولوكولامسكىگە كەلىپ جەتتى دەڭىز.
ءيا، سولاي دەپ بايانداڭىز، يۆان يۆانوۆيچ. گەنەرالدىڭ وسى ايتقانى مەنىڭ ويىمدى ورنىنا ءتۇسىردى. مەن ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ: - جولداس گەنەرال، التى ءجۇز ادامنىڭ توقسانى بىزدىكى ەمەس. ولاردى ءبىز بىتىراپ جۇرگەن جەرىنەن جول-جونەكەي جيناپ الدىق دەي بەرگەنىمدە: «ورىنسىز ارالاسىپ ءسوزىمدى بولمە» دەگەندەي يشارات ءبىلدىرىپ، گەنەرال تەلەفوندى تىڭداپ تۇرا بەردى. مەن قىسىلىپ ءسوزىمدى تىيا قويدىم. ول تۇرعان بويى شتاب باستىعىنىڭ بايانداماسىن تىڭداپ، ستول ۇستىندە جاتقان كارتاعا ۇڭىلە قاراپ تۇرىپ: - ءيا، م م... مە... سولاي، سولاي. جوق، جوق، جوق، - دەدى كەنەت شورت كەسىپ. - ولاي بولماس، مۇنداي جىم-جىرت تىنىشتىققا مەن سەنبەيمىن. تاعى دا سۇراستىرىپ، ابدەن انىقتاڭىز، يۆان يۆانوۆيچ.
داۋىل الدىندا كۇن رايى ءاردايىم اشىق بولدىنىڭ كەرى كەلىپ جۇرمەسىن. ولارعا ءبىر سەنىمدى پىسىق وفيتسەر جىبەرىڭىز. ءيا، ءيا... ءيا... كاپيتان گوفماندى نەمەسە مايور ستاريكوۆتى... تەلەفوندى ورنىنا قويىپ، گەنەرال كارتاعا تاعى ءۇڭىلدى. قولىنا قالام الىپ، اسپاي-ساسپاي بىرنەشە بەلگى ءتۇرتىپ ءتۇسىرىپ تۇرىپ، قاسى تاعى دا ءتۇيىسىپ كەتتى. قالامنىڭ سىرتىمەن ستولدى توقىلداقشا تىقىلداتىپ، ءبىراز ويلاپ تۇردى دا، وزىنە ءوزى كۇبىرلەپ، - ءيا، ءيا، سولاي، سولاي... - دەپ ماقۇلدادى دا، سونان سوڭ جالت بۇرىلىپ ماعان قاراپ: - ايتپاقشى، ءسىز ماعان نە دەمەك ەدىڭىز، جولداس مومىش ۇلى، - دەدى.
مەن جول-جونەكەي ءبىر-بىرلەپ، توپ-توبىمەن بىزگە قوسىلعان جاۋىنگەرلەر تۋرالى، ولاردىڭ كەيبىرى سوناۋ شەكارادان بەرى كەلە جاتقانى تۋرالى، ولاردى بولەك كولونناعا تۇرعىزىپ، جان-جاعىنا كۇزەت قويىپ الىپ كەلگەنىم تۋرالى ايتتىم. وسىنى ايتقانىمدا گەنەرال ۇناتپاستان، رەنجىگەندەي ءپىشىن ءبىلدىرىپ، قاباعىن شىتتى. - مەن بۇل ماسەلە جونىندە سىزدەن باسقاشا ويلاپ، باسقاشا تۇسىنەمىن، جولداس مومىش ۇلى، دەدى ول سالقىن جۇزبەن كوزىمە تىكە قارام.
قورشاۋدا قالعان جالعىز-جارىمدار كىم ەدى؟ ءسىز ولاردى كىمدەر دەپ تانيسىز؟ ولار مىنا قىرعىن سوعىستا پولكتەرىنەن، بولىمشەلەرىنەن اداسىپ قالعان ءبىزدىڭ بەيشاراجاۋىنگەرلەرىمىز. مىنا ءشات-شالەكەيدە سۇيەنەر، مەدەت ەتەر كومانديرىنەن، جولداستارىنان اجىراپ، قورعانسىز قالىپ، اشىپ-ازىپ، ءوز توبىن، ءوز ءۇيىرىن ىزدەپ كەلە جاتقان ءوزىمىزدىڭ سولداتتار ولار. ولار ەل دەسە ەڭىرەگەن، اق نيەتتى ادال جىگىتتەر، جولداس مومىش ۇلى. ولار وپاسىزدار ەمەس. ولاردىڭ نەمىس قولىندا قالعىسىكەلمەي، ءوز توبىن تابۋعا تالپىنىپ، وزەگى تالىپ، ازاپتانىپ، قورلىققا كونىپ، تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، بىرنەشە قيىندىقتاردان تولارساقتان قان كەشكەندەي ءوتىپ شىعىپتى.
بۇل سىزشە ەرلىك پە، قورقاقتىق پا؟ مەنىڭشە، بۇل ەرلىك. ازاماتتىق، ادالدىق. ولار ءوزىمىزدىڭ ادامدار عوي، شىراعىم- اۋ! ولاردىڭ قورشاۋدان ۇيىمداسىپ شىعا الماعانىنا كوبى كىنالى ەمەس، ولار بىزگە قوسىلىپ سوعىسقا قايتا بارماق بولىپ كەلگەندەر ەمەس پە؟ گەنەرالدىڭ بۇل سوزىنەن كەيىن جاڭا بىزگە قوسىلعان توقسان جاۋىنگەر تۋرالى بىربەتكەي تىكە سويلەگەنىمە ەندى ءوزىم قاتتى قىسىلدىم. جورىق كەزىندە ولارعا تىم قاتال بولعانىم قازىر كوز الدىما ەلەستەپ، جانىما باتتى.
ولاردى بولەك تۇرعىزۋعا بۇيرىق بەرگەنىمدە، شەكارا فورماسىن كيگەن، ساقال- شاشى وسكەن، ۇزىن بويلى الەۋەتتى ءبىر جىگىت نارازى بولىپ، بەتىمە تىكە قاراپ تۇرىپ: «نەمەنە، جولداس اعا لەيتەنانت، ءبىز سىزگە تۇتقىنبىز با سونشالىقتى؟» - دەپ ەدى. مەن زەكىرىپ تاستاماقشى بولعانىمدا، ونىڭ قاسىنداعى جاي كيىم كيگەن ءبىر قابا ساقال جولداسى الگى جىگىتكە جىلى سويلەپ، ونى جۇباتقانداي: «ەشتەڭە ەمەس، يۆان ميتروفانوۆيچ، قۇدايدىڭ مۇنىسىنا دا شۇكىر، ءوزىمىزدىڭ ادامدارعا تۇتقىن بولساق ارمانىمىز نە؟» - دەگەن ەدى.
سودان كەيىن الگى شەكاراشى جىگىت ءتۇسى جىلىپ، كۇلىمسىرەپ: «مەيلى، جولداس اعا لەيتەنانت، ماقۇل، ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزدا-اق بولايىق» - دەپ ساپقا بارىپ تۇرىپ ەدى. ءبىراز ويلانىپ ءوز ءسوزىن ءوزى ۇقىپتاعانداي بولىپ، ول تاعى: «مايدان شەبىن بۇزىپ وتكەننەن كەيىن بىزگە قارۋ-جاراق بەرەدى، سوندا جاۋعا ءبىز دە قايتا تيىسەمىز»، - دەگەن ەدى، «ءوزىڭنىڭ قارۋىڭ قايدا؟» - دەپ ونىڭ ءسوزىن كەكەسىن ءتۇسىنىپ، مەن زەكىرە سۇراعان ەم سوندا: «مىنە، جولداس اعا لەيتەنانت»، - دەدى ول سابىرلى تۇردە قوينىنان ءبىر ريەۆولۆەردى سۋىرىپ الىپ، ءتۇسى سۋىق قارا ريەۆولۆەردى قولىنا سالماقتاپ ۇستاپ تۇردى دا، تاعى دا بىلاي دەدى: «ءبىراق، جولداس اعا لەيتەنانت، مۇنىڭ ىشىندە نەبارى ەكى-اق پاترون عانا. «ساقتىقتا قورلىق جوق» دەگەندەي ءبىر ايدان بەرى قاسقالداقتىڭ قانىنداي ساقتاپ ءجۇرمىن.
جامان ايتپاي جاقسى جوق، بىردەڭە بولا قالسا ءبىر وعى نەمىسكە، ءبىر وعى وزىمە دەپ ساقتاعان ەدىم». ءسويتىپ، ول ريەۆولۆەردى قايتادان قوينىنا تىعىپ قويىپ ەدى. قازىر بۇل اڭگىمەنى گەنەرالعا ايتۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن. ەندى ەسىمە تۇسكەندە ادەيى ايتپاي ىشكە بۇگىپ قالدىم. ويتكەنى توقسان جاۋىنگەر تۋرالى ءوز ايتقانىم وزىمە سوققى بولىپ تيگەنى ونسىز دا جەتكىلىكتى بولدى.
- مەن سىزگە قاراعاندا كوپتى كورگەن سولداتتاردىڭ ءبىرىمىن، جولداس مومىش ۇلى. مەن ولاردىڭ مۇڭىنا، قايعىلى حالدەرىنە تۇسىنەم، ولاردىڭ قادىرىن بىلەم. وسى كەزدىڭ وزىندە ولاردىڭ تالايىمەن كەزدەسىپ اڭگىمەلەستىم دە، - دەپ گەنەرال ءسوزىن جالعاستىرا بەرىپ، - ولاردىڭ كوبى جىگەرلى، ۇستامدى، تۇراقتى ادامدار. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، جاۋ جاعىنا ءوتىپ كەتۋگە نەمەسە جاۋ باسىپ العان ايماقتا قالىپ قويۋعا ولاردىڭ مىڭ مارتەبە مۇمكىنشىلىگى بولدى عوي.
ءبىراق ولار مەيلىنشە قورلىق كورىپ، ازاپتانا قۇز- قيادان ءوتىپ، ازىپ- توزسا دا قايتادان ساپقا تۇرۋعا تىرىسىپتى. ولار سوعىستان قاشىپ كەلە جاتقان جوق، سوعىستى ىزدەپ كەلە جاتىر. ويتكەنى، ولار ءبىزدىڭ جەڭىسىمىزگە شىن جۇرەگىمەن سەنەدى. ال ەگەر سوۆەت وكىمەتى جەڭىلەدى دەگەن پاسىق پيعىلدا بولسا، مۇنشاما ازاپتانىپ، جاننان ءتۇڭىلىپ تاۋەكەلگە بەل بايلاپ نەسى بار ەدى ولاردىڭ؟ جەكە- جەكە بىتىراپ كەلە جاتقانداردى جيىپ الىپ، باسىن قوسىل الىپ كەلگەنىڭىز دۇرىس بولعان ەكەن. گەنەرال ءوزىنىڭ ايتقان سوزدەرىن پايىمداپ، قايتا-قايتا تارازىعا سالىپ وتىرعانداي-اق ءبىراز ءۇنسىز وتىردى.
شىنىمدى ايتسام، گەنەرالدىڭ كوكەيگە قونىمدى ءادىل سوزدەرىن سوندا بىردەن تۇسىنە المادىم، ءارى توقسان ادامعا بولا گەنەرالدان ءسوز ەستىگەنىم جانىما باتتى. گەنەرال اقىرىپ ايتپاسا دا، ءار ءسوزى زىلدەي اۋىر ءتيدى، جابىرلەندىردى، زىعىرىمدى قايناتتى. ونى سەزگەن گەنەرال مۇرتىنان كۇلىمسىرەپ: - قانە، قانە، ال ايتا بەرىڭىز، ايتا بەرىڭىز، - دەدى. ونىڭ «ايتا بەرىڭىز» دەگەنىن مەن «اڭگىمەمىز وسىمەن ءبىتتى» دەپ سىپايىلاتقانى عوي دەپ ءتۇسىندىم.
«مىنا سىن ساعاتتا جۇمىسى كوپ، شارۋاسى تىعىز كىسىنىڭ ۋاقىتىن الىپ وتىرمىن-اۋ»، - دەپ ويلادىم دا، ونىڭ ويىن ءبولىپ، باستى ىستەردەن قول ۇزدىرمەۋ ءۇشىن بارىنشا قىسقاشا بايانداۋعا تىرىستىم. قالا كۇيرەپ، وت قۇشىپ، كوك كۇڭىرەنىپ، جەر تەبىرەنىپ، ەل كۇيزەلىپ جاتقاندا، ءومىر مەن ءولىم اراسىنداعى قيان-كەسكى ارپالىس، جويقىن سۇراپىل بولىپ جاتقاندا، گەنەرالدىڭ مەنىمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرۋعا ۋاقىتى مۇلدە تاپشى دەپ تۇسىنگەنىم عوي.
جيىرما ءۇشىنشى وكتيابر كۇنى كەشكە، - دەپ ءبىر جەتىنى اتتاپ ءوتىپ بارا جاتىر ەدىم... جوق، شىراعىم، جيىرما ءۇشىنشى وكتيابرىڭدى قويا تۇر، - - دەدى گەنەرال ءسوزىمدى ءبولىپ. - ءسىز ءسوزىڭىزدى جيتاحا مەن سينكوۆودان باستاڭىز، - دەپ گەنەرال سول جەرلەردى كارتادان شۇقىپ كورسەتتى. - ءبىزدىڭ سوعىستى جوبالاۋىمىز ەسىڭىزدە مە؟ سول جوبا ءىس جۇزىندە قالاي بولىپ شىقتى. اڭگىمەنى سودان باستاڭىز.
مەن لەيتەنانت دونسكيح پەن برۋدنىي باستاعان الدىڭعى شەپتەگى ۆزۆودتاردىڭ سوعىسى تۋرالى، ولاردىڭ ەرلىكتەرى تۋرالى قىسقاشا بايانداپ بەردىم. ءبارىن تىڭداپ بولعاننان كەيىن، گەنەرال ماعان: ءبىر ۇرىستا توعىز مارتەبە جارالانسا دا ءبىر ادىم كەيىن شەگىنبەگەن دونسكيحتى ناگراداعا ۇسىنۋدى جانە ونىڭ تۋعان- تۋىسقاندارىنا ول جونىندە حات جازۋدى بۇيىردى.
برۋدنىيدىڭ اڭگىمەسىن ايتا باستاعانىمدا، گەنەرال ءۇن-ءتۇنسىز تىڭداپ وتىردى، ءبىراق ەلەڭدەپ، سابىرسىزدانىپ، قالتاسىنان ساعاتىن الارىن السا دا، وعان قاراماي، تەك وڭ قولىنىڭ باسبارماعىمەن دوڭەس شىنىسىن سيپالاي بەردى. مەن دە ساسقالاقتاپ، بۇل نىشان جاقسى حاباردىڭ بەلگىسى ەمەس-اۋ دەپ سەزە قويدىم.
مەن نار تاۋەكەل، نە بولسا و بولسىن دەگەن ويمەن جاسىرماستان، جاپپاستان بۇل لەيتەنانت تۋرالى جاي-جاپساردىڭ ءبارىن تۇگەل جايىپ سالىپ بارىپ، ءبىر- اق تولاستادىم. گەنەرال دا ءۇن قاتپاي وتىردى. ساعاتىن ستولدىڭ ۇستىنە قويىپ، ماعان جاقىنداي بەرىپ، جىلى شىرايمەن ءسوزىمدى ءبولىپ، ءوزى سويلەپ كەتتى. قىزۋىم باسىلماعان مەن سول شاقتا بۇل كىسى وزىمەن-ءوزى سويلەسىپ وتىر ما دەپ قالدىم. تالاپ قويۋ بار دا، قاتالدىق بار. تالاپ قويۋ - زاڭدى نارسە.
قاتالدىق زاڭنان تىس. ايتسە دە... - دەدى ول وسى ءبىر ءسوزدى سوزىپ ايتىپ، ماعان كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراپ. مەن دە وعان كوز تايسالدىرماي تىكە قارادىم. - ايتسە دە، - دەپ قايتالادى، ءبىر جاعىنان سىزدىكى وتە دۇرىس. - مەنىڭ نەم دۇرىس ەكەنىن ايتپاستان، وسى ماسەلەنى ويلاپ، ءپىشىپ تۇرعانداي توقتاپ قالىپ، ستول ۇستىنەن ساعاتتى قايتا الىپ، شىنىسىن تاعى سيپالار وتىردى دا، وي جەلىسىن ساباقتاعانداي: - ءسىز، ارينە، بىلەسىز عوي، سوعىس بۇل ەكى ۇعىمدى ءجيى-ءجيى شاتاستىرادى. ولاي بولماسا سوعىس تا بولا ما.
شاتاق، شاتاسۋ سوعىستىڭ كەساپاتتى زاڭنىڭ ءبىرى ەمەس پە. برۋدنىيدان جانە قورشاۋدا قالعان توقسان سولداتتان مىندەتتى ورىنداۋدى قاتال تۇردە بولسا دا، ءادىل تالاپ ەتكەنسىز. ونىڭىز دۇرىس. مەن دە سۇيتەر ەدىم. سوعىس كەي كەزەڭدە تاباندىلىقپەن تالاپ قويۋ مەن قاتالدىقتىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى جويىپ جىبەرەدى. سوڭعى سوزدەردى گەنەرال سالماقپەن ايتتى.
- البەتتە، سوعىستا كەزىندە داۋلاسىپ، ماسەلەنى ورتاعا سالىپ تالقىلاپ جاتۋعا ۋاقىت جوق. كەي كەزدە مەيىرىمدى، قايىرىمدى بولۋدى، ادام بالاسىنا جان اشىرلىق سەزىم ءبىلدىرىپ جاتۋدى ويلاۋعا دا ۋاقىت از. سوعىس پەن ۇرىس پارمەنى ارەكەتتى، اسەرلى، تاپقىر، قاتال قيمىلدى ۋاقىتىندا تەز تالاپ ەتەدى. سوندا دا بولسا، شەكتەن شىعىپ، قالىپتان اسپاۋ كەرەك. كوماندير ەر سەركەسى، ەر اعاسى، جاۋىنگەرلەردىڭ جەتەكشىسى. «سەرگەك وي - ەر سەرىگى» دەگەن ماقال بەكەر ايتىلعان ەمەس.
قىزبالىققا جول بەرە بەرسەك، قىرىپ الۋ وپ- وڭاي- اق. اشۋعا تىزگىنىمىزدى مەڭگەرتسەك، ورىندى ايىپتاۋدان اداسىپ، جازاسىزدى جازالاپ اداسۋىمىز ءسوزسىز... -جولداس گەنەرال، مەنىڭ جازا باسىپ، قاتە كەتكەن جەرىم قايسى، سوندا؟ اشىق ايتىڭىزشى؟ - دەپ جىبەرىپپىن قىسىلعانىمنان. - مەنىڭ جازا باسىپ، قاتە كەتكەن جەرىم قايسى، سوندا؟ اشىپ ايتىڭىزشى؟ - دەدىم مەن شىداي الماي.
- ءسىزدىڭ قيىن- قىستاۋ جاعدايدا ءبىر شەشىمگە كەلىپ، ونى ءىس جۇزىنە اسىرعانىڭىز وڭدى ەكەنى داۋسىز. ءسىزدىڭ كومانديرلىك ەركىڭىز، ءسىزدىڭ شەشىمىڭىز ءساتتى ورىندالىپتى - بۇ دا جاقسى. ءسىزدىڭ الدىڭىزدا برۋدنىيدىڭ كىنالى بولعانىنا داۋ جوق. ونى ءسىز قۋىپ جىبەرىپسىز. ول ىزا مەن نامىس بويىن كەرنەپ، جانى اشىنىپ بارىپ ەرلىك ىستەپتى. ەرلىكپەن ءوز كىناسىن اقتاپ شىعىپتى. كەتىپ قالماپتى، وزىڭىزگە قايتىپ ورالىپتى. مىنە، ەندى سونىڭ الدىندا ءسىز كىنالىسىز. وعان تىم قاتالدىق ىستەپ كىنالى بولدىڭىز.
ءسىز وعان: «قايدا بارساڭ وندا بارعىن، اقىرى نەمىستەرگە كەتە بەر، سەن ەندى ماعان كەرەك ەمەسسىڭ!» - دەپسىز. قاڭعىپ ءجۇرىپ قازا تاپسا نەمەسە ايتقان جەردەي اۋلاق، وتانعا وپاسىزدىق ىستەۋ جولىنا تۇسسە سوندا نە بولماق؟.. بۇنىڭىز دۇرىس ەكەن. ادامدى ولىمگە يتەرمەلەگەنىم ءۇشىن نەمەسە وپاسىزداردىڭ جولىنا ايداعانىم ءۇشىن ءومىر بويى جانىم قينالىپ، ارىم كۇيزەلەر ەدى، جولداس گەنەرال. ە، ماسەلە سوندا، جولداس مومىش ۇلى، ماسەلە سوندا.
مۇنى ءوزىڭىز ەندى بايقاپ، ءتۇسىنىپ ايتىپ وتىرساڭىز، جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى. مۇنى ماعان ءتۇسىندىرىپ، بايقاتىپ ايتقان ءوزىڭىزسىز عوي، جولداس گەنەرال. ايتۋ، ارينە، وڭاي. ءبىراق، سول ايتقانعا ءتۇسىنىپ، ۇعىپ، ءبىلۋ قيىنىراق... ال، ءبىزدىڭ كوپ جىگىتتەر كەيدە، جامانشىلىق ويلاماسا دا اسىرا سىلتەپ ۇردا-جىققا سالىپ كەتەدى. ءسىز مىنا جاعدايدا كومانديرلىك بيلىكتى ازداپ اسىرا سىلتەپ جىبەرگەندەيسىز-اۋ. مەنىڭشە، برۋدنىيدى كومانديرلىك قىزمەتىنە قايتا قويىپ، جولداستارىنىڭ الدىندا ونى اقتاۋ كەرەك بولار.
بۇدان بىلاي وتە - موتە ءبىر ەرەكشە جاعداي بولماسا، كىسىلەردى ورنىنان اۋىستىرۋدىڭ قاجەتى جوق. قانشا دەگەنمەن، ءاربىر جاۋىنگەر ءوز كومانديرىنە، ءوز جولداستارىنا، ءوز پولكىنا باۋىر باسىپ، ءۇيىر بولىپ قالادى دا، تۋعان ءۇي ىشىمدەي جاقسى كورەدى. برۋدنىي قايتىپ كەلىپتى، ويتكەنى ول سىزگە باۋىر باسىپ، ءۇيىر بولعاننىڭ ءبىرى، - دەپ گەنەرال سۇق قولىمەن نۇقي سويلەدى.
بۇرىن-سوڭدى گەنەرالدىڭ بۇلاي نۇقي سويلەگەنىن كورمەگەندىكتەن مەن شەگىنشەكتەپ بارىپ سوستيىپ قالدىم. - ءسوز جوق، ءسىز ونىڭ كوڭىلىنە قاتتى قاياۋ سالعانسىز، ءبىراق تا ول ءسىزدى ىشىنەن جاقسى كورەدى، جاقسى كورمەسە قايتىپ كەلىپ نەسى بار ەدى ونىڭ. - ونى مەن دە جاقسى كورەمىن، جولداس گەنەرال. - اڭگىمەنىڭ ءوزى سوندا بولىپ تۇرعان جوق پا.
-راس، جولداس گەنەرال، مەن وز پراۆومدى ازداپ ارتتىرىپ قىراپ جىبەرگەن ەكەم. - ازداپ ەمەس، كوبىرەك ارتتىرىپ جىبەرگەنسىز. بۇدان بىلاي كومانديرلىك بيلىگىن قالىپتان اسىرماي ىستەپ كورۋگە تىرىسقانىڭىز ءجون بولار. ال، مەنىڭ دارەجەم سىزدىكىنەن گورى جوعارىلاۋ عوي. ءبىراق مەن ازىرشە ديۆيزيادان ەشكىمدى قۋعان جوقپىن. برۋدنىي ءۇشىن ماعان ايتىلعان گەنەرالدىڭ وسى سوزدەرىنەن اۋىر سوگىس قايدان بولسىن؟ راس، ايىپ مەندە ەكەن، جولداس گەنەرال، وعان ءتۇسىنىپ وتىرمىن.
ايىپتى ەمەسسىز، قىزبالاۋسىز، كەي كەزدە تىم قىزبالاۋسىز. ال، جاڭاعى سوعىس جونىندەگى اڭگىمەنىڭ جالعاسىن ايتا بەرىڭىزشى. - ار جاعى بەلگىلى عوي، جولداس گەنەرال. ونىڭ نەسىن ايت دەيسىز؟ - قورىقپاڭىز، يمەنبەڭىز، مەن سىزگە ءالى بىردە- ءبىر رەت زەكىرىپ، نە ۇرىسقان جوقپىن عوي. - وسىنى ايتقاندا گەنەرالدىڭ بۇرىنعى بايسالدى ءجۇزى وزگەرىپ سالا بەردى دە، ءتۇرى جايدارىلانىپ، مۇرتىنان كۇلىپ قويدى.
- راس، ۇرىسقان جوقسىز، - دەدىم مەن دە قالجىڭ رەتىندە. ءسويتىپ ەكەۋمىز دە كۇلىپ جىبەردىك. باعانادان بەرگى اڭدىسىپ تۇرعان سالقىن قاتىناس وسى كۇلكىمەن شايداي اشىلىپ، بۇدان بىلايعى اڭگىمەمىز جىلىپ سالا بەردى. قالاي سوعىستىڭىزدار، سوعىستان نە ۇيرەنىپ، نە ءبىلىپ شىقتىڭىزدار، الدىمەن وسىنى ايتىڭىز. سوعىس تاجىريبەسىن ۇيرەنىپ، جىپكە ءتىزىپ قورىتۋ، كانىگى بولۋ - ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى ماسەلە. مەن وعان نوۆليانسك، ۆاسيليەۆو تۇبىندە بولعان ءبىرىنشى ۇرىستاردى ايتىپ بەردىم.
گەنەرال كەيبىر كەزدە ءسوزىمدى ءبولىپ، كوپ نارسەنى قايتا سۇراپ، ابدەن انىقتاپ الىپ ءوز كارتاسىنا تۇزەتۋلەر ەنگىزىپ وتىردى دا، ءبىر نارسە ەسىنە تۇسكەندەي قالامىن ستولعا قويا بەرىپ: - ءسىز كاپيتان لىسەنكونى ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟ - دەپ سۇرادى. مەن كاپيتان لىسەنكونى بۇرىننان، الماتىدان ءبىلۋشى ەدىم. «ول كىسىگە نە بولىپ قالدى؟» دەپ سۇرادىم گەنەرالدان. گەنەرال قاباعى جابىڭقى، ءجۇزى قاپالى كەسكىنمەن ءبىراز وتىردى دا: - ول ءوز باتالونمەن بىرگە ەرلىكپەن قازا تاپتى، - دەدى. سول ساتتە كاپيتان گوفمان كىرىپ كەلدى. الاسا بويلى، بۇيرا شاشى قىسقا قىسقارتىلعان، جاس ءپىشىندى، جىلى ءجۇزدى جىگىت.
مەن ورنىمنان تۇرىپ، گوفمان ەكەۋمىز امانداستىق. - ءيا، جولداس گوفمان، بۇگىن ءبىزدىڭ توبىمىزعا جولداس مومىش ۇلىنىڭ باتالونى كەلىپ قوسىلادى، - دەدى گەنەرال. - مەن مۇنىڭ ءسوزىن تىڭداپ، ءسىزدىڭ سىزعان جوبالارىڭىزدى تۇزەتىپ وتىرمىن، - دەدى ول تاعى دا قارتانى كوتەرىپ، - جولداس گوفمان، بۇل كىسى بولعان وقيعانىڭ ءتىرى كۋاسى. ءسىز بەن ءبىز مۇندا وتىرىپ دۇرىس جوبالاماپپىز، جوعارعى ورىنعا كەيدە دۇرىس ماعلۇمات بەرە الماپپىز.
- جولداس گەنەرال، مەن سىزگە ءاردايىم ءبىزدىڭ بولجاۋىمىزدى عانا ايتقان بولاتىنمىن، - دەدى گوفمان قىسىلىڭقىراپ. - ارينە، - دەدى گەنەرال، - كەيبىر دەرەكتەرىڭىز سايما- ساي كەلسە دە، كەيبىرەۋلەرى شالكەس. ال، نە ايتايىن دەپ ەدىڭىز؟ گوفمان كوزىنىڭ قيىعىمەن قولتىعىنداعى قارا پاپكاعا قاراپ: - مىنانىڭ ىشىندەگىنى سىزگە باياندايىن دەپ كەلىپ ەدىم، جولداس گەنەرال، -دەدى. - قاپ، وسى جاعداي اسىقتىرىپ، اپتىقتىرىپ، جاعادان الادى دا تۇرادى. ايىپقا بۇيىرماڭىز، - دەپ گەنەرال ماعان بۇرىلىپ ابىگەرلەنگەندەي، - اڭگىمەگە اينالىپ وتىرىپ سىزگە دەگەن تاماق ەستەن شىعىپ كەتىپتى عوي. ال، اناۋ كىشكەنە بولمەگە بارىپ، تاماقتانىپ الىڭىز، - دەدى كورشى بولمەنى نۇسقاپ. - ءسىز تويا تاماقتانىپ العانشا، ءبىز گوفمان جولداس ەكەۋمىز ءبىراز سويلەسىپ، ءسوزدى ءپىسىرىپ الايىق، - دەدى.
مەن الاسا عانا دوڭگەلەك ستولدىڭ جانىنا كەلىپ وتىردىم. اسپاز قايماق قاتقان كاپۋستا سورپا اكەلىپ الدىما قويدى. - ءبىر جۇتىم اراق ءىشىپ جىبەرسەڭىز قايتەدى، جولداس اعا لەيتەنانت؟ - دەدى ماعان اديۋتانت. كورشى بولمەدەن گەنەرالعا ءمان- جايدى بايانداپ جاتقان گوفماننىڭ قوڭىر سازدى داۋسى ەستىلەدى. مەن وعان زەيىن قويىپ تىڭداماستان، كوپتەن بەرى ىشپەگەن ىستىق سورپانى ءۇستى-ۇستىنە ءبىر ەكى-ءۇش ۇرتتاپ جىبەرىپ، قاناعاتتانىپ العاننان كەيىن كاپيتان لىسەنكو ويىما ءتۇستى.
ءالى ەسىمدە: ءبىزدىڭ ديۆيزيا جاڭادان قۇرالىپ جاتقان كەزدە ول شتابقا كەلىپ ەدى. ءبىر جولى مەن گەنەرال پانفيلوۆتان شىعىپ كەلە جاتقانىمدا، ات جاقتى، باپتاپ شيراتىلعان جىلتىر قارا مۇرتتى، ءبىر جاعىنا جىعا قايىرعان شاشى بار، ءبىر سىلقىم اتتى اسكەردىڭ وفيتسەرى اۋىز ۇيدە وتىر ەكەن. ونىڭ جالپى ءپىشىنى ماعان چاپايەۆتىڭ باس كيىمسىز تۇسكەن سۋرەتىنە ۇقساعانداي كورىندى. اياعىن الشايتا سوزىپ، ورىندىققا شالقايا وتىر ەكەن. ءساندى ەتىگىنىڭ سىرنەسىندە كۇمىس بىلەزىكتەي تاعىلعان جالپاق شپور جالتىراپ تۇر.
مەن وعان جۇرە سالەم بەرىپ، ءوتىپ بارا جاتىر ەدىم... -ەي، اعا لەيتەنانت، توقتاي تۇرشى، - دەپ ناق مەن ونىڭ ەكى تۋىپ ءبىر قالعان ىنىسىندەي - اق، ۇيىرە قولتىقتاي بەرىپ، جاۋىرىنىمنان قاعىپ، قۇلاعىما بەتىن تاقاپ: اندا قالاي؟ - دەپ سىبىرلادى. سەنىڭشە قالاي، گەنەرالدىڭ ۇستىنە رۇقساتسىز كىرىپ بارعانىم ايىپ بولماس پا ەكەن؟ - دەي بەرگەندە كابينەتتىڭ ەسىگى اشىلىپ گەنەرال كورىندى. ول تابالدىرىقتان اتتاي بەرىپ كىدىرە توقتاعاندا، قاسىمداعى كاپيتان شپورىن سىڭعىر ەتكىزە ەكى وكشەسىن سارت ەتكىزىپ، ىزەت قۇرىپ تىكەسىنەن تىك قالت تۇردى دا قالدى.
- جولداس كاپيتان، ءسىز ماعان كەلىپ تۇرسىز با؟ - دەپ سۇرادى گەنەرال. - سولاي، جولداس گەنەرال، سىزگە كەلىپ تۇرمىن. - كىرىڭىز وندا، كىرىڭىز، -دەپ گەنەرال شەگىنە باسىپ كابينەتكە قايتا كىرىپ كەتتى. كاپيتان شپورىن سىڭعىرلاتىپ سالقىن باسىپ، كابينەتتىڭ الدىنا بارا بەرگەندە، قايىرىلا جىمىڭداپ، ىمداپ كىدىرىپ تۇرىپ مەنى شاقىرىپ الىپ: - سەن مەنى كۇتە تۇر، - دەدى دە، گەنەرالدىڭ كابينەتىنە ەنىپ كەتتى. «وسى سىلقىم كاۆالەريستەردىڭ بەيتانىس ادامعا تاپا تۋعان كىشى جيەنىندەي «سەن» دەيتىنى نە دەگەن اسىرەندىلىك»، دەپ ىشىمنەن جيرەنگەندەي بولسام دا، ءبىراق، وسى قايتەر ەكەن دەپ كۇتىپ تۇرا بەردىم. 10-15 مينۋتتان كەيىن كاپيتان كابينەتتەن شىقتى.
بۇرىنعىداي سىلقىم ەمەس، سالى سۋعا كەتكەندەي، تۇرىندە رەنىشتىڭ ءىزى بار. ماعان جاقىنداي بەرىپ، قاباعىن شىتا: - ءجۇر، كەتتىك، - دەپ بۇيىرا سويلەگەنىنە مەن ىشىمنەن شامدانىپ: «وسىنىڭ ءوزى نەمەنە، مەنى اتقوسشى نوكەر ەتىپ العىسى كەلمەك پە» دەپ ويلادىم. - بىلگىڭ كەلسە، مىنا سەنىڭ گەنەرالىڭ مەنى جاياۋ اسكەردىڭ باتالون كومانديرى ەتىپ جىبەرىپ وتىر، - دەدى وتە اشۋلى داۋىسپەن. - ە، نەسى بار، جولداس كاپيتان، قۇتتى بولسىن، جاقسى بولىپتى. ال، مەن جاياۋ اسكەرگە ءوزىم سۇرانىپ بارىپ وتىرمىن، - دەدىم مەن. ول ماعان ءارى تاڭدانا، ءارى تۇكسيە قاراپ: - سەن ءوزىڭ اقىلىڭنان اداسقان بىرەۋدەن ساۋمىسىڭ ؟ - دەپ اقىرىپ جىبەردى.
- جوق، دەنىم ساۋ، ءالى اقىلىمنان اداسقان جوقپىن. - ول ۇندەمەي قالدى. ەكەۋمىز كوشە جيەگىندەگى كولەڭكەمەن ءجۇرىپ كەلەمىز. - سەن بىلەسىڭ بە، - دەدى الدەن ۋاقىتتان كەيىن ول، - مەن ومىرىمدە جەر باۋىرلاپ كورگەن ادام ەمەسپىن. ون جىل بويى ات ۇستىندە قىلىش شاۋىپ، نايزا شانشىپ داعدىلاندىم. اتتى اسكەرلەردىڭ جوعارى دارەجەلى مەكتەبىن ءبىتىردىم...ەندى بولسا مىناۋ. نەمەنە، سونداي-اق ەندى مەن وسىنىڭ ءبارىن جەر باۋىرلاعىشتارعا بارىپ ەتپەتتەپ، ەڭبەگىمنىڭ ءبارى زايا كەتپەك پە؟! - دەپ ىزالانا ايقايلاپ جىبەرە جازدادى.
- جوق، جولداس كاپيتان، جەر باۋىرلاعىشتار ەمەس، جاياۋ اسكەرلەر دەڭىز، - دەپ مەن كەكەتە كۇلدىم. - پا، شىركىن، قاراي كور مۇنى، دەمنىڭ اراسىندا جاياۋ اسكەردىڭ بەل بالاسى بولا قالۋىن، - دەدى ول مەنى مىسقىلداپ. ءسويتىپ، مۇرتىن كۇيگەلەكتەي سيپاپ قويدى دا: - سەن ونان دا ماعان وسى قالادا شۇرقىراعان ىشەگىمدى جۇباتىپ، جەم جەپ الاتىن جەر بار ما، سونى ايتشى، - دەدى. - ءبىزدىڭ قالادا سۇلى مەن ارپا بەرەتىن جەر جوق.
ءبىراق ىزدەپ كورەيىك، سۇلى جەيسىز بە، ارپا جەيسىز بە؟ - دەدىم مەن. - وي، جىگىتىم، سەن دە اتپەن ىستەس بولعاننىڭ بىرەۋى كورىنەسىڭ عوي، - دەپ جىلتىر قارا مۇرتىن سيپاي بەرىپ، مىرس- مىرس كۇلدى. مەن دە كۇلىپ جىبەردىم. ءسويتىپ، ەكەۋمىز قارق-قارق كۇلىسىپ اسحاناعا كىردىك. لىسەنكوەكەۋمىزدىڭ تانىسۋىمىز وسىلاي باستالىپ ەدى. سول كۇننەن باستاپ ەكەۋمىز جاقسى جولداس بولىپ كەتتىك. كەيىنىرەك مايدانعا اتتاناردىڭ الدىندا اسكەر ونەرىنە ماشىقتانىپ جۇرگەن كەزىمىزدە مەن ءبىر جولى وعان قالجىڭداپ: - حالىڭ قالاي، كاپيتان، جەر باۋىرلاعىشتاردىڭ ونەرىنە قانىعىپ كەلە جاتىرسىڭ با، جوق الدە قىلىش، نايزاڭدى اڭساپ ءجۇرسىڭ بە؟ - دەگەنىمدە ول ماعان: - شۇكىرشىلىك، از-ازداپ ۇعىپ كەلە جاتقانعا ۇقسايمىن، - دەپ كۇلىمسىرەدى.
ءبىر كۇنى ماعان ونىڭ پولكتاستارى: ءبىزدىڭ لىسەنكو ءوزىنىڭ باتالونىنداعى ادامداردان اتتى اسكەرگە ءتان سىلقىمدىقتى، جىلدامدىقتى تالاپ ەتەدى. ول ول ما، ءتىپتى بۇيىم دورباسىن - ات دوربا دەپ، كەيدە «ساپقا تۇر!» دەۋدىڭ ورنىنا: «اتقا ءمىن!» دەپ بۇيىرادى ەكەن دەپ كۇلكىلى اڭگىمە رەتىندە ايتىپ ەدى... ەسىك اشىلىپ اديۋتانت كىرىپ كەلدى دە، گەنەرال شاقىرىپ جاتىر دەدى. مەن جاڭاعى ويدان تەز ايىعىپ، بوي جيناپ گەنەرالعا كىردىم.
گەنەرال ماعان ورىندىق نۇسقادى دا: - قالاي، ءبىراز قاناعاتتاندىڭىز با؟ - دەدى. مەن گەنەرالعا راحمەت ايتىپ، بۇرىنعى ورنىما وتىردىم. - مەن جاڭا سىزگە كاپيتان لىسەنكو تۋرالى ايتا باستاپ ەدىم عوي. ءبىراق تا ءسوزىمىز ءبولىنىپ كەتتى، - دەدى گەنەرال. - ءسىز بەن ءبىز ونىڭ باتالونىنىڭ الدىندا كوپ قارىزدارمىز... گەنەرال كارتانى ستول شەتىنە سىرعىتىپ تاستاپ، اڭگىمەسىن ايتا بەردى. «بۋلىچيەۆو» سوۆحوزىنىڭ قاسىنداعى بولعان ۇرىستان كەيىن، ول ديۆيزياداعى ەكىنشى پولكتىڭ كومانديرى پولكوۆنيك كاپروۆقا كاپيتان لىسەنكونىڭ باتالونىن كەيىن، مايدان تورىنە شىعار.
دۋدان ورتالىعى وستاشوۆودا جاۋعا قارسى تۇرار بەكىنىس ورداسىن قۇر. سول قورعانىس قۇرامىنا كوپىر القىمىنداعى بەكىنىستى دە قوسىپ، شۋماقتى ءتۇيىن جاسا دەپ بۇيرىق بەرگەنىن ايتتى. وسگاشوۆودا رۋزا وزەنىنە سالىنعان كوپىر بار ەدى. گەنەرالدىڭ ويى بويىنشا، ەگەر ءبىزدىڭ بولىمشەلەر شەگىنىپ كەلە جاتىپ وسى ايماققا، رۋزا وزەنىنىڭ بويىنا تابان تىرەۋگە شاماسى كەلمەي تۇراقتاي الماسا، مىنا ۇلكەن داڭعىل جولدى كەسە- كولدەنەڭ كۇنى بۇرىن دايىندالىپ قويعان قورعانىس وردا ءۇيىن جانە وزەن جاعاسىنداعى تىڭ كۇشى بار گارنيزون جاۋدىڭ الدىن بەلگىلى ۋاقىتقا دەيىن بوگەپ، شەگىنىپ كەلە جاتقان بولىمشەلەرىمىزدىڭ توپتانىپ ەسىن جيىپ، كۇش بىرىكتىرىپ، توپتانىپ جاڭا شەپكە بەكىنىپ الىپ، جاۋدىڭ الدىنا قايتا بوگەت بولۋىنا مۇمكىندىك بەرۋگە ءتيىستى ەكەن.
بۇل ايماقتاعى رۋزا وزەنىنەن وتەتىن جالعىز وتكەل - كوپىروستاشوۆودا عانا بولعاندىقتان جاۋ ونى وڭايلىقپەن نە باسىپ، نە وراعىتا اينالا وتە الماس. ەكى كۇن ۇدايى قاسارىسا سوعىسقاننان كەيىن، 21- وكتيابر كۇنى جاۋ كاپروۆتىڭ پولكىن ىعىستىرىپ، ىزىنەن وكشەلەپ سوڭىنان قالماي ىقسىرا قويسا دا، ول لىسەنكونىڭ باتالونىنا كەلىپ، ماڭدايى ءبىر-اق سوعىلماق. كاپروۆتىڭ پولكى شەگىنىپ كەلە جاتقاندا، وكشەلەپ، باستىرمالاتىپ، زور سەنىممەن، بەتپاقتىقپەن ەنتەلەگەن، ورشىگەن جاۋ لىسەنكو باستاعان تاس ءتۇيىن بەرىك بەكىنگەن ورتاعا تاپ بولماق... جاۋدىڭ الدىڭعى قاتارداعى وتريادتارى وسى ءتۇيىندى ەكپىنمەن باسىپ وتۋگە تالاي رەت ارەكەت جاسايدى، ءبىراق قانشاما تىرىسسا دا تۇك شىعارا المايدى.
لىسەنكونىڭ باتالونى مىزعىماي تابان تىرەسىپ، تايتالاسىپ جاۋدىڭ قادامىن قىسقارتىپ، العا جىبەرمەي تويتارىپ، ورنىنان قوزعالماي تۇرا بەرەدى، تۇرا بەرەدى. وسىنى ايتىپ گەنەرال بىلاي دەدى: - شىنىمدى ايتسام مەن لىسەنكونىڭ باتالونىنىڭ كۇشىن اسىرا باعالاپ، ونداعى جاۋىنگەرلەردىڭ ارپالىستا مايىسقان بەلىنە كەزىندە تىرەۋ بولا الماپپىن، - دەپ گەنەرال مەرت بولعانداردىڭ ارۋاعىن ەسكە العانداي، ارىكىنالى بوعانداي-اق شاشتى بۋرىل باسىن قايعىلانا تومەن ءيدى دە، دومبىرانىڭ شەگى ەندى بولماسا ءۇزىلىپ كەتكەلى تۇرعانىن بىلسەم دە، قۇلاعىن تىم قاتتى بۇراي بەرىپپىن...
جىگەرىمدى قۇم قىلىپ، جانىمدى قاتتى كۇيزەلتكەن قاتەمنىڭ وسى ەكەنىن كەيىننەن ءبىلىپ، وپىق جەپ وتىرمىن... ءسويتىپ، كاپيتان لىسەنكو سوعىسقان جەردى ماعان كارتادان كورسەتتى. گەنەرالدىڭ اڭگىمەسىنە، كارتادان كورسەتىپ بەرگەن بەلگىلەرىنە قاراپ، مەن كاپيتان لىسەنكونىڭ باتالونى جۇرگىزگەن سوعىستى كوز الدىما ەلەستەتتىم. ... مىنە، وستاشوۆونىڭ كىرە بەرىسىندەگى كوپىر... ونىڭ ارعى القىمىندا نەمىستىڭ بىرنەشە تانكتەرى قيراپ جاتىر. كوپىرگە كىرە بەرىستەگى تاس جولدىڭ ەرنەۋىندە الدەنەشە موتوتسيكل جايراپ جاتىر.
ۇستىندە تىشقان سۇر شينەلى بار جاۋ ولىكتەرى مىنا جەردەن دە، انا جەردەن دە كورىنەدى. بۇلار وستاشوۆو كوپىرىنەن قارقىنمەن توقتاماي ءوتىپ، سونىمەن نەگىزگى كۇشتەرىنە رۋزا وزەنىنەن جول اشىپ بەرمەك بولعان نەمىستىڭ الدىڭعى بارلاۋشى وتريادتارى...
... مىنە, ۇستىندە اتتى اسكەردىڭ ءماۋىتى شولاق بەشپەنتى بار، بەلدىگىن قىسا بۋعان، كۇلاقشىنىن شەكەسىنە قيسايتا كيگەن لىسەنكو. ول، وستاشوۆونىڭ شەتىندەگى كىرپىش ءۇيدىڭ تاساسىندا، باقىلاۋ پۋنكتىندە تۇر. ول دۇربىمەن العا قارايدى. ول كۋرگانوۆ ارتيللەريا پولكىنىڭ ەكى زەڭبىرەگىن كورەدى. ونىڭ الدىنداعى ەكى پۋلەمەتتىڭ سورايعان مويىندارىن كورەدى...
كەيدە ترانشەيالاردا جۇگىرىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردىڭ دۋلىعاسى قىلت-قىلت ەتىپ قالادى... اينالادا الەمدى تۇنشىقتىرىپ تارسىلداپ، گۇرسىلدەپ جاۋ سناريادتارى جارىلىپ جاتىر. نەمىستىڭ ءبىر تانكى كوپىرگە قاراي ەنتەلەپ وكتەم كەلەدى. ونى وكشەلەپ تاعى ەكى تانك زىمىراپ كەلەدى. ولار وقتىن- وقتىن توقتاپ وق اتىپ، ءبىرىنشى تانككە جول اشىپ سۇيەمەلدەيدى. نەگە ءبىز جاقتان ءۇن جوق؟ - دەپ ايقايلايدى لىسەنكو كىرىپ كەلگەن اديۋتانتقا.
دەم الا الماي اپتىققان اديۋتانت وعان: - جولداس كاپيتان، نەمىستەر وڭنان دا، سولدان دا ورال الىپ بارادى... - بۇل جاعدايدا بايانداۋ ەمەس، دۇشپاندى سوعۋ كەرەك، - دەپ لىسەنكو اديۋتانتتىڭ ءسوزىن كىلت ءۇزىپ، تىڭداماستان بلينداجدان جۇگىرە ىرشىپ شىعادى. شىعادى دا وكوپتىڭ جيەگىنە سەكىرىپ ءتۇسىپ، ارتيللەريستەرگە ايقاي سالادى. - ەي، سەندەردىڭ ۇندەرىڭ ءوشىپ قالعانى نەسى، نەگە اتپايسىڭدار انتالاپ كەلە جاتقان جاۋدى؟؟ سول ساتتە زەڭبىرەكتىڭ كۇبىدەي سوياسى كەڭىردەگىن تومەن تۇسىرە بەرىپ، كەلە جاتقان تانككە قارسى تۇرعانداي بولعاندا: «الدىڭعى تانكتىڭ تۇمسىعىن دالدەپ ات!» دەپ كوماندا بەرىلەدى.
زەڭبىرەك گۇرس ەتىپ اتىلعاندا داۋسى قۇلاقتى شىڭ ەتكىزىپ، اۋا تولقىنى ەكپىنىمەن لىسەنكونى تالتىرەكتەتىپ ورنىنان ۇشىرىپ جىبەرە جازدايدى. الدىڭعى تانكتىڭ تۇمسىقجاعىنداعى ساۋىتى لاپ ەتە قالىپ، قويۋ ءتۇتىن بۇرق ەتىپ، جالىنى اسپانعا ءورشىپ، جانا باستايدى. زەڭبىرەكتىڭ اتىس جاڭعىرىعى وشە بەرگەندە، ونىڭ جانىنداعى پۋلەمەت تە بەزەكتەي قورعاسىن وعىن جاۋعا بۇركىپ جىبەرىپ، كەنەت قۇلاققا ۇرعان تاناداي جىم بولدى. لىسەنكو جالت بۇرىلىپ قاراپ، پۋلەمەتتىڭ تۇتقاسىنا باسى سۇلىق ءتۇسىپ، قۇلاپ جاتقان سولداتتى كورەدى.
ىرشي قارعىپ پۋلەمەت ۇياسىنا بارىپ، ءولى پۋلەمەتچيكتى تەز جىلجىتىپ، ونىڭ ورنىنا ءوزى جاتادى. پۋلەمەت تۇتقاسىن جۇدىرىعىمەن قويىپ، قويىپ قالىپ، ەكىنشى نومەرلى پۋلەمەتچيككە: «وق تىزىلگەن لەنتانى اكەل بەرى» دەيدى. پۋلەمەت نىساناسىنداعى ساڭىلاۋدان ول جۇگىرىپ كەلە جاتقان نەمىستەردىڭ تىزبەگىن كورەدى... سول كەزدە لىسەنكو شاپپانى باسىپ - باسىپ جىبەرەدى. پۋلەمەت قاقالماي، سىرتىلداپ، سارناپ جونەلەدى. لىسەنكو ەكى كوزىنەن وت شاشىپ، قۇشىرلانىپ ءتىسىن قايراپ، بەزگەگى ۇستاعانداي ءتىسى - تىسىنە تيمەي، ساقىلداعان پۋلەمەتتىڭ تۇتقاسىن قاتتى ۇستاپ جاتىپ، ونىڭ ۇستىنە ءۇن قوسا: «تاق، تاق، تاق، - سولاي، سولاي، سولاي!» - دەپ جاۋ تىزبەگىن جايپاتا جۋساتىپ، پۋلەمەت وعىن دامىلداتپاي سەۋىپ-سەۋىپ، توگىپ-توگىپ جىبەرەدى...
وق كۇنى بۇرىن قارقىنداپ، القىنىپ كەلە جاتقان جاۋدى جەرگە جاپسىرىپ باس كوتەرتەر ەمەس... مەنىڭ كوز الدىمدا ەلەستەگەن كاپيتان لىسەنكو جاۋدى وسىلايشا قانعا بوگىستىرىپ، قىزىل ماي قىلىپ جەر قۇشتىرىپ. توپىراق قاپتىرىپ، ماڭدايىنان، سامايىنان ساۋلاپ اققان اشى تەردى سۇرتۋگە مۇرشاسى كەلمەي، تولعانا تەپسىنىپ ءان ۇستىنە ءان سالعان اقىنداي وكتەم وشىگىپ، ىزا مەن كەكتىڭ وعىن جاۋ ۇستىنە نوسەردەي بوراتىپ جاتىر... ونىڭ قولىنداعى پۋلەمەت بىرەسە باجىلداپ، بىرەسە شاجىلداپ، بىرەسە تۇتىعىپ، بىرەسە بۋلىعىپ، ءتىسىن ساق- ساق قاققان اڭداي - جاۋ توبىنا وق بۇركۋدە...
***
قاباعىن قارس جاۋىپ، تۇكسيە تۇنەرگەن ءتۇن. اينالا وق زۋىلداپ، سناريادتار ءتۇن قاراڭعىسىن قاقىراتا قاق جارىپ، كۇرس - كۇرس جارىلىپ جاتىر. لىسەنكو باس كيىمسىز. باسى تاڭۋلى كۇيدە ورىندىقتا وتىر. ۇستىندەگى ءماۋىت بەشپەتى قانعا بويالعان، تۇيمەلەرى اعىتىلعان. - ءبىزدى قورشاپ الدى، - دەيدى ول كۇڭگىرت قاراڭعى جەرتولە ىشىندە ونىڭ اۋزىنا قاراپ وتىرعان كومانديرگە، - ىرگەمىزدى ىعىستىرا، قابىرعامىزدى قايىستىرا، اينالا قۇرساۋلاپ قىسقالى ەكى كۇن، ەكى ءتۇن بولدى، جىگىتتەر.
وسىنى ايتىپ وڭ قولىمەن سانىن قاعىپ، زىعىردانى قايناپ، بەتىنە وت تەۋىپ، ىزالانا بىلاي دەدى: - جوق، ولاردىڭ بۇل قىسپاعىنان ەشنارسە شىقپايدى. ءتىرى تۇرعانىمدا كوپىردى دە، وستاشوۆونى دا بەرمەيمىن... - داۋسى السىرەپ بارىپ ءۇزىلىپ كەتەدى. - جىگىتتەر، كوزىمىز ءتىرى تۇرعاندا كوپىردى دە، وستاشوۆونى دا جاۋعا بەرمەيمىز. سىزدەر مەنىڭ ايتقانىمدى تۇسىنەسىزدەر مە؟ - دەپ سۇرادى كومانديرلەردەن...
ەسىك اشىلىپ قولىنا اق ماتا بايلاعان ءبىر نەمىس وفيتسەرى كىرىپ كەلەدى. وتىرعانداردىڭ ءبارى اڭ- تاڭ بولادى. نەمىس وفيتسەرى قازديىپ تىكەسىنەن تىك تۇرىپ، قولىن شەكەسىنە كوتەرىپ، سالەم بەرىپ، ورىس ءتىلىن بۇزىپ سويلەپ: - كىم بولادى وسى جەردە كوماندير؟ - دەپ سۇرايدى. «مەن» دەپ تۋرا كەلەدى لىسەنكو. نەمىس مىرس ەتىپ ەزۋ تارتىپ، قولىن تاعى دا شەكەسىنە اپارىپ: - وتە جاقسى، وتە جاقسى، - دەيدى ول.
- مەن ەلشىمىن، مايور كاندەل. - كاپيتان لىسەنكو. - سىزبەن تانىسپىز، كاپيتان مىرزا، - دەيدى نەمىس. - ارينە تانىسپىز، مايور مىرزا، - دەپ لىسەنكو مۇرتىنان كۇلىپ مىسقىلداپ، - قۇدايعا شۇكىر، ءبىز ءتورت كۇن، ءتورت تۇننەن بەرى ءبىر-ءبىرىمىزدى قاپسىرا قۇشاقتاپ تانىسىپ، «دوستاسىپ» تۇرمىز عوي. - و، دوستاسىپ!.. - دەپ نەمىس قارق-قارق كۇلەدى. - ءسىزدىڭ قاي قاجەتىڭىزگە جاراي الامىن، مايور مىرزا؟ كەلگەن شارۋاڭىزدى ايتا تۇرىڭىز. - و، ءسىز كوپ- كوپ قىزمەت كورسەتە الادى، كاپيتان مىرزا. - ايتا بەرىڭىز، مايور مىرزا. - كاپيتان مىرزا، ەندىگى قارسىلاسۋلارىڭ پايداسىز بولادى.
ارىستانعا تىشقان قارسىلاسا ما؟ - ا- ا، سىزدەر سولاي ويلايدى ەكەنسىزدەر عوي، مايور مىرزا، - دەدى لىسەنكو ونىڭ ءسوزىن شورت ءبولىپ. - بولادى كۇماندانباۋىڭىزعا، كاپيتان مىرزا. ءسىز بىرەۋسىز، ءبىز كوپ، بىزدىكى كۇش كوپ. سىزدىكى ديۆيزيا جوق بولعان. ديۆيزيا ولگەن. ءبىز ۆولوكولامسك العان. ەرتەڭ ماسكەۋدى الامىز. مەنىكى گەنەرال سىزگە ۇسىنادى قولعا ءتۇسۋدى. باعىنىڭىز. مەنىكى گەنەرال سىزگە جاقسى جاعداي، جاقسى قىزمەت ۋادە ەتەدى...
لىسەنكو ونىڭ ءسوزىن بەتى تۇتىگىپ، ايبارلانا، قاھارلانا، ىزالانىپ ءۇزىپ - ءۇزىپ جىبەرەدى. - گەنەرالىڭىزا ايتىپ بارىڭىز، ءبىز بۇل جەردە جاۋدىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنا ءجۇرۋ ءۇشىن سوعىسىپ جاتقان جوقپىز. ءبىز جاۋدىڭ قۇلاق كەستى قۇلى بولعالى سوعىسىپ جاتقان جوقپىز. گەنەرالىڭىز جاقسى جاعداي مەن جاقسى قىزمەتتى وپاسىز ساتىلعاندارعا، ءجۇزى قارا لاعىنەتتەرگە جاساسىن. ءبىز تۇتقىن بولىپ ەشۋاقىتتا تىزە بۇگىپ، جاۋ الدىنا شوگە المايمىز. ءبىز تابان تىرەسىپ، ارپالىسىپ باعامىز. سوعىس كورسەتەدى، مايور مىرزا، قايسىمىزدىڭ ارىستان، قايسىمىزدىڭ تىشقان ەكەنىمىزدى، ونى تەك سوعىس كورسەتەدى. - قىزبالىق، قىزبالىق ءىس مۇنىڭىز، كاپيتان مىرزا. سىزگە قارسىلاسۋعا كۇش قالعان جوق قوي... - جوق! ءسىز ءبىزدى اياماي-اق قويىڭىز، ەسىركەمەڭىز، ءسىزدىڭ ايانىشىڭىزدىڭ بىزگە كەرەگى جوق.
ءبىز نە كورسەك تە سوعىسىپ كورەمىز. ءبىز سوعىسامىز! - لىسەنكو نەمىس مايورىنىڭ وڭمەنىنەن وتكىزە ىزبارلانا ءبىر قاراپ الىپ، ءوزىنىڭ ءبىر لەيتەنانتىنا بۇرىلىپ: - مايور مىرزانى ءبىزدىڭ شەپتەن امان- ەسەن شىعارىپ سالىڭىز، - دەپ بۇيىردى. سونان سوڭ نەمىسكە قاراپ، - جولىڭىز بولسىن، مايور مىرزا، - دەيدى. نەمىس وكشەسىن سارت ەتكىزىپ، قولىن شەكەسىنە اپارىپ: - قوش بولىڭىز، كاپيتان مىرزا، اۋف ۆيدەرزەين! اي- اي، قايسار ادام ەكەنسىز عوي! - دەپ كىلت بۇرىلىپ شىعىپ كەتەدى.
ونىڭ سوڭىنان ەسىك جابىلعان كەزدە لىسەنكو جانىندا وتىرعان كومانديرلەرگە قاراپ، جاڭاعى ەلشى كەلەردىڭ الدىندا ايتقان ءسوزىن قايتالايدى: - كوپىردى دە، وستاشوۆونى دا ءتىرى تۇرعاندا بەرمەيمىز، جولداستار! الا كولەڭكە، قارابارقىن جەرتولەنىڭ ىشىندە وتىرعاندار لىسەنكونىڭ ءسوزىن انت بەرگەندەي قوشتاپ: - كوپىردى دە، وستاشوۆونى دا بەرمەيمىز! - دەيدى ءبىر اۋىزدان.
***
22- وكتيابر كۇنى نەمىستەر لىسەنكونىڭ باتالونىن تار قىسپاققا سالىپ، اينالا قورشاپ الدى، - دەدى گەنەرال اڭگىمەنىڭ ءجىبىن ساباقتاپ. - ءسويتىپ ول قالامنىڭ ۇشىمەن كارتادان وستاشوۆونى اينالدىرا سىزىپ مايىسقان ساقيناداي كوك شەڭبەردى كورسەتتى. - مىنە، سوندا عانا بارىپ لىسەنكونىڭ مۇشكىل ءحالى ەسىمە ءتۇستى. ءبىراق امال نە، شابان ويلاپ سوعىس جاعدايىن اسقىندىرىپ العانىمىزدى ءبىر- اق سەزدىم، - دەدى گەنەرال.
پولك كوماندير: پولكوۆنيك كاپروۆ «بولىچيەۆو» سوۆحوزىنىڭ ايماعىنا تابان تىرەسە شەگىنىپ، جولىنداعى يپگاتوۆو، فەدوسينو، كنياجيەۆو جانە باسقا دەريەۆنيالاردا ايبىنداسا ارپالىسۋدىڭ اۋرەسىندە ءجۇرىپ كاپيتان لىسەنكوعا دەر كەزىندە دەمەۋ بولا الماپتى، شىنىن ايتقاندا دا كومەك بەرۋگە مۇمكىنشىلىگى دە جوق ەكەن. گەنەرال پانفيلوۆ باتالوننىڭ وتە قيىن جاعدايدا قالعانىن بىلە سالىسىمەن قولدا بار ءجۇز ادامنان وترياد قۇرىپ، لەيتەنانت كايۋم گاريپوۆتىڭ باستاۋىمەن لىسەنكوعا دەرەۋ كومەككە جىبەرەدى. ءبىراق، گاريپوۆ وستاشوۆوعا جاۋ شەبىن بۇزىپ وتە الماپتى.
وترياد جاۋدىڭ جەتى تانكىن جايراتىپ، وزدەرى تۇگەل دەرلىك قويان - قولتىق نايزالاسقان ارپالىستا مەرت بولادى. وتريادتان نەبارى التى ادام قايتىپتى، ولاردىڭ ءوزى دە جاراقاتتانىپ ورالىپتى. ءيا، لەيتەنانت كايۋم گاريپوۆتى دا مەن ءبىلۋشى ەدىم. ول ءبىزدىڭ تالعار پولكىنىڭ ءۇشىنشى باتالونىنداعى روتا كومانديرى بولاتىن. الاتاۋدان ارقىراپ اققان تالعار وزەنىنىڭ جاعاسى، پولكتا اسكەري جاتتىعۋلار ءوتىپ جاتقان كەزى ورتا بويلى، ماڭدايى كەرە قارىس، قارا تورى تاتار جىگىتى ينە-جىپتەن جاڭا شىققان وفيتسەرلىك فورمانى ولپى-سولپى كيىنىپ، اسپالى بەلدىككە وڭ قولىن يكەمسىز سۇعىپ ۇستاپ وق اتىپ جاتقان شەپتە ارى-بەرى كۇيبەڭدەي جۇگىرىپ ءجۇر. ءجۇرىسى اسكەري ادامعا ءتان ەمەس.
بوساڭ بۋىنعان وفيتسەرلىك جالپاق بەلدىكتى قايىس قاپتاعى پيستولەتى سالماعىمەن تومەندەتە وڭ مىقىنىندا قيسايا سالبىراپ تۇر. ۇستىندەگىنىڭ ءبارى جاڭا، ءبارى ولپى- سولپى. اسكەري فورماعا داعدىلانباعانى سونشا، گاريپوۆ ۇستىندەگى كيىمىن، كيىم گاريپوۆتى جاتىرقاپ تۇرعان سياقتى. ول ءوز ادامدارىنا جاسىقتاۋ بۇيىرىپ، كەسىپ ءامىر ايتپاي، قول استىنداعىلارمەن ساۋدالاسقانداي بولىپ، جالىنعانداي كورىنىپ ءتىلىن سوندا بارىپ قانا الدىرعانىن بايقادىم.
سونىڭ روتاسىنىڭ سىلبىر شۇبالاڭدىعىنا بولا ءبىز اتۋعا ماشىقتانۋ ساباعىن باستاماي ءبىراز كۇتىپ تۇرىپ قالدىق. - جولداس لەيتەنانت، بەرى كەلىڭىز، - دەپ بۇيىردىم مەن وعان. گاريپوۆ بار ىنتاسىمەن ماعان قاراي ءجۇرىپ كەلە جاتتى. ءبىراق، قيمىلى سولعىن. ماعان تاياپ، قولىن جەلكەسىنە سىرعىپ كەتكەن پيلوتكاسىنا يكەمسىز اپارىپ، جۇمساق داۋىسپەن اسپاي-ساسپاي: - ءلاپپاي، جولداس اعا لەيتەنانت، - دەدى. مەنىڭ ەسكەرتە ايتقان سوزدەرىمدى ول قىسىلىپ، ات جاقتى سەكپىل بەتىنەن تەر شىعىپ. مەيىرىمدى قوي كوزى جىپىلىق قاعىپ تۇرىپ تىڭدادى.
- ەگەر ءسىز قول استىڭىزداعى ادامدارعا تىم ۇياڭ سويلەپ، بالاشا الديلەپ، كەسىپ ايتىپ بۇيىرۋدىڭ ورنىنا ساۋدالاسىپ، اكەلەپ - كوكەلەپ تۇراتىن بولساڭىز، روتاڭىزدى بۇل قىسقا مەرزىمنىڭ ىشىندە تۇككە دە ۇيرەتە المايسىز. ءبىر ايتقاندى ەكى ايتقىزبايتىنداي ەتىپ، جاپپاي ءتىل الدىرۋ ءۇشىن جالىنىپ، جالپايماڭىز، تالاپ قويىڭىز، بۇيىرىڭىز! بۇيتسەڭشى» ەمەس، «بىلاي ەت!» قاتال بۇيىرىپ ايتقانعا جارىلاتىن جۇرەك بولسا جارىلا بەرسىن.
اريپوۆ ۇيالا قىزارىپ تۇرىپ: - قازىرشە ەشنارسە شىعارا الماي ءجۇرمىن، قۇرعىر وسى... مەن قاتتى زەكىرىپ سويلەپ، بۇيىرا جۇمساۋعا داعدىلانباعان ءمۇعالىمنىڭ بىرەۋى ەدىم، جولداس اعا لەيتەنانت، - دەپ شىنىن ايتتى. ءوز ايتۋى بويىنشا، گاريپوۆ بۇدان بەس جىل بۇرىن پەداگوگيكا ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، سوعىس باستالعانعا دەيىن ورتا مەكتەپتە ءمۇعالىم بولىپ ىستەپتى.
ءبىر ايدان كەيىن مەن ونىڭ ءبىر سەرجانتتى بيدايداي قۋىرىپ، شىجعىرىپ جاتقانىنىڭ ۇستىنەن شىعىپ: - ە، ءمۇعالىم جولداس، ەندى اقىرىپ ۇرسۋدى دا ۇيرەنىپسىز عوي، - دەپ كۇلدىم. گاريپوۆ قولدى-اياقتاي ءۇيىرىلىپ، تاپ-تۇيناقتاي جيناق تۇرىپ، اسكەري ىزەت كورسەتتى دە: - ءيا، سولاي، جولداس اعا لەيتەنانت، شىن قىسىلعان جاننان تەر شىعادى دەگەن عوي. كەيبىرەۋلەرى ورىنسىز زىعىرىڭدى قايناتىپ، ۇرىسپايىن دەسەڭ دە لاجسىز ۇرىستىرادى ەكەن، - دەپ كىنالى تۇردە كۇلىمسىرەپ جاۋاپ بەردى.
سول كەزدە گاريپوۆتان سىباعاسىن العان الگى سەرجانت ايىبىن مويىنداعانداي ونىڭ الدىندا سىرەسىپ جەرگە قاققان قازىقتاي قاقايىپ تۇر ەدى. - وقاسى جوق، جولداس لەيتەنانت، سوعىستا قاندى از توگۋ ءۇشىن، قازىر تەردى كوپ توككەننىڭ پايداسى بولماسا زيانى جوق. ەندى، مىنە، گەنەرال ماعان سول گاريپوۆ تۋرالى، ونىڭ جاۋىنگەرلەرى تۋرالى، جولداستارىن باسقا تونگەن بالەدەن قۇتقارماق بولىپ، وزىنەن كۇشى الدەنەشە ارتىق جاۋمەن شايقاستا ەرلىكپەن مەرت بولعانىن ايتىپ وتىر.
لىسەنكو تۋرا ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ارپالىسىپتى. ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن بويى زەڭبىرەكتەر جەر سىلكىندىرە گۇرسىلدەي اتىلىپ، پۋلەمەتتەر تىنباي بەزىلدەپ، موتورلار كۇڭىرەنە گۇرىلدەپ، وستاشوۆو توزاق وتىنا ورانىپ جانتالاسقان قىرعىن ارپالىس بولىپ جاتقانىن توڭىرەككە جار سالعانداي مالىمدەيدى. - قولعا تۇسكەن نەمىستىڭ ۋنتەر- وفيتسەرى وستاشوۆوداعى قىزىل اسكەرلەردەن تۇتقىن بولعان ەشكىم جوق دەپ ايتتى، - دەپ گەنەرال ءسوزىن جالعاي بەردى، - لىسەنكونىڭ باتالونى مەن گاريپوۆتىڭ روتاسى ءبىزدىڭ ديۆيزيامىزدىڭ جاپپاي ەرلىك كورسەتكەن ءبىرىنشى بولىمدەرى.
ولار جاۋ جولىن ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن بوگەپ، ءبىزدىڭ ديۆيزيا ءۇشىن ماڭىزدى باعىتتىڭ ءبىرىن جاۋمەن تىستەسىپ، ءبىر سۇيەم جەر شەگىنبەي ۇستاپ تۇردى. سول قىرقىسقان سوعىستا، مەنىڭشە نەمىستەر قاتتى قانسىراسا كەرەك. تالاي تانكتەرىنەن ايرىلىپ، تالاي سولداتتارى و دۇنيەگە اتتاندى. قازىرگى جاعدايدا ەرجۇرەك لىسەنكونىڭ باتالونى مەن گاريپوۆتىڭ روتاسى الدىندا كوپتەن قارىزدارمىز دەۋىمنىڭ سەبەبى، مىنە، وسى.
مەن گەنەرالعا سوۆحوز پوسەلكەسى جانىنداعى توعايدا بولعان سوعىستى، سوفاتوۆادان كەلە جاتقان ارتيللەريالى نەمىس كولونناسىنا ءتورت زەڭبىرەكتەن وق بوراتا تيىسكەنىمىزدى تۇگەل ايتىپ بەردىم. گەنەرال ماعان ءتۇرلى ءتۇستى قالام ۇسىنىپ، كارتادان سوفاتوۆانى سۇق قولىمەن شۇقىپ كورسەتىپ: - جاڭاعى ايتقاندارىڭىزدىڭ ءبارىن كارتاعا سىزىپ ءتۇسىرىڭىز، دەپ بۇيىردى.
مەن كارتاعا ەڭكەيىپ ءبىزدىڭ باتالوننىڭ توعايداعى ورنىن، زەڭبىرەكتەردىڭ تۇرعان جەرىن سالىپ، قوڭىر قالاممەن تارتىلعان جولعا قالامنىڭ كوك ۇشتى جاعىمەن سۇيىرلەپ ءۇش بەلگى ءتۇرتىپ، نەمىس كولونناسىن ورنالاستىرىپ، استىنا قارا قالاممەن سوعىس بولعان كۇندى، ساعاتتى جازدىم. - ءيا، سولاي ەكەن عوي، -دەدى گەنەرال، -دەمەك، وسى جەرمەن سول كەزدە جاۋدىڭ جاياۋ اسكەرى باتالون جانە ارتيللەريا ديۆيزيونى ءوتىپ بارا جاتقان ەكەن عوي؟ - ءيا، جولداس گەنەرال.
- دۇرىس، دۇرىس، ايتا بەرىڭىز، ءسوزىڭىزدى بولمەي ايتا بەرىڭىز، تىڭداۋشى دا، ۇعۋشى دا مەن بولايىن. سوعىس جاعدايىن مىنا كارتانىڭ بەتىنە سىزا وتىرىپ سويلەڭىز. ءسىزدىڭ سالعان ناقىشتارىڭىز بۇعان دا ءتىل بىتىرەدى، - دەدى گەنەرال كارتانى نۇسقاپ. اڭگىمەمىز جايدارىلانا، جاندانا بەردى. مەن ايتىپ وتىرىپ كارتاعا قالامنىڭ قىزىل ۇشىمەن ءبىزدىڭ، كوك ۇشىمەن جاۋدىڭ قيمىلىن تۇسىرە سويلەپ وتىرمىن.
گەنەرال زەيىن سالا قاراپ ۇيىپ تىڭداپ تۇر. مۇنى كورىپ مەن بۇرىنعى كۇدىكتەن ابدەن قۇتىلىپ، ەندى يمەنبەستەن، جاسقانباستان ەركىن سويلەپ كەتسەم كەرەك. -مىنە، مىنا جەردە، جولداس گەنەرال، ۆينتوۆكا ءبىزدىڭ كادەمىزگە جاراپ بەردى، - دەدىم مەن كارتادان ميلوۆاني دەريەۆنياسىن كورسەتىپ، دۇركىن-دۇركىن وق سەبەلەپ نەمىس كولونناسىن تويتارىپ تاس جول ارقىلى جاۋ ۇستىنەن اتتاپ وتكەنىمىزدى ايتتىم. - سابىر ەت، سابىر ەت، شىراعىم، تۇرا تۋر.
- دەدى گەنەرال، - بۇل وقيعا قاشان، قاي ساعاتتا بولدى؟ مەن تولىق ايتىپ بەردىم. - مم، دا... ەندى ماعان ءبىراز نارسە ايقىندالا باستايىن دەپ تۇر. كانەكي، قالامدى ماعان بەرە تۇرىڭىزشى... گەنەرال ماعان قاراماستان كارتاعا يرەك سىزىق سالىپ وتىرىپ: سول كۇنى تاڭەرتەڭ كاپروۆتڭ پولكى مەن كۋرگانوۆتىڭ ارتيللەريا پولكى سوعىسقان جەرلەردى ءتۇرتىپ كورسەتىپ، تاعى سويلەپ كەتتى.
مەن تىڭداپ وتىرمىن. گەنەرالدىڭ ايتۋى بويىنشا: پولكوۆنيك كايروۆتىڭ پولكى مەن پودپولكوۆنيك كۋرگانوۆتىڭ ارتيللەرياسىنىڭ قالدىعى جاڭاعى كورسەتىلگەن جەرلەرگە تەز ءوتىپ بەكىنىس جاسايدى. ۆولوكولامسك القىمىنداعى باقىتقا تىرەلەتىن ريۋحوۆسكوە مەن سپاس - ريۋحوۆسكوە تۇيىنىنە باس كوماندوۆانيە اسا زور ءمان بەرىپ، زور كوڭىل بولەدى. ارميا كوماندوۆانيەسىنىڭ كۇش قورىنان كۋرگانوۆتىڭ پولكىنە تانككە قارسى تۇراتىن ارتيللەريا ديۆيزيونى كەلىپ قوسىلادى.
سونىمەن گەنەرال پانفيلوۆ وز ارتيللەريا كومانديرى پودپولكوۆنيك ماركوۆتى ەرتىپ، ارتيللەريستەرىڭ كۇشىن كاپروۆتىڭ پولكىمەن بايلانىستىرىپ، سوعىس ارەكەتتەرىن ءبىر جۇيەگە سالۋ ءۇشىن سول ايماققا بارادى. سوعىس جوباسى بويىنشا، ۆولوكولامسك ايماعىنا مىقتى بەكىنىس دايىنداۋ ماقساتىمەن وسى جەردە جاۋمەن نەعۇرلىم كوبىرەك سوعىسىپ، ۋاقىتتى ۇتۋ كەرەك ەدى.
كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ جاۋدىڭ بومبارديروۆشيكتەر پولكى وسى پۋنكتتەرگە بەس رەت اينالا ۇشىپ كەلىپ بومبالاپ، ارتيللەريامەن جيىرما مينۋتتاي وق اتقىلاعاننان سوڭ، كەنەتتەن جاۋ الپىس تانكپەن شابۋىل جاسايدى. دۇشپاننىڭ الپىس تانكى الدىمەن تىكە شابۋىلعا شىعادى، ءبىراق ارتيللەريانىڭ دالمە-ءدال نىساناسىنا تاپ بولىپ تويتارىلادى. جاۋ ەندى ءبىزدىڭ شەپكە ارتيللەرياسىنان دا ءۇستى- ۇستىنە اتقىلاپ، وڭنان دا، سولدان دا وراپ الىپ، تانكتەر، جاياۋ اسكەرلەر بىرىگە قيمىلداپ قوس بۇيىردەن سوعا باستايدى.
ءبىزدىڭ ارتيللەريستەر دە قاتتى قىسىلا قيمىل جاسايدى. جاۋ دامىل تاپپاي ءۇستى- ۇستىنە شابۋىلدايدى. - جولداس گەنەرال، پولك ەندى توتەپ بەرە الار ەمەس، - دەپ باياندايدى كاپروۆ. - جولداس گەنەرال، زەڭبىرەكتەردىڭ تەڭ جارتىسى ىستەن شىقتى، وق- ءدارى دە تاۋسىلىپ بارادى، - دەپ حابارلايدى كۋرگانوۆ. كۇشتىڭ تەڭ ەمەس ەكەنىن گەنەرالدىڭ ءوزى دە بىلەدى. ول ءبىراز كۇشتى سوعىستا قالدىرىپ، سونىڭ وعىن تاسالاي وتىرىپ كەلەسى شەپكە شەگىنىپ شىعىڭدار دەپ بۇيرىق بەرەدى. - كەنەت جاۋدىڭ قىسپاعى السىرەپ سالا بەردى، - دەدى گەنەرال، بۇل قالاي؟ نە بوپ قالدى؟ جاۋ نەعىپ تىنا قالدى؟ سويتسەم جاۋدىڭ قارقىندى شابۋىلىنا نۇقسان كەلتىرىپ، كەسىر ەتكەن سىزدەر ەكەنسىزدەر عوي...
- مەنىڭ ودان حابارىم جوق ەدى، جولداس گەنەرال. - مەن ءسىزدى جاۋعا كەسىر كەلتىردى دەپ وتىرعانىم جوق قوي. سىزگە تاس جولدى كەسىپ ءوتۋ كەرەك بولدى. ونىڭىز دۇرىس تابىلعان اقىل. گەنەرال از ويلانىپ قالدى دا، قۋلانا كۇلىمسىرەپ ءسوزىن ايتا بەردى: - ايتپاقشى، ءسىز دۇركىن- دۇركىن زالپپەن وق اتۋدى ءوزىڭىز تاپقان جاڭالىقتاي ەتىپ ايتىپ وتىرسىز. ارينە، ءسىز ءۇشىن بۇل جاڭالىق، ءبىراق بۇل ءتىپتى دە جاڭالىق ەمەس، ەسكى ءتاسىل.
امال نە، ءبىر وكىنەتىن جاي، ءبىز وسى ءتاسىلدى ۇمىتىپ كەتىپپىز. بۇل سوعىستىڭ ونى ءسىزدىڭ ەسىڭىزگە تۇسىرگەنى جاقسى بولعان ەكەن. ءبىز دۇركىن - دۇركىن وق اتۋدى ءالى پاتشا ارمياسىندا جۇرگەندە قولدانۋشى ەدىك. «روتا، دۇركىن- دۇركىن، سوق!» دەگەن كوماندا بويىنشا اتاتىنبىز. گەنەرال ءبىراز ويلانىپ وتىردى دا مىنانى ايتتى: - ءبىراق جولداس مومىش ۇلى، مۇنى ءسىز كوڭىلىڭىزگە الماڭىز، سولداتتاردى وسى اتىسقا ۇيرەتە بەرىڭىز، بۇدان بىلاي دا وسى ءادىستى كەرەك جەرىندە قولدانىڭىز.
گەنەرال ورنىنان تۇرىپ، ارلى- بەرلى ءجۇرىپ، ورنىنشا قايتىپ كەلدى دە، كارتاعا تاعى ەڭكەيىپ، وزىمەن- ءوزى سويلەسكەندەي - اق: - نەندەي ءساتتى، نەندەي اقيقات كەزدەيسوق، - دەپ ول «وسى ايتقانىم راس پا» دەگەندەي ماعان قارادى. ءبىراق ونىڭ نە تۋرالى ايتىپ وتىرعانىن تۇسىنبەي، ۇندەمەستەن وتىرا بەردىم. - نەندەي وقيعا كەزدەيسوق، - دەدى ول تاعى دا. - اتتەڭ مۇنىڭ تەك كەزدەيسوق قانا بولعان ەكەن. - ءسىز نە تۋرالى ايتىپ وتىرسىز، جولداس گەنەرال؟ - ءبىر مەزگىلدىڭ ىشىندە ءسىز ميلوۆانيدە، ءبىز ريۋحوۆسكوەدە سوعىسىپپىز عوي. سونى ايتام.
ەكەۋمىزدىڭ سوعىسقانىمىز جاۋدىڭ ءبىر بولەگى بولۋى كەرەك. ياپىراي، ءتىپتى، قاتار تۇرعانىمىزدى قاراشى... ءيا، ءسىز بايلانىسا المادىڭىز، بايلانىسۋعا مۇمكىنشىلىگىڭىز دە بولعان جوق، ءسويتىپ ءبىز، ءبىر-بىرىمىزگە جاقىن تۇرعانىمىزدى بىلمەدىك. ءبىز جاعالاسىپ تۇرعاندا، ءسىز ونىڭ ەتەگىنەن العان ەكەنسىز. ال، نەمىس، وسىنىڭ ءبارى كۇن ىلگەرى ويلانىپ، جوباسىمەن ىستەلىپ جاتىر دەپ ويلاپ سەسكەنە كىدىرگەن بولۋى كەرەك. ءسىرا، وسى كەزدەيسوق ءساتتى جايدى گەنەرال پانفيلوۆتىڭ تاپقان امالى - مانيەۆرى دا شىعار، گەنەرال وسىنى ايتىپ ىشەك-سىلەسى قاتا قارق-قارق كۇلىپ جىبەردى. بۇرىن مەن ونىڭ بۇلاي كۇلگەنىن بايقاعان ەمەس ەدىم.
كۇلە - كۇلە كوزىنەن شىعىپ كەتكەن جاستى ورامالىمەن سۇرتە وتىرىپ: - سوعىس تاريحىندا تالاي- تالاي سەنەر - سەنبەس، ويدا جوق نارسەلەر بولا بەرەدى. ايتالىق، جاعدايدىڭ كەزدەيسوق ءساتتى ىستەرىن قولباسشىنىڭ ويلاپ ادەيى ىستەگەن تاپقىرلىق ءادىسى دەسىپ دارىپتەۋ دە كەزدەسەدى. ءساتتى ءىس جەردەن تاۋىپ العانداي الدىنان شىعا كەلسە - ودان كىم تارتىنىپ، ماقتاۋلى اتاقتى كىم جەك كورەدى دەيسىز، - دەپ تاعى دا مىرس- مىرس كۇلىپ گەنەرال ءبىراز ويلانىپ قالدى: - بۇل بۇنداي جاعداي ءسىز بەن بىزگە، بۇدان بىلاي ساباق بولۋعا ءتيىس.
راس. ءازىر بايلانىسىمىز ناشار، راديو ستانتسيالارىمىز از، - دەپ گەنەرال كۇرسىنىپ قويدى. - ەگەر ءبىز ريۋحوۆسكوەدە راديومەن بايلانىسا الساق قوي جاۋدى ەڭ جوق دەگەندە ەكى كۇن اۋرەلەر ەدىك. تەلەفون شىر ەتە قالدى دا، گەنەرال ترۋبكانى الدى. ءسىرا، شتاب باستىعى وعان ءبىر نارسە حابارلاپ تۇرسا كەرەك. مەن ولاردىڭ ءسوزىن تىڭداپ تۇرعانىم ىڭعايسىز بولار دەدىم دە، ۇيدەن شىعا بەرىپ ەدىم. - ءسىز قايدا كەتىپ بارا جاتىرسىز؟ - دەپ توقتاتتى گەنەرال. - تەمەكى تارتايىن دەپ ەدىم، جولداس گەنەرال. - وسى ۇيدە - اق تارتا بەرىڭىز.
ءسىز بەن ءبىز ءالى اڭگىمەمىزدى اياقتاعان جوقپىز عوي. - جولداس گەنەرال، ءسىزدىڭ شارۋاڭىز تىعىز، جۇمىسىڭىز كوپ قوي. بەكەر ۋاقىتىڭىزدى ءبولىپ... - و نە دەگەنىڭىز؟ - دەدى گەنەرال ءسوزىمدى ءۇزىپ. - - سىزبەن اڭگىمەلەسكەنىم جۇمىس ىستەگەنىم ەمەس پە؟ ! ءبىز ءبىر- بىرىمىزگە ەرتەك ايتىپ وتىرعان جوقپىز عوي. سىزبەن بىرگە وتىرىپ قاي جەردە نە بولعانىن ءبىلىپ، انىقتاپ السام، بۇل ۇلكەن جۇمىس. كەل، وتىرىڭىز، تاعى دا تارامتالداپ، اڭگىمەنىڭ ءيىن قاندىرىپ الايىق. ەندى قانداي اڭگىمەمىز بار دەپ مەن اڭ- تاڭ قالدىم. گەنەرال مۇنىمدى سەزە قويىپ: - ءبىز بەيبىتشىلىك كەزدە ساباق ءوتىپ ماشىقتانىپ ءجۇرىپ، سول ساباقتان كەيىن كۇنى بويى تالداۋ جاساۋشى ەدىك قوي.
ەسىڭىزدە مە؟ ۇمىتقان جوقسىز با؟ - دەدى. - ەسىمدە، جولداس گەنەرال. - ەندەشە مەن سىزبەن اڭگىمەلەسسەم، سويلەسسەم، ماسەلەنىڭ انىق- قانىعىنا جەتسەم، ۋاقىتتىڭبوس كەتكەنى عوي دەپ ويلايسىز با؟ جوق، مەن ۋاقىتتى بوس جىبەرمەيمىن. سىزدىڭشە، سوعىس تالداۋدى كەرەك ەتپەي مە؟ ا؟ بىلە - بىلسەڭىز، ءاربىر سوعىستان كەيىن تالداۋ جاساپ، سوعىس قالاي ءوتتى، نە ۇتتىق، نەدەن ۇتىلدىق - وسىنىڭ ءبارىن مۇشەلەپ جىلىككە ءبولىپ قاراپ، جەكە-جەكە باعالاساق باسقالاردىڭ پىكىرىن ءبىلىپ، اقىلداسىپ، كەڭەسىپ، تالداۋ جاساپ وتىرساق، ىسكە پايدالى قانشاما اقىلعا يە بولار ەدىك.
«كەڭەسىپ شەشكەن تون كەلتە بولمايدى» دەپ بەكەر ايتىلدى دەيسىز بە؟ .. قوشتاسار الدىندا گەنەرال ماعان بىرنەشە تاپسىرما بەرىپ، سوعىستا ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەندەردى ناگراداعا ۇسىنۋدى بۇيىردى. - ەگەر دە، جاۋىنگەرلەردىڭ ىشىندە سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى دەگەن اتاققا تۇرارلىق ەرلىك ىستەگەن كىسى بولسا، يمەنبەستەن ۇسىنىڭىز! مەن گەنەرالدان شىعىپ، قايتىپ كەلە جاتىرمىن. جاڭبىر سەبەلەپ اينالانىڭ ءبارىن تۇنجىراتىپ، تۇكسيتىپ تۇر. «باتىر اتاعىنا (؟ !)» دەگەن گەنەرالدىڭ ءسوزىن ىشىمنەن قايتالاپ...
دەريەۆنيانىڭ شەتىنە شىعا بەرىستە اتقوسشىم سينچەنكو الدىمنان قارسى الىپ، شتاب ورنالاسقان ۇيگە ەرتىپ كىردى. نيكولاي ميتروفانوۆيچ سينچەنكو جەتىسۋدا تۋىپ وسكەن ورىس جىگىتى. ونىڭ ورىسشا، قازاقشا ءتىلى بىردەي. ونىمەن ەكەۋمىز ىلعي قازاقشا تىلدەسەتىنبىز. ۇيگە كىرىپ كەلسەم، جەرگە شينەلدەرىن توسەپ تاستاپ، پروتيۆوگازدىڭ دوربالارىن باستارىنا جاستانىپ، ۇزىن بويلى، ات جاق، اق قۇبا راحيموۆ، ونىمەن قاتار بالاپانداي ۇرپيگەن اقسارى شاشتى، قىزداي قىزىل شىرايلى لەيتەنانت تيموشەنكو، جالپاق قارا تورى ەڭگەزەردەي پالۋان بوزجانوۆ، تاعى بىرنەشە بايلانىسشىلار ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. ۇيىقتاپ جاتقان جوق، ەسىنەن تانعانداي سۇلاپ جاتىر. ەتىكتەرىنىڭ قونىشىنا شۇلعاۋلارىن جايىپ قويىپتى. ۇيگە كىرگەندە قولاڭسا قوڭىرسىعان ءيىس مۇڭك ەتە قالدى.
ءبارى دە قاتتى ۇيقىدا، دابىل قاقساڭ ويانباستاي. شىن شارشاپ، قاجىعاندار عانا وسىلاي ۇيىقتاۋلارى مۇمكىن. - تاماق اكەلەيىن بە؟ - دەدى سينچەنكو، مەنى ابدەن اشىققان بولار دەگەندەي، بەتىمە قاراپ...- جوق، مەن تاماقتانىپ كەلدىم، نيكولاي ميتروفانوۆيچ، - دەي سالدىم مەن ونىڭ قالبالاقتاعانىنا ءمان بەرمەستەن. - ءسىزدى كۇتىپ، سىباعاڭىزدى وت ۇستىنەن تۇسىرمەي وتىر ەدىك. ەڭ بولماسا ءبىر- ەكى قاسىق ىستىق سورپا ۇرتتاپ بويىڭىزدى جادىراتىڭىز...
- مەن ساعان ايتتىم عوي. ء-يا، ءيا، تەك انشەيىن... -دەپ ءسوزىن اياقتاماي نيكولاي شىعىپ كەتتى. ورىندىققا وتىرا كەتتىم دە، شىرت ۇيقىدا جاتقاندارعا قارادىم: راحيموۆ شالقاسىنان ءتۇسىپ، ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ، ءتۇسى بوپ- بوز بولىپ، تابىتتاعى ولگەن ادامداي كوگەرە بوزارىپ جاتىر. تيموشەنكونىڭ بەتى كۇيىپ- جانىپ جاتقانداي لاۋلاپ قىزارعان، جاس بالاداي ءجيى-ءجيى دەم الادى...
بوزجانوۆ ءبىر جامباستاپ جاتىر. ۇلكەن باسى پروتيۆوگازدان سىرعىپ ءتۇسىپ، وڭ قولىنىڭ الاقانىن جاستانىپ جاتىر... بايلانىسشى جاۋىنگەر تىرەۋگە سۇيەنىپ، بۇك ءتۇسىپ ۇيىقتاپ وتىر. اياق جاعىندا يەسىز قالعانداي تەلەفون تۇر. باسىنداعى قۇلاقشىنى ءبىر جاق شەكەسىنە قيسايعان، تەلەفون ترۋبكاسى قولىنان تۇسكەن كۇيىنشە، تاستاي سالعان توقپاق جىلىكتەي ەكى اياعىنىڭ ورتاسىندا جاتىر. بىرەۋىن وياتىپ الايىن دەدىم دە. ۇيقىسىن قيماي، قالتامنان پاپيروس قۇتىسىن الىپ، تەمەكى تۇتاتىپ تارتىپ وتىرا بەرگەنىمدە: - ەي، سەندەرگە نە بولدى، توقتاي تۇر دەيمىن.
قاراشى، مۇنىڭ قىلىعىن، ءدال ءبىر گەنەرالدان كەلگەن شابارمانداي ەكپىندەپ، - دەپ ەسىك سىرتىنان سينچەنكونىڭ اشۋلى داۋسى شىقتى. - سەندەرگە مەن جاڭا عانا كەلدى، تاماق ىشكەن جوق، دەمالعان دا جوق دەدىم عوي... نەمەنە سونشا... - بارىپ ايت دەيمىن مەن ساعان! تەز ايتقىن دەيمىن، - دەگەندە، مەن ايبارلى گۇرىلدەگەن وكتەم شەكاراشىنىڭ داۋسىن تانىپ: - كىم ونداعى؟ - دەپ سۇرادىم.
- جاي، مىنا بىرەۋلەر، - دەپ سينچەنكو كىنالى ادامداي سويلەپ، ەسىكتى اشىپ اۋىز ۇيدە تۇرعاندارعا الا كوزىمەن قاراي بەرىپ، - نە قىلعان ادامدار ەكەنىن تۇسىنبەيمىن، اي- شاي جوق ەنتەلەپ، باسا- كوكتەپ بارادى، - دەدى. قاراسام اۋىز ۇيدە باستىعى شەكاراشى بولىپ، توقسان جاۋىنگەردىڭ ءبىر توپ وكىلى تۇر ەكەن. ولارعا كىرىڭدەر دەپ رۇقسات بەردىم. ەڭ الدىمەن شەكاراشى كىردى دە، ىرجيا ەزۋىن جيىپ، قولىن كوتەرىپ سالەم بەرىپ: جولداس اعا لەيتەنانت!.. - دەپ گۇرىلدەي جونەلە بەرگەندە ارت جاعىنداعى جاي كيىنگەن قابا ساقالدى كىسى جەڭىنەن تارتىپ قالىپ، «مىنالاردىڭ ۇيقىسىن بۇزبا، اقىرىن سويلە» دەگەندەي يەگىمەن ۇيىقتاپ جاتقانداردى مەڭزەدى.
شەكاراشى اۋزىنا قۇم قۇيىلىپ، جىم بولدى. سونان سوڭ اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ قاسىما كەلدى دە، سىبىرلاپ: جولداس اعا لەيتەنانت، ءبىزدىڭ جۇرتشىلىعىمىزدان سىزگە كوپ راحمەت، - دەپ تىكەسىنەن تىك تۇرىپ، ەكى ەزۋى كەڭ، ەن جايلاۋ بولىپ، ىرجيا كۇلىپ، ەسىكتىڭ الدىندا توپىرلاپ تۇرعانداردى نۇسقاپ: - مەن مىنالاردىڭ باستىعى رەتىندەمىن. بۇلار ماعان تاپسىردى... راحمەت سىزگە، -دەدى. ءبىزدىڭ قۇيرىعىمىزدى ءتاۋىر - اق قاتتى بۇرادىڭىز. ءبىراق ونىڭ ەسەسىنەقورشاۋدان الىپ شىقتىڭىز. سۋسىن بەرىپ، تاماق بەرىپ قاتارعا قوستىڭىز. ەندى بىزگە كيىم اۋىستىرۋعا بارۋعا رۇقسات ەتىڭىز، - دەپ ول ساقالدى كىسىگە كوزىن ۋلانا قىسىپ قويدى. - ۆينتوۆكا الايىق، نە كەرەك، نەمىستەرمەن سوعىسۋ ءۇشىن ساقاداي ساي قالىپقا كەلەيىك.
- راحمەت، جولداس اعا لەيتەنانت، - دەدى بىرنەشە جولداسى ونى جابىرلاسا قوشتاپ، - ءوزىمىزدىڭ ادامدارعا اكەلىپ قوستىڭىز... ولارعا مەنىڭ سوڭىندا نە ايتقانىم ەسىمدە جوق. ەسىمدە قالعانى: سول جولى مەن ولارعا زەكىرمەدىم دە، اقىرمادىم دا، ءوز جانىمنان اقىل ايتپادىم. تەك ولارعا گەنەرالدىڭ ماعان ايتقانىن ايتىپ بەردىم. سوندا ولاردىڭ ماعان ريزا بولىپ كەتكەنى ەسىمدە. وي، شىركىن، باتىرلاردىڭ ۇيىقتاسىن - اي، - دەدى بىرەۋ جەر استىنان شىققانداي. جالت قاراسام تولستۋنوۆ ەكەن. كوڭىلى شات، ءجۇزى جايدارى. سەن نەگە ۇيىقتاماي ءجۇرسىڭ؟ - دەدىم.
- ە، ءوزىڭ نەعىپ ۇيىقتاماي وتىرسىڭ؟ مەن جاڭا عانا گەنەرالدان كەلدىم. ال، مەن كوميسسارعا بارىپ قايتتىم، - دەدى تولستۋنوۆ. - فەدور دميترييەۆيچ، بەرىرەك وتىرشى سەن. گەنەرال ماعان ءبىر جاۋاپتى تاپسىرما جۇكتەدى، - دەدىم مەن تولستۋنوۆقا. نەمەنە، تاعى دا سوعىسقا بارماقپىز با؟ سوعىسقا بارماعاندا تويعا بارامىن دەپ كەلىپ پە ەدىڭ سەن مۇندا؟ ءجا - ءجا، كەكەتپەي- اق، ايتاتىنىڭدى ايتساڭشى، نەمەنە وسىمەن سەنىڭ ەن سالىپ العان باسىرەڭدەي - اق... وسى كومبات... دەپ تولستۋنوۆ شامدانا باستادى. - ءاي، تۇرا تۇرساڭشى. ەڭ الدىمەن تىڭداساڭشى. گەنەرال ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەندەردى ناگراداعا ۇسىن دەيدى.
- ە، نەسى بار، ۇسىنعىن... - «نەسى بار» دەۋىن. كىم؟ كىمدى ۇسىنامىز؟ سەن كىمدى ۇسىن دەمەكسىڭ؟ سەنىڭ ويىڭشا كىم لايىقتى؟ - كىم لايىقتى دەگەن ءسوز بە ەكەن؟ - دەپ تولستۋنوۆ تاڭدانا قاراپ. - مەنىڭشە ۇسىناتىن ادامدار از ەمەس. مىسالى، دونسكيح، راحيموۆ، مۋراتوۆ، سيەۆريۋكوۆتى قايتەسىڭ؟ پولزۋنوۆ پەن بوزجانوۆتى قايدا قوياسىڭ؟ ونان سوڭ ءسال كىبىرتىكتەپ: - برۋدنىي شە؟.. تاعى باسقالار از با، ءتايىرى؟ - دەدى. - مۇمكىن، سەن بۇكىل باتالوندى تۇتاس ناگراداعا ۇسىن دەيتىن شىعارسىڭ؟ - ە، ۇسىنسا نەسى بار؟ - دەدى ول ءسال رەنجىگەن پىشىنمەن، - سەن كومبات، ءوزىڭ ءاردايىم، وسى...
- جوق، جوق، تولستۋنوۆ، - دەدىم مەن ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ. - كىمدە- كىم جاقسى سوعىسقان ەكەن، ونى ەكشەلەپ كەرەگى جوق. اركىم جاقسى سوعىسۋعا مىندەتتى، جاقسى سوعىسۋ، مىندەتتى ادال اتقارۋ - اركىمنىڭ بورىشى. راس سولاي ەكەن، ەندەشە مەن ولاردى ناگراداعا ۇسىنباق تۇرماق، راحمەت تە ايتپايمىن. - سەن قىزىق ەكەنسىڭ، كومبات، - دەدى تولستۋنوۆ اشۋلانىپ، - سەن ءوزىڭ نەمەنە، مىنەزىڭ قىزىق - اق؟ نەمەنە سونشاما، جۇرت جانىن اياماعانىن بىلەسىڭ، ەندى...-جوق، سەن ءوزىڭ قىزىقسىڭ.
ءبىز ۇدايى شەگىنىپ كەلەمىز، شەگىنىپ كەلەمىز... سوندا ناگرادانى نە ءۇشىن الۋ كەرەك؟ شەگىنگەنىڭ ءۇشىن بە؟ سوندا جانىڭدى اياپ شەگىنگەنىڭ ءۇشىن بە؟ - دەپ تولستۋنوۆقا ىزالى اقىرىپ جىبەردىم. تولستۋنوۆ ساسقالاقتاپ، كوزى جىپىلىقتاپ: - نەعىل دەيسىڭ ەندى؟ ماعان ايقايلاعانشا، گەنەرالعا ءسويتىپ نەگە ايتپادىڭ... - دەدى. - ايتتىم دا، - دەدىم مەن. - ءبىراق ول كىسى ءاربىر سولدات ادال ەڭبەگى ءۇشىن جىلى- جىلى ءسوز ەستىگىسى كەلەدى، ءاربىر سولداتتىڭ سوعىستا كورسەتكەن ەرلىگىن ەلەۋسىز قالدىرۋعا بولمايدى دەيدى. ءسويتىپ، جىگىتتەردى ناگراداعا ۇسىنۋدى بۇيىردى.
- بۇيىرسا ورىنداۋ كەرەك، - دەدى تولستۋنوۆ داۋسىن باسەڭدەتىپ، - گەنەرال ءۇش سوعىستى باسىنان كەشىرگەن، نە ىستەۋ كەرەك، نە ىستەمەۋ كەرەك ەكەنىن ول كىسى بىزدەن جاقسى بىلەدى. - ول راس، ءبىراق مەن قالاي، نە ءۇشىن ناگراداعا ۇسىنۋعا بولادى سوعان ءالى تۇسىنە الماي وتىرمىن. مۇمكىن، سەن تۇسىندىرەرسىڭ ماعان. - قايت كەيىن؟ ءوي، ەنەڭدى... - دەپ كەنەتتەن كرايەۆ كوزى ۇيقىدا، كوكىرەگى وياۋ جاتىپ، جۇدىرىعىن تۇيە كوتەرىپ اۋناي بەرىپ ايقاي سالدى. -دەريەۆنيانى ارالاپ بەت - بەتىڭمەن كەتىپ قالعاندى كورسەتەرمىن مەن سەندەرگە؟ - كرايەۆ ەندى ۇيقىسى ابدەن اشىلىپ، تولستۋنوۆ ەكەۋمىزدى كورىپ، ابىرجىپ تۇرا وتىرىپ كوزىن ۋقالاي بەردى.
- كىمدى سىباپ جاتىرسىز، كرايەۆ؟ - ءجا، تۇسىمدە الگى توقسان تاعى دا بەت- بەتىمەن بىتىراپ كەتپەكشى بولعانى عوي، جولداس كومبات، - دەدى كرايەۆ قارلىققان داۋىسپەن. تولستۋنوۆ ەكەۋمىز كۇلىپ جىبەردىك. كرايەۆ ەتىگىنە اياعىن سۇعىپ، قونىشىن تارتا بەرىپ كۇڭكىلدەپ: - وسى جەرگە جەتكەنشە سولار- اق مەنىڭ قىزىل قانىمدى قارا ەتىپ ءبۇلدىرىپ بولدى. ءتىپتى اقىرى ۇيىقتاپ جاتسام تۇسىمە دە كىرەدى.
اسىرەسە، الگى ءبىر ەڭگەزەردەي شەكاراشى، - دەدى ول، ەكىنشى ەتىگىن تارتا كيىپ. - جولداس لەيتەنانت، ول شەكاراشى جاڭا عانا كەلىپ كەتتى، - دەدى سينچەنكو كرايەۆقا. - سىزگە راحمەت جاۋدىرا - جاۋدىرا كەتتى. ءبىراق ءسىزدىڭ ۇيقىڭىزدى بۇزا الماي، اۋىز - ەكى تىلدەسە الماعانىنا قاتتى وكىنىپ كەتتى. - مەيلى، ءتاڭىرىم الدى - ارتىنان جارىلقاسىن، ەندى بارا بەرسىن باراتىن جاعىنا، - دەدى كرايەۆ. - كرايەۆ، وسى بىزدە باتىرلار بار ما؟ ءسىز قالاي ويلايسىز؟ - دەدىم مەن. - بار ەمەي شە، ارينە بار، جولداس كومبات. ءبىزدىڭ باتىرلار از ەمەس. مىسالى، بلوحانى الايىق، باتىردان نەسى كەم ونىڭ... سوندا مەن ءبىراز ويعا شومىپ تۇردىم دا، قۇلشىنا داۋىستاپ: - راحيموۆ! تۇرىڭىز. كرايەۆ! وياتىڭىز مىنالاردىڭ ءبارىن! - دەپ بۇيىردىم.
رومان ادەبي KZ پورتالىنان ءتۇسىرىلدى.
جالعاسى بار
