ماسكەۋدەگى تولستويدىڭ ءۇيى

استانا. قازاقپارات - ماسكەۋگە ساپارىمىز الدىن الا جوسپارلانسا دا، كۇتىپ تۇرعان شارالاردىڭ كوپتىگىنەن ەشقايدا مويىن بۇرۋعا مۇمكىندىگىمىز جوق ەكەنىن بىلدىك. سويتسەك تە، حيمكيدەن سۇپ-سۇر ماسكەۋدىڭ ورتالىعىنا قاراي كەشتەتىپ تارتىپ بەردىك.

 ويدا ءبىر ءىس بار-دى: وسىدان 35 جىل شاماسى بۇرىن اكەم جەڭىس قىزىل الاڭدا، لەنين ماۆزولەيىنىڭ سول جاعىندا تۇرىپ سۋرەتكە ءتۇسىپتى. ءدال سول نۇكتەدە تۇرىپ سۋرەتكە تۇسكىم كەلدى.

بۇل اكە دەگەن جارىقتىق بار بولسا، قاسيەتىن قانشالىقتى تۇسىنەرىمدى كىم ءبىلسىن... توعىز جاسىمدا كوز جازىپ قالعاسىن، تىرشىلىگىندەگى ءار ونەگەلى ءىسى -  ومىرلىك باعىت ىسپەتتى.

ماسكەۋدەگى حالىقتار دوستىعى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيستراتۋراسىندا ەكى جىلدان بەرى وقىپ جاتقان جازۋشى اياگۇل مانتاي مەن ءوزىمنىڭ شاكىرتىم، ماسكەۋ مەملەكەتتىك باسپا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترانتى ارداق الىمبەت مەنى قىزىل الاڭدا ءارى- بەرى سۋرەتكە تۇسىرگەن سوڭ، ەرتەڭگى كۇننىڭ جوسپارىنا تولستوي ءۇيىن ەنگىزىپ قويىپتى.

ەرتەڭىنە تۇسكە قاراي بوس ۋاقىت تابىلا كەتتى. الماتىداعىداي كوشە ورتاسىنان تاكسي توقتاتىپ، ماسكەۋ ورتالىعىنا قايتا جول تارتتىق. «وحوتنىي رياد» مەتروسىنان «مادەنيەت ساياباعىنا» دەيىن -  ءبىر اتتام جول. ءارى قاراي لەۆ تولستوي كوشەسىنە جاياۋ-اق بارۋعا بولادى. ماسكەۋدە ستۋدەنتتەر كونفەرەنسياسىندا جۇرگەن ايبول ارىنعازينوۆ تا بىزگە قوسىلا كەتتى. «ۇلان» گازەتىندە جۇرگەنىمدە تانىسقان جاس جىگىت بۇل ساپارىندا ءتاۋىر ولجالى ەكەن. جول بويى اياگۇل تولستوي ءۇيىنىڭ اۋراسى بولەك ەكەنىن، ءبىر كەلگەن ادام ەكىنشى رەت تاعى كەلگىسى كەلەتىنىن ايتىپ قىزىقتىرۋمەن بولدى.

تولستوي كوشەسى تارلاۋ ەكەن. جولدىڭ ەكى شەتى - سىعىلىسقان كولىك. تۇس- تۇسىڭنان ماشينە كەلسە، بۇرىشقا تىعىلۋعا تۋرا كەلەدى. «مىنە!» دەپ قالدى اياگۇل. سارىقوڭىر تۇسكە بويالعان ەسكىلەۋ ءۇي اينالاسىنداعى زاماناۋي عيماراتتاردىڭ قاسىندا الاسارىپ كورىندى.

دۋالى دا ءۇي تۇستەس، ۇزىنا بويى سوزىلىپ جاتىر.  ⅩⅨ عاسىردىڭ سوڭى مەن ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا گراف تولستوي 8 پەرزەنتىمەن بىرگە 19 قىس قىستاعان ءۇي. كەشكى بەستەن كەيىن ادام قابىلدامايتىن ادەتى بار ەكەن، ساعاتتىڭ ءتىلى 5 تەن 10 مينۋت ءوتىپ تۇردى. اياگۇل الاڭىمىزدى تەز باستى. «ۇلگەرىپپىز» دەدى شاتتانىپ. تەرەڭ دەمالىپ، الدەبىر كەرەمەتتىڭ ۇستىنەن توپ ەتە قالاتىنداي يمەنە باسىپ، بوساعادان اتتاي بەردىك.

كىرەبەرىستەگى ءدالىزدىڭ قاراڭعىلاۋ جارىعى ەڭسەمىزدى باسا قويعان جوق. ماسكەۋلىكتەر ايدارلاعانىنداي، «كەڭەس زامانىنىڭ ينتەلليگەنت اجەيلەرى» ءسال قاتاڭداۋ قارسى السا دا، مۇراجايعا كىرۋدىڭ بارلىق شارتىن قالتقىسىز ورىنداعانىمىزعا كوز جەتكىزىپ، ىشكە قويا بەردى.

ءيا، زامانىندا سالتاناتتى جاي بولعان-اق شىعار، ءبىراق قازىرگى قۇرىلىستىڭ جارىسقا تۇسكەن زامانىندا گراف تولستويعا پانا بولىپ، ويىن سەرگىتكەن تاماشا ءۇي ءبىز پاقىرىڭىزعا الاسا، قاراڭعى، بۇيىعى كورىنىپ كەتكەنى دە راس.

ءۇي تۇرعان جەر حاموۆنيكي دەپ اتالادى ەكەن. سوندىقتان دا عالامتوردا تولستويدىڭ بۇل ءۇيى «حاموۆنيكي جايى» دەلىنەدى. ءۇيدىڭ تاريحى تىم تەرەڭ. ىرگەتاسى 1805 -جىلى قالانىپ، 1812 -جىلعى ماسكەۋ ورتىنەن امان قالعان قازىنا. تولستوي ساتىپ العانعا دەيىن ءۇيدىڭ بىرنەشە قوجايىنى بولعان. 1882 -جىلى ۇلى جازۋشى ونى كوللەج سەكرەتارى ي. ا. ارناۋتوۆتان 27 مىڭ رۋبلگە ساتىپ العان. اۋەلگى سيپاتىندا ءۇي ماسكەۋدىڭ بيىك ۇيلەرىنەن گورى، دەرەۆنيانىڭ جايلارىنا كوبىرەك ۇقساسا كەرەك. جازۋشىنى دا سونىسىمەن قىزىقتىرعان، بالكىم.

ونىڭ ۇستىنە، ءۇيدىڭ سىرتىندا 1 گەكتار جەر جاتىر. قىدىرعانعا، وي سەيىلتكەنگە وتە ىڭعايلى. تولستوي وتباسىمەن كوشىپ كەلمەس بۇرىن ءۇيدى ءبىراز جوندەۋدەن وتكىزىپ، ەكىنشى قاباتىنا 3 بولمە قوستىرعان، وعان كوتەرىلەتىن باسپالداق جاساتقان. مۇندا 1884 -جىلى جازۋشىنىڭ الەكساندرا ەسىمدى قىزى دۇنيەگە كەلگەن، 1886 -جىلى الەكسەي ەسىمدى ۇلى وسى جەردە ومىردەن وتكەن، ال 1888 -جىلى كەنجە ۇلى ۆانەچكا دا وسى ۇيدە ءومىر ەسىگىن اشقان. دەمەك، بۇل ءۇي تولستوي ەستەلىگىنە تولى.

تولستويلار وتباسى حاموۆنيكيدە 19 جىل تۇرعان. جازۋشى وسىندا قىستاپ، جازدا ياسنايا پولياناعا اۋىسىپ وتىرىپتى.

مىناداي وي كەلەدى ەكەن: تاريحي جادىسىن ءجيى جاڭعىرتىپ وتىرماعان ۇلت ۇتىلادى. ماسكەۋدەگى تولستوي ۇيىنە وسى كۇنى كەلۋشىلەر تىم ازايىپ كەتىپتى. ءجيى كەلەتىندەر ەۋروپا مەن قىتاي تۋريستەرى ەكەن. كىم بىلەدى، ماسكەۋلىكتەر دە، مۇقىم رەسەيلىكتەر دە بىزگە دەيىن كەلىپ، ۇلى جازۋشىنىڭ ءۇيىن كورە- كورە جالىققان بولار.

مىنا تۇرىسىندا تولستويدىڭ ءۇيى رۋح پەن بولمىستىڭ تىرشىلىك پەن جانباعىستان بيىك تۇرعان سوناۋ داۋىرىنەن قالعان كوز بولىپ ەلەستەپ كەتتى.

ەسىمە الماتىداعى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ مۇراجاي-ءۇيى ءتۇستى. وتكەن جىلعى قىستا بارىپ، كىرەر ەسىگىنىڭ الدىنان ادام ءىزىن كورە الماي، مۇزى قاتقان باسپالداقتان تايعاناقتاپ ازەر ءتۇسىپ ەدىم. سويتسەم، قىستا اۋلانىڭ ىشكى جاعىنان كىرەتىن ەسىگى اشىق تۇرادى ەكەن. ءبىراق احاڭنىڭ ۇيىنە دە اعىلىپ جاتقان ەشكىم جوق ەدى... «قالتىلداپ قايىق ءمىنىپ ەسپەسى جوق، تەڭىزدە قالقىپ ءجۇرمىز كەشپەسى جوق» دەپ مۇرىن استىنان ىڭىلداپ قانا قايتقانمىن... ءيا، ادامنىڭ ءبارى قازىر ەسكەگى جوق قايىقتا تەڭىزدىڭ تولقىنىنا تەربەلىپ، بەيباعىتقا كەتىپ بارا جاتىر عوي، ايتەۋىر... ماسكەۋ دە ءدال سونداي ەكەن.

تولستويدىڭ ۇيىندە ءبىر كەرىم تىنىشتىق بار. «ينتەلليگەنت اجەيلەر» ءسىز ءسال داۋىس كوتەرىپ سويلەسەڭىز دە جاقتىرماي قالاتىن سياقتى كورىنىپ تۇرادى.

بۇل ويىڭىز بەكەر. ءبىر نارسە سۇراي قالساڭىز اققالى تۇر.

ءوز باسىم ولارعا شىن قۇرمەتپەن قارادىم. جازۋشىنىڭ جارى سوفيا اندرەيەۆنا ءۇيدى ماسكەۋ قالالىق باسقارماسىنا 1920 -جىلى عانا، ياعني جازۋشى قايتىس بولعانىنان 10 جىل وتكەن سوڭ عانا ساتقان. وعان دەيىن مۇندا سەرگەي لەۆ ۇلى تولستوي تۇرعان. سوفيا حانىمنىڭ اقىلدىعىنا ءتانتىمىن، ءۇيدى ساتقان كەزدە زاتتاردىڭ ناقتى سيپاتىن تاپتىشتەپ جازىپ، ارنايى قۇجات رەتىندە تولتىرىپ كەتىپتى.

زاتتاردىڭ ءبىرازى ياسنايا پولياناعا اكەتىلگەن، ءبىرازى ماسكەۋدەگى قويمالاردا ساقتالعان. 1920 -جىلى بۇل ۇيگە ۇلتتىق مارتەبە بەرىلگەن، ال 1921 -جىلى تولستويدىڭ مۇراجاي-ءۇيى رەتىندە اشىلعان.

مىنە، تاريحقا، جازۋشىعا قۇرمەت وسىنداي بولسىن!.. مۋزەي پايدالانۋعا بەرىلەردە زاتتار ءدال سوفيا اندرەيەۆنا سيپاتتاعانداي رەتتەلىپ، ورىن-ورنىنا قوندىرىلعان. باسە، تولستويدىڭ ومىرلىك جارى دا بەكەر ادام بولماسا كەرەك ەدى...

ءبىرىنشى قاباتتا اس ءۇي، بالالار بولمەسى، ءۇي قوجايىندارىنىڭ جاتىن ورنى جانە تاماق دايىندايتىن بولمە بار. ءبارى وتە قاراپايىم. ەڭ جاقسىسى، ءسىز ەشبىر زاتقا قولىڭىزدى تيگىزبەي، كوزبەن عانا تاماشالاي الاسىز. تاريح ءسىزدىڭ قولىڭىزعا ۇستالمايدى، ءبىراق كوزىڭىزگە كورىنىپ تۇرادى. عاجاپ ەمەس پە؟ اينەكتىڭ ارعى جاعىنداعى كيىمىلگىشتە تۇرعان قالىڭ تونعا قىزىعا قارادىق، بۇل تۇرىسىنان-اق توننىڭ يەسى ءتاپ-ءتاۋىر يىقتى، ەڭسەلى ادام بولعانىن وڭاي تۇسىنەسىز. جاتىن ورىنداعى توسەك وسىنداي دەنەلى ادام ءۇشىن تىم تار سياقتى. ءبىراق تانىستىرۋشى اپاي دا، اياگۇل دە مۇنداي توسەكتەردىڭ سول زامانعى تالاپتاردىڭ بارىنە ساي بولعانىن ايتتى.

ىزدەگەنىمىز باسقا سياقتى كورىنە بەردى. سويتسەك، ىشتەي تورتەۋمىز دە جازۋشىنىڭ جۇمىس بولمەسىن كورۋگە اسىعىپ كەلە جاتىر ەكەنبىز. ەكىنشى قاباتتاعى جۇمىس بولمەسىنىڭ ەسىگىندە دە ءارى قاراي كىرگىزبەيتىن ءجىپ تارتۋلى تۇر. كوزىڭىزبەن ۇستەلگە قاراڭىز. ءدال وسى جەردە جانە سىرتتاعى بەسەدكادا وتىرىپ، ۇلى جازۋشى جۇزگە جۋىق تۋىندىسىن جازعان. «ۆوسكرەسەنيە» رومانى، «يۆان ءيليچتىڭ ءولىمى»، «كرەيتسەر سوناتاسى»، «سەرگيي اكەي» حيكاياتتارى، ءبىرقاتار پەسالارى، اڭگىمەلەرى وسى ۇستەلدە دۇنيەگە كەلگەن.

انە، وسى ۇستەلدىڭ ۇستىندە كنياز نەحليۋدوۆ پەن جەزوكشە كاتيۋشا ماسلوۆانىڭ وبرازى جازۋشىعا تىنىشتىق بەرمەگەن. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، جازىلا سالىپ ەۋروپانىڭ بارلىق كورنەكتى تىلدەرىنە اۋدارىلعان «ۆوسكرەسەنيە» رومانىن جۇپ- جۇمىر دۇنيە ەتىپ شىعارۋ ءۇشىن لەۆ نيكولاي ۇلى 8000 اق پاراقتى «قۇرتىپتى». تۇزەتكەن، ءۇستىن سىزعان، مۇلدە وشىرگەن. ەندەشە، جازۋشىنىڭ جان ازابىن كورگەن ۇستەل وسى.

ماعان جازۋشىنىڭ ەسىككە سىرتىن بەرىپ وتىرىپ جازعانى قىزىق كورىنىپ كەتتى. ويتكەنى كەرىسىنشە، ەسىككە قاراپ وتىرسا، جازۋشىنىڭ اينالاسىنداعى كەڭىستىك كوبىرەك بولاتىنداي. ونىڭ ۇستىنە، ءدال وسى بولمەنىڭ توبەسى الاسا. كەي تۇستارىنا قولىڭدى سوزباي-اق تيگىزۋگە بولاتىن سياقتى. كىم بىلەدى، ەسىككە سىرتىن بەرىپ وتىرىپ، جازۋشى ۇيدەگى ابىر-سابىرعا، بالالاردىڭ شۋىنا نازار اۋدارا بەرۋدەن قاشقان شىعار. ونىڭ ۇستىنە، جازۋ بولمەسى كوشەگە قارامايدى. جازۋشىنىڭ جان تىنىشتىعى ءۇشىن تاپتىرمايتىن ورىن.

قوناق قابىلدايتىن بولمەدە ءرويالدىڭ استىندا ايۋ تەرىسى جاتىر كەرىلىپ. وسى ايۋ تولستويدىڭ جاس شاعىنداعى اڭشىلىقتىڭ بىرىندە بولاشاق جازۋشىنى جارىپ تاستاي جازداپتى. قوناقتار وتىراتىن ۇستەلدە سول زاماننىڭ ىدىستارى مەن ساماۋىر تۇر ءتىزىلىپ.

ءيا، ادامنىڭ اڭعارمايتىنى جوق. «بۇل ءۇي - ەكى الەم. ءبىرى - ۇلى جازۋشىنىڭ تىرشىلىگىن، ەكىنشىسى سوفيا اندرەيەۆنانىڭ اقسۇيەكتىك تالعامىن كورسەتەدى. جازۋشىعا ءسان- سالتانات قىزىق ەمەس، ال سوفيا حانىم ەكاتەرينا زامانىنداعى جيھازداردى دا، بازاردان الىنعان ارزانقول زاتتاردى دا جيناي بەرگەن» دەيدى كەيبىر بايقاعىشتار. سولاي بولسا سولاي شىعار. مۇنداعى ءاربىر زات جازۋشىنىڭ ومىرىنەن سىرت شەرتىپ تۇرعاسىن، وزىمىزگە ابدەن ورايلى تۇرعانداي كورىندى.

ءۇي سىرتىنداعى باق جازدا قۇلپىرىپ كەتەدى ەكەن.

باقتىڭ ىشىندە ۋاقىت توقتاپ قالعانداي كورىنەدى. قىم-قۋىت ماسكەۋدە ەمەس، شەكسىز كەڭىستىكتە جۇرگەندەي، باسى ىرعالعان اعاشتارعا كوزىڭىزدى بويلاتا ورلەپ، ءبىر عاجاپ كۇي كەشەسىز. باقتى اينالا قورشالعان شارباقتارعا جازۋشىنىڭ وسى ۇيدەگى سۋرەتتەرى ۇلكەيتىلىپ ىلىنگەن. جازۋ ۇستەلىندە وتىرعان سۋرەتىن كورىپ، قاتتى قۋانىپ كەتتىك. سۋرەتكە شارت تا شۇرت تۇسىردىك.

 تولستوي 1901 -جىلى اۋىرىپ قالىپ، قىرىمعا كەتەدى. تۇبەكتەن ورالعان سوڭ ياسنايا پوليانادا كۇن كەشىپ، 1909 -جىلدىڭ قىركۇيەگىندە عانا ءبىر رەت حاموۆنيكيگە سوعىپتى.

مىنە، ءتىرى تولستويدىڭ باياندى وشاعى بولعان ءۇيدى وسىلاي كوردىك. كەلەسى ءبىر ساپاردا ياسنايا پولياناعا بارۋدى دا جوسپارلاپ قويدىق. سول كۇندەرگە جەتەيىك...

ەسەي جەڭىس ۇلى

«ايقىن»