قازاق پەن قازان
قاراپ وتىرىپ قانىم باسىما شاپقانى-اي! وسىنىڭ الدىندا عانا تاعى ءبىر قىز اۋىلعا بارعانىن، ءۇيىلىپ تۇرعان تەزەكتى كورگەنىن ايتا كەلىپ، «وسىمەن ادامدار ەشە تاماق پىسىرەدى» دەپ قويىپ قالدى.
تامىرىنان بەزگەن دەگەن وسى شىعار. قازانىنان جيىركەنىپ، تەزەگىنەن بەزىنگەنىن ايتساڭشى. تالاي شاڭىراقتىڭ جىلۋى بولعان، اسىڭدى الدىڭا اكەلگەن وسى تەزەكتىڭ قۇدىرەتى ەمەس پە ەدى؟ قارا قازان تالاي قازاقتى اشتىقتان امان الىپ قالدى ەمەس پە؟ اشتىقتى ايتپاعاندا، جاۋگەرشىلىك كەزەڭدە تالاي قازاقتى قىرىپ سالعاندا، قازان استىنا جاسىرىنىپ قانشا بالا ءتىرى قالىپ ەدى؟
ءبىز سولاردىڭ ۇرپاقتارى ەمەس پە ەدىك؟ ەندى بۇگىن اۋىلىمىزعا گاز كەلدى ەكەن دەپ كەشەگى كۇنىمىزدى قالاي تەز ۇمىتا قالدىق ەكەن؟ ءبىز تاريحتان ساباق الۋىمىز كەرەك، سوندا عانا مىقتى ۇلت بولامىز. سول سەبەپتى، قازان تۋرالى اڭگىمەنى ءبىراز قازبالاۋدى ۇيعاردىم.
جازدا اۋىلعا باردىم. بارعان سايىن تۋعان-تۋىستى ارالاپ، مارقۇمدارعا زيارات ەتەتىن ادەتىم. سوندا بايقاعانىم، اۋىلداعى كونە زيراتتاردا توڭكەرىلگەن قازان جاتادى. ءبىرى - مولانىڭ ىشىندە، تاعى ءبىرى قابىر شۇڭقىرى ۇستىندە. اجەم بۇرىن ءمايىت باسىنداعى توڭكەرىلگەن قازان مارقۇمنىڭ ارتىندا تۇياعى قالمادى، وتى ءوشتى دەگەندى بىلدىرەدى دەيتىن. ءيا، ارتىندا ميراسقورى قالماعان سوڭ، قارا قازانىن باسىنا توڭكەرىپ كەتەدى ەكەن.
ءا. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ استانا قالاسىنداعى فيليالىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى عالىمجان قياسبەك: «بەينەۋدەن شىعىسقا قاراي 80 شاقىرىم قاشىقتىقتا ءۇستىرت قىرىندا ورنالاسقان اقپان ۇيىگى اتىمەن بەلگىلى وبا بار. ياعني ۇيىك استىندا قالعان ەجەلگى سارمات تايپالارىنىڭ عيباداتحاناسى. سول عيباداتحانانىڭ سىرتىن ءبىر كۇرەكتەي الىپ تازارتقانىمىزدا، توپىراق استىنان توڭكەرىلگەن ونشاقتى قىش ىدىس تابىلدى.
ىدىستاردىڭ كولەمى وتە ۇلكەن، عۇن قازاندارى پوشىمىنا كەلتىرىپ جاسالعان. ءبىر قىزىعى، ول ىدىستاردىڭ بارلىعى قازىلعان شۇڭقىرعا قازان سياقتى توڭكەرىلىپ قويىلىپ، سوسىن توپىراقپەن كومىلگەن. بۇل، ءسوز جوق، ءداستۇردىڭ عاسىردان-عاسىرعا جالعاسىپ، بىزگە دەيىن ساقتالىپ جەتكەنىنىڭ كورىنىسى. ياعني بۇل ءداستۇر يسلامعا دەيىنگى بابالارىمىزدىڭ نانىم-سەنىمىنەن تۋعان ءبىر عۇرىپتارى دەپ ويلايمىن. مۇنىڭ سەمانتيكاسىن زەرتتەپ، تالداۋ قاجەت» دەيدى.
ءيا، اتا-اجەلەرىمىزدىڭ «قازاندى توڭكەرمە» دەپ ۇرىساتىنى بەكەر ەمەس ەكەن. بەيىت باسىنا توڭكەرىلگەن قازان نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل وتە ۇلكەن زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلە. سوسىن ءبىزدىڭ كەيبىر ايماقتاردا قازان ورنىندا شاڭىراق توڭكەرەتىندەر دە بار. ونىڭ دا ماعىناسى وسىنداي، مارقۇمنىڭ شاڭىراعى كۇيرەدى، ارتىندا ميراسقورى قالمادى دەگەندى بىلدىرەدى. قازاق نە ايتسا دا، قالت ايتپاعان ەكەن. بۇكىل ىرىم-تىيىمداردىڭ استارىنا مۇقيات ءمان بەرسەڭ، دۇنيەدەگى بار قورقىنىشتان ساقتاندىرىپ كەتكەنىن بايقايسىڭ.
راس، قازاقتىڭ قازانعا قاتىستى ىرىمدارى كوپ. قازاق قىزعا ەشقاشان قازان بەرمەگەن. قايتىس بولعان ادامنىڭ مولاسى بۇزىلسا، تۇسكە كىرىپ مازالاسا، باسىنا قازان اپارىپ قويعان. سول سياقتى، قايتقان كىسىنىڭ سوڭىنان تۇقىمدارى اۋرۋ-سىرقاۋسىز، بەلگىسىز سەبەپتەرمەن ولە بەرسە، قۇران وقىتىپ، باسىنا قازان توڭكەرتكەن.
ءبىزدىڭ ەلدە قازانعا قاتىستى تاعى ءبىر ىرىم بار. سۋعا باتىپ كەتكەن ادامدى قازان ارقىلى تابادى. ادام سۋعا كەتسە، ۇيىندەگى قازانىن توڭكەرىپ سۋعا جىبەرەدى. اللانىڭ قۇدىرەتىن قاراڭىزشى، الگى قازان ادام باتقان جەردى اينالا ءجۇزىپ تۇرادى. بالا كەزدە مۇندايدىڭ تالايىن كورىپ، تاڭعالعانبىز.
اجەمنەن مىناداي دا ىرىمدى ەستىگەن ەدىم. بالالار تۋىلعاندا كوبىنە ومىرگە جىلاپ كەلەدى. پەرىشتەسى قۇيىرىعىنان سالىپ جىبەرەدى دەپ سەنەمىز. ءبىراق ومىرگە باسقا بالالارداي ىڭگالاپ جىلاماي كەلەتىن سابيلەر دە بولادى. كەۋدەسىندە جانى بار، ءبىراق دىبىس شىعارا المايدى. سونداي كەزدە اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى قارا قازاندى قاتتى زاتپەن ۇرىپ، قاڭعىرلاتىپ دىبىس شىعارادى ەكەن. سول دىبىستى ەستىگەننەن كەيىن، بالا جىلاپ، جارىق دۇنيەگە كەلگەنىن سەزەدى.
قازاقتىڭ تانىم-تۇسىنىگىندە قازاننىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. مىسالى، تۇركىستانداعى تايقازاندى الايىقشى. بۇل تايقازان - بەرىك داستۇردەن تامىر الىپ، يسلامدىق مانمەن استاسقان كونە مۇرامىز. بۇل تايقازان - تۇتاستىعىمىزدىڭ، يگىلىكتى ىستەردىڭ سيمۆولى. تايقازان سوناۋ 1399-جىلى سيرەك كەزدەستەتىن جەتى ءتۇرلى اسىل مەتالدىڭ قوسپاسىنان قۇيىلعان.
«كىمدە-كىم اللا تاعالا ءۇشىن سۋ قۇياتىن ىدىس جاساسا، اللا تاعالا جۇماقتا وعان ارناپ حاۋىز دايىندايدى» دەگەن حاديس بار. سوعان قاراعاندا بۇل تايقازان كەسەنەنىڭ ءبىر بۇرىشىنا جاي جادىگەر رەتىندە قويۋ ءۇشىن ەمەس، وسى حاديسكە امال ەتۋ ءۇشىن جاسالعان سياقتى. سوندىقتان ءامىر تەمىر زامانىنان قالعان قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ تورىندە تۇرعان تايقازاندى قۇر قاڭسىتپاي سۋ قۇيىپ قويسا، زيارات ەتىپ كەلگەن ادامدار سۋدان ءىشىپ، ءشولىن باسسا، پايعامبار سۇننەتىن ورىنداعانىمىز بولماي ما؟
نەگىزىندە، مۇنداي الىپ قازان جاساۋ ءداستۇرى ساق، عۇن، ءۇيسىن داۋىرلەرىندە دە بولعان ەكەن. قازاق بەرەكە مەن بىرلىكتىڭ بەلگىسى ساناعاندىقتان، مۇنداي الىپ قازاندى بيلەۋشىلەر مەن اسكەرباسىلاردىڭ قابىرىنە قويعان. زيارات ەتىپ كەلگەن ادام قازانداعى سۋدى ءىشىپ ءشولىن باسىپ، قابىر يەسىنە دۇعا باعىشتاعان. بەيىت باسىنداعى قازانعا قاراپ، مارقۇمنىڭ جاي ادام ەمەس، ەل بيلەگەن كوسەم، جاۋ جاپىرعان باتىر بولعانىن بىلگەن.
بۇرىندارى ساق ەلىنىڭ بىرلىگى بۇزىلىپ، ەل ءىشىن الاۋىزدىق جايلاي باستاپتى. سول كەزدە ەل كوسەمدەرى حالىقتىڭ باسىن بىرىكتىرۋ ءۇشىن ۇلكەن قازان قۇيۋدى بۇيىرادى. ساق ساربازدارى جەبەلەرىنىڭ مىس ماساعىن جيناپ، بالقىتىپ، سودان الىپ قازان قۇيعان. سول قازانعا پىسىرىلگەن تاعامنان ءدام تاتقان ساقتار وكپە-نازدارىن ۇمىتىپ، قازان باسىندا قايتادان تاتۋلاسقان.
مۇنى تاريحتىڭ اتاسى گەرودوت: «ساق پاتشاسى ارريانت جاۋىنگەرلەرىنىڭ بۇكىل جەبەسىن ءبىر جەرگە جيناپ بالقىتقىزىپ، ۇلكەن قازان قۇيدىرعان دا، ونى ەلدەن ەرەك قىزمەتكەرىنىڭ قۇزىرىنا قاراتقان» دەپ جازادى.
قازان قازاقتىڭ قۇتى عانا ەمەس، قاھارى دا ەدى. شاپقىنشىلىق زامانىندا قازاق قازانمەن سەس كورسەتكەن. رايىمبەك باتىر قولىن باستاپ كەلە جاتىپ، جولعا جولبارىستىڭ تەرىسىن جايىپ، قاسىنا قازاندى توڭكەرىپ كەتەدى. مۇنى كورگەن جوڭعارلاردىڭ ءبىر كورەگەنى: «قازاقتار قاشىپ بارا جاتقان جوق. ولار «تەرىڭدى تىرىدەي سىپىرىپ، قازانىڭدى توڭكەرىپ، ەلىڭنىڭ توز-توزىن شىعارامىن» دەدى. امانىمىزدا ەلىمىزگە قايتايىق» دەپتى.
قازان قازاقتىڭ قورعانى دا بولدى. «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» زامانىندا بوسقان حالىق باۋىرىنداعى بالاسىن توڭكەرىلگەن قازان استىنا جاسىرىپ امان الىپ قالعان. ماحامبەتتىڭ «قارا قازان سارى بالا، قامى ءۇشىن قىلىش سەرمەدىك» دەيتىنى سودان بولار.
قازاق ۇعىمىندا قازاننان ايرىلۋ قۇت-بەرەكەدەن ايىرىلۋمەن بىردەي. سول سياقتى، بىرەۋدىڭ قازانىن تارتىپ الۋ ماسقاراشىلىق بولىپ سانالعان.
تاريحتا ولجاباي باستاعان باتىرلاردىڭ بوتاحاندى تىرىدەي جەرگە كومىپ قازانىن الىپ كەتەتىنى سونىڭ مىسالى. تاعى ءبىر مىسال، ابىلاي حان كوكشەتاۋدان كوشكەندە بەكبولات ءبيدىڭ قۋىپ كەلەتىنىن ءبىلىپ، ءوز قارا قازانىن جۇرتىنا تاستاپ كەتەدى. مۇنى بەكبولات ءبي دۇرىس ءتۇسىنىپ، اتىنىڭ باسىن كەرى بۇرعان. مىنە، ءبىزدىڭ بابالار قاراپايىم قازان ارقىلى ۇلكەن فيلوسوفيالىق وي-تولعامداردى جەتكىزۋشى ەدى.
ءبىزدىڭ قازاق ءۇشىن قازان كيەلى. ءوز وشاعىنىڭ قازانىن كوشكەن جۇرتقا قالدىرمايدى. باسقا بىرەۋگە تارتۋ ەتپەيدى. بۇلاي جاساسا، باق پەن بەرەكە بىرگە كەتىپ قالادى دەپ سەنەدى. قازاندى يەسىنە قايتارعاندا ابدەن جۋىپ، قۇلاعىنا اقتىق بايلاپ قايتارادى. ايتپەسە، «قازان وكپەلەيدى»، «قازان شامدانادى» دەپ ىرىمدايدى. قازاقتىڭ «وكپەسى قارا قازانداي» دەيتىنى سودان قالسا كەرەك.
قارعىستىڭ دا جامانىن قازاق قازانمەن بايلانىستىرادى. «قازانىڭ باسىڭا توڭكەرىلسىن»، «قازانىڭ قايناماسىن» دەيدى. سول سياقتى، جاقسى تىلەگىمىز دە قازانمەن قاتىستى. «قازانىڭ ورتايماسىن»، «وشاعىڭنىڭ وتى وشپەسىن»، «قازان تولسىن» دەپ تىلەيدى. ءبارى دە بەكەر ەمەس ەكەن-اۋ!
قازاق پەن قازان - ەگىز ۇعىم. قارا قازان - قازاق ءۇشىن كيەلى بۇيىم. بالا كەزدە ۇشىنىپ اۋىرعاندا اجەلەرىمىز قارا قازاننىڭ كۇيەسىمەن ۇشىقتايتىن، سوندايدا ساپ تىيىلاتىن. اتالارىمىز يتسيگەكتەن قاسقىرعا، جەمتىككە سەبەتىن ۋ الۋ ءۇشىن ءشوپتىڭ ۇستىنە قازان توڭكەرىپ، توڭىرەگىن توپىراقپەن جاۋىپ كەتەتىن. كۇز كەلگەندە توپىراعىن ارشىپ، قازاندى اشىپ، قىرعىشپەن ۋدى قىرىپ الاتىن. اتام قازاقتىڭ بىلمەيتىن نارسەسى بولسا-شى. قازىر عوي، تامىرىمىزعا بالتا شاۋىپ «اناۋ بولماعان، مىناۋ بولماعان» دەپ تەگىمىزدەن بەزىنىپ جاتقانىمىز.
قازان - قازاقتىڭ قۋاتى. بەلگىلى اقىن جاناربەك ءاشىمجاننىڭ «قارا قازاندا اسىلعان اپپاق كوجە، قارا ۇلدىڭ بويىنا قۋات بەردى» دەپ كەلەتىن ولەڭى بار. قازانعا بايلانىستى سالت-جورالعىلارىمىز دا جەتكىلىكتى. سونىڭ ءبىرى - جارىس قازان. جاس بوسانعان كەلىنگە جاسالاتىن سالت. نەگىزى يسلام دىنىنەن الىنعان. پايعامبارىمىزدىڭ قىزى فاتيما انامىزدىڭ تولعاعى باستالعاندا قازان اسىلىپ، دۇعا قىلعان ەكەن.
ءبىزدىڭ قازاق كەلىنشەكتەرى دە جاس انانىڭ امان-ەسەن بوسانۋى ءۇشىن اللاعا شىن جۇرەكپەن جالبارىنىپ، جەر-جەردەن قازان اسقان. وسى ءداستۇردى قازاق «جارىس قازان» دەپ اتاعان. سول سياقتى، بىزدە «قازان شەگەلەۋ» دەگەن سالت بار. ءازىل-قالجىڭى جاراسقان ادامدار ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇيىنە باس قوسىپ بارىپ، «وسى ءۇيدىڭ قازانىن شەگەلەي كەلدىك» دەيدى ەكەن. سونداي ءۇي يەسى دە ازىلدەپ: «جاقسى بولدى عوي، ءوزىمىز دە قازان شەگەلەگىش شەبەر ىزدەپ ءجۇر ەدىك» دەپ تورگە شىعارىپ، قوناقجايلىلىق تانىتقان. ياعني «قازان شەگەلەۋ» قوناق بولا كەلدىك دەگەندى بىلدىرگەن.
قازاقتا «ايرىلىس قازان» دەگەن دە سالت بار. ۇزاق ۋاقىت قونىستاس، اۋىلداس بولعان ادامدار باسقا جاققا قونىس اۋدارار الدىندا ەل-جۇرتتى شاقىرىپ اس بەرگەن. مىنە، وسى اس «ايرىلىس قازان» دەلىنەدى. بۇعان «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنداعى قارابايدىڭ ەلمەن، جەر-سۋمەن جىلاپ قوشتاسۋىن مىسالعا كەلتىرسەك بولادى. سالتتى ايتامىز-اۋ، قازان قازاقتىڭ زاڭىنا دا كىرىپ كەتكەنىن ايتساڭشى.
ءاز-تاۋكەنىڭ «جەتى جارعىسىندا» ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن جاننىڭ جەتى ايىپ تولەپ قۇتىلا الاتىنى ايتىلادى. سونىڭ العاشقىسى - قارا قازان تولەۋ. تاۋكەنىڭ زامانىندا «قانعا - قان، جانعا - جان» ءداستۇر بولعان. ال جاۋلاسقان ادامدار شاڭىراق، قازان سىندىرىپ كەك العان. قازىبەك ءبي وسىلاردى جۇمسارتىپ، ءجابىر كورگەن جاققا سول نارسەلەردىڭ ءوزىن بەرىپ تىنىشتىق ورناتقان ەكەن.
مىنە، وسىلاردى كورىپ تۇرىپ، قازاق پەن قازاندى قالاي ەگىز دەمەسسىڭ! وكىنىشكە قاراي، ءبىز وسى ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى جوعالتىپ بارا جاتقاندايمىز. اۋىلدا وسكەن قارا بالانى جەتىلدىرگەن قارا قازان ەدى. راس قوي، ءبارىمىز دە قازاننىڭ تۇبىندەگى نەسىبەمەن جەتىلدىك. سويتە تۇرا، «فۋۋۋ، قاپ-قارا قازان، قالاي تاماق ىشەدى؟» دەپ جەرىنەتىنىمىز نەسى؟
قازان قازاقتىڭ - تامىرى. تامىرى جوق وسىمدىك بولمايتىنى سەكىلدى تامىرسىز ۇلت تا بولمايدى. قارعا تامىرلى قازاقتىڭ قازانى ورتايماسىن! وشاقتاردىڭ وتى وشپەسىن! قازان توڭكەرتكەننەن قۇداي ءوزى ساقتاسىن!
سەرىكبول حاسان
«ايقىن»
