ۇلى قاعاننىڭ ەسىمى قانداي ماعىنا بەرەدى؟
بۇل اتتىڭ قويىلۋ سەبەبى «قۇپيا شەجىرەدە»: «سول كەزدە يەسۇكەي باتىر تاتاردىڭ تەمۇجىن- ۇكە، قورى- بۇقا باستاعان تاتارلارىن جاۋلاپ كەلگەندە... چىڭعىس قاعان تۋىپتى.... تاتاردىڭ تەمۇجىن- ۇكەنى اكەلگەندە تۋدى دەپ اتىن تەمۇجىن دەپ قويعان ءمانى سول (77-ب. )» دەلىنگەن.
وسىلاي دەپ راشيد اد- ديننىڭ «جاميع- ات- تاۋاريحىندا» دا باياندالعان (1 - توم، 2-كىتاپ، 75-ب. ).
لۋبسان دانزاننىڭ 1628 - جىلى جازىلعان «التىن توپشى» كىتابىندا: «شاشۋ تويىندا (شىلدەحاناسىندا - ح. ق- ا. ) تاتاردىڭ ءتومۇچينىن الىپ كەلگەندە تۋدى دەپ، تەمىر بەسىككە بولەپ، ءتومۇچين دەپ اتاعان ءجونى وسى ەكەن» دەلىنگەن (47-ب.). ويلانار بولساق وسى، سان عاسىرلار بويى ايتىلىپ كەلگەن «دەرەك» كۇمان تۋدىرادى.
سەگىز عاسىر بويىنا شىڭعىس حان مەن ونىڭ يمپەرياسى تۋرالى مىڭداعان ادامدار شەجىرە، تاريح جازا وتىرا وزدەرىنە: «تەمۋچين دەگەن ءسوز نەلىكتەن تۇركى تىلىندە دە، قازىر «موڭعول» اتاناتىن تۇڭعۇس- مانجۇرلەر تىلىندە دە جوق؟» دەگەن سۇراق قويماعانى تاڭعالدىرادى. ەگەر بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن ۇلى قاعاننىڭ ءوز ەلىنەن تابا الماساق، ونى سول ەلدىڭ بىردەن- ءبىر ەجەلگى كورشىسى قىتايدىڭ تىلىنەن نەگە ىزدەپ كورمەسكە! ءتىپتى قىتاي تىلىنەن ىزدەمەي- اق، ول تىلدە جازعاندا وسى ءسوز قانداي وزگەرىسكە ۇشىراۋى مۇمكىن دەپ تە زەرتتەۋگە بولادى عوي. ويتكەنى وزگە حالىقتارعا قاتىستى دەرەكتەردى قىتاي شەجىرەشىلەرى جازعاندا ادەتتە ونداعى كىسى، جەر- سۋ، ت. ب. اتاۋلاردى ءوز يەروگليفتەرىنە سالىپ، وزگەرتىپ جىبەرەتىنى بەلگىلى. سول سەبەپتەن وزگە ۇلت عالىمدارى «بۇزىلعان» سوزدەردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە كوپ كۇش جۇمسايدى. (سوزدەرى بۇرمالانىپ جەتكەن شەجىرەلەر ءتىلىن تۇركىتىلدى بىزدەرگە تانۋ قيىنعا سوققاندا، ورىس، نەمىس، قىتاي «موڭعولتانۋشىلارىنا» قايدان وڭاي بولسىن!) .
XII- XVII عاسىرداعى شەجىرەشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىندە تەمۋچين دەلىنگەن بۇل ءسوزدى قازىرگى قازاق اۋدارماشىلارى «تەمۇجىن» دەپ جازىپ ءجۇر. راشيد اد- دين شىڭعىس حاننىڭ اناسىن «وەلۋن- فۋدجين» دەپ، «فۋدجين» قىتايشا «قاتىن» دەگەن ءسوز ەكەنىن تۇسىندىرگەن. وسى «فۋدجيندى» دە «ءۇجىن» دەپ جازىپ جۇرگەن اۋدارماشىلارىمىز ەر كىسىنىڭ ەسىمىنە «ءۇجىن» ءسوزىن قوسۋ ابەستىك ەكەنىن دە ويلاسا بولار ەدى. «التىن توپشى» اۋدارماشىلارى بۇل ەكى ەسىمدى «وگەلەڭ ءۇچين، ءتومۇچين» دەپ «وڭدىرماعان». وسىنداعى «ءۇشين شەشە» دەگەن ءسوز تىركەسى دە («قاتىن - شەشە!» ) ەزۋ تارتتىرادى... ال قىتايدا كوپ جىل قىزمەت ەتكەن ن. بيچۋرين (ياكينف- اكەي) كوپتەگەن تاريحشىلار «الان گوا» دەپ جۇرگەن ەسىمدى «ارلۋن گوا» دەپ، قىتاي تىلىندە جوق «ر» ءارپىن قوسىپ بايقاعان. شىڭعىس حاننىڭ اناسىنىڭ ەسىمىن دە وزگەلەردەي «وەلۋن» دەمەي، «ۋلىن» دەپتى.
تەمۋچين (ءتومۇچين، تەمۋدجين، ت. س. س. ) سوزىنە كەلگەندە وزگەلەر تۇگىل وزدەرىن شىڭعىس حان مەملەكەتىنىڭ مۇراگەرى ساناۋشى قازىرگى موڭعوليا عالىمدارى دا، تەمۋچين ءسوزى وزدەرىنە تۇسىنىكسىز بولا تۇرا، ونى قىتاي ءتىلىنىڭ ىقپالىنان شىعارۋعا، ەڭ بولماسا ادەتتە ولار جازبايتىن «ر» ءارپىن وسى سوزگە دە قوسىپ «تەمۋرچين» دەۋگە نەگە تىرىسپاي كەلەدى؟ الدە مۇنىڭ تۇرىك ءسوزى ەكەندىگى انىقتالۋىن قالاماي ما؟ ۇلى قاعاننىڭ ەسىمىندەگى تۇرىكتىك «تەمىر» ءسوزىن جاسىرعانمەن، ونىڭ جۇزدەگەن ۇرپاقتارىنىڭ، حالقىنىڭ ەسىمدەرىندەگى «تەمىر» ءسوزى جاسىرۋعا كەلە قويار ما؟ !
مىسالى (قادىرعالي جالايىردىڭ «شەجىرەلەر جيناعى» بويىنشا) ، شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعىنان: ۇلكەن ۇلى جوشىنىڭ ون ءۇشىنشى ۇلى توقا تەمىر، ال ونىڭ ۇلى باي تەمىردىڭ نەمەرەسى كەن تەمىر؛ جوشىنىڭ وزگە ۇلدارىنان تاراعان نەمەرە- شوبەرەلەرىنىڭ ەسىمدەرى موڭكە تەمىر، ءينجىل تەمىر، توقتەمىر، يلاق تەمىر، بەكتەمىر، تۇلەكتەمىر، توقتا تەمىر، قۇتلىع تەمىر، تەمىرباي؛ ال شىڭعىستىڭ ەكىنشى ۇلى شاعاتاي ۇرپاقتارىنىڭ ىشىندە تەمىر، بۇقا تەمىر، ورىك تەمىر، ءابىل تەمىر، قابىل تەمىر، جۇلدىز تەمىر، بەلگە تەمىر، يسا تەمىر، بەك تەمىر، قۇتتى تەمىر، ايك تەمىر، توقاتەمىر، شەگين تەمىر ەسىمدىلەرى بار. ۇكىتاي مەن تولەدەن تاراعان ۇرپاقتاردان دا تەمىر مەتالىنا قاتىستى ەسىمدىلەر بارشىلىق. ەندەشە، تەمۋچين سوزىنە «ر» ءارپىن قوسىپ «تەمۋرچين» دەسەك، ەش قاتەلەسپەس ەدىك.
كەيىنگى كەزدەرى قازاقتىڭ ءبىرقاتار «بالاما تاريح جازۋشىلارى» تەمۋچيندى «تەمىرشى» دەپ جازا باستاعان دا ەدى. ءبىراق ولار نە سەبەپتەن وسىلاي دەگەندەرىنە ەش دالەل كەلتىرمەگەندىكتەن جۇرت مۇنى «نيۋ- يورك - قازاقتىڭ «نۋ ورىك» سوزىنەن شىققان» دەگەنىندەي ءازىلدىڭ ءبىرى ساناپ كەلەدى. سوندىقتان ۇلى قاعاننىڭ وسى ەسىمى توڭىرەگىندە دە ايتىس ءارتۇرلى باعىتتاردا ءوربۋىن جالعاستىرۋدا. ۇلى قاعاننىڭ وسى ۋاقىتقا شەيىن تەمۋچين دەلىنىپ جۇرگەن ەسىمىنىڭ ءتۇبىرى نەلىكتەن «تەمىر» بولۋعا ءتيىس ەكەندىگىنە مۇسىلمان شەجىرەشىلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن دالەل كەلتىرەلىك.
شىڭعىس حاننىڭ اتا- باباسىنا بايلانىستى ولاردىڭ ەڭبەكتەرىندە «جاۋدان جەڭىلگەن قيان (قيات) مەن نۇكىس دەگەن ەكى كىسى بوسقان حالقىن باستاپ، التاي تاۋىنىڭ ەرگنە قون اڭعارىن ءتورت جارىم عاسىر قونىستانعانى، حالىق سانى كوبەيىپ، اڭعاردان شىعار اۋەلگى كەلگەن جولعا سىيماعاندىقتان تاۋدىڭ تەمىر كەنى مول تۇسىن وت جاعىپ، بالقىتىپ جول جاساعانى» ايتىلعان. ءابىلعازى ءباھادۇر 1663 - جىلى جازعان «تۇرىك شەجىرەسى» كىتابىندا مۇنى بىلايشا بايان ەتەدى:
«...تاۋدان شىعاتىن جول ىزدەدى، تاپپادى. ىشتەرىندە ءبىر تەمىرشى بار ەدى، سول ايتتى: «پالەن جەردە ءبىر تەمىر كەنى بار، سونى ەرىتسە، جول بولار ەدى». ول جەردى بارىپ كورىپ، تەمىرشىنىڭ ايتقانىن ماقۇلدادى. ول ەلگە وتىن جانە كومىر جيناتتى. تاۋدىڭ كەن جەرىنە اعاش پەن كومىردى ءۇيىپ، جەتپىس تەرىدەن كورىك جاساپ، جەتپىس جەرگە قۇردى. كورىكتى ءبارى بىرىگىپ باستى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن وت كۇشتى جانعاننان سوڭ، تاۋ تەمىر بولىپ اعا بەردى... سول شىققان كۇنىن توي ەتىپ تويلاۋ موڭعولدىڭ داستۇرىنە اينالدى. ول كۇنى ءبىر كەسەك تەمىردى وتقا سالىپ، قىزارعان كەزدە ونى قىشقاشپەن ۇستاپ، ءتوستىڭ ۇستىنە قويىپ، اۋەلى حانى، ودان كەيىن بەكتەرى بالعامەن ۇرار ەدى. بۇل كۇندى تار قاپاستان شىعىپ، اتا جۇرتىنا كەلگەن كۇنىمىز دەپ قۇرمەت تۇتار ەدى ( 29-بەت) «.
شەجىرەدە وسى حالىقتىڭ تەمىر ءوندىرىپ- وڭدەپ، ۇستالىقتى كاسىپ قىلعانى ايتىلعان. (مۇنىڭ ءوزى «دالا تۇرىكتەرى تەك مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان كوشپەندىلەر بولعان» دەيتىن قالىپتاسقان پىكىردىڭ قاتە ەكەنىن كورسەتسە كەرەك) .
ەندەشە، يەسۋگەي حالقىنىڭ اتا سالتىندا جوق نارسەنى ىستەپ، «ءوز ۇلىنا جەڭىلگەن جاۋىنىڭ تەمۋدجين نەمەسە ءتومۋچين ەسىمىن قويىپتى» دەۋشى شەجىرەلەر ءسوزى جاڭساق. تەمىرشىلىك- ۇستالىقتى قۇرمەتتى اتا كاسىبىنە اينالدىرعان حالىق نەگە ۇلدارىنا تەمىرشى دەگەن ات قويماسىن؟ ! ەندەشە، كۇللى تۇرىك حالىقتارىنا دا، قازىرگى «مونگولمىز» دەۋشى حالىققا دا مۇلدە تۇسىنىكسىز، جات «تەمۋچين» دەۋدى توقتاتىپ، تەمىرشىلەر اۋلەتىنەن شىققان ادامنىڭ اتىن تەمىرشى (وزگە تىلدەردە، قاجەت ەتسە، تەمۋرچي) دەپ اتاۋ تاريحي شىندىققا كەلەر ەدى.
تاريحپەن كاسىبي مامان رەتىندە ەمەس، تەك ارا- تۇرا وي كەلگەندە قاعازعا ءتۇرتىپ، سول جازعانىمدى جاريالاۋعا اسىقپاي، وزگەلەردىڭ پىكىرىمەن سالىستىرۋ ءۇشىن تاقىرىپقا قاتىستى باسىلىمداردى ىزدەي جۇرەتىنمىن. كەيىنىرەك قولىما تاتارستان جازۋشىسى گ. ەنيكەيەۆتىڭ «كورونا وردىنسكوي يمپەريي» كىتابى تۇسكەن. وندا اراب تاريحشىسى ەننۋۆەيري (1279-1333 ج. ج. ) ەڭبەگىنەن: «كوگدا چينگيس حان ال- تەميردجي ستال تسارەم تاتارسكيم ي زاۆلادەل سترانامي ۆوستوچنىمي ي سيەۆەرنىمي» ... (م. 2011 ج. , 85-بەت) « دەگەن دەرەك ايتىلىپتى.
...
جارايدى. تەمۋچين ەسىمىنىڭ ءتۇبىرى «تەمىر» ءسوزى ەكەنىن دالەلدەدىك دەلىك. ال تەمىر ءسوزىنىڭ سوڭىنداعى «چين» دەگەن نە؟ ونىڭ «ن» ءارپىن قىسقارتىپ، قازاقشالاپ «ءشى» دەي سالۋىمىز كەلەسى ءبىر قاتەلىككە ۇرىندىرماي ما؟ بۇرىن- سوڭدى تاريحشىلاردان وسى «چين» جالعاۋىنا قاتىستى پىكىر ايتقاندار تىم از ەكەن. ال «مونگولى پريباۆليايۋت ك سلوۆۋ «چين» دليا وبوزناچەنيا مۋجسكوگو رودا» دەگەن پىكىردىڭ جاڭساق ەكەندىگىنە شىڭعىس حان تۋرالى شەجىرەلەردەگى ەر كىسىلەردىڭ ەسىمدەرىندە وسى جالعاۋدىڭ جوقتىعى دالەل. (راشيد- اد- دين «جىلنامالار جيناعىنان» ونداي پىكىردى كورە المادىق) .
وسى «چين» ماسەلەسىن انىقتاۋ بارىسىندا شىڭعىس حان ۇرپاقتارى اراسىندا، ناقتىلاي ايتقاندا، ۇكىتايدىڭ ەكىنشى ۇلى قۇتاننىڭ بالاسىنىڭ اتى شىنتەمىر، التىنشى ۇلى قاداننىڭ نەمەرەلەرىنىڭ ىشىندە دە شىنتەمىر، شىنبولات ەسىمدىلەرى بار ەكەن. مۇنداي ەسىمدەر قازاقتا قازىر دە جەتىپ- ارتىلادى. شىن مەن چين - تەمىر ءسوزىنىڭ الدىنا دا قويىلۋى ونىڭ جالعاۋ ەمەس، ءسوز ەكەنىن بىلدىرسە كەرەك. ال ونىڭ ماعىناسىنا كەلسەك، «شىن» ءسوزىنىڭ سينونيمى «راس» ەكەنى بەلگىلى. شىنتەمىر ەسىمىن «راس، ناعىز تەمىر» دەگەن دەپ قابىلدايمىز عوي. ءبىراق، ويلانار بولساق، «راس- وتىرىك، شىن- جالعان» دەگەن سوزدەر تەمىر زاتىنىڭ ساپاسىنا قاتىستى قولدانىلماۋعا ءتيىس. جوعارىدا كەلتىرىلگەن بيچۋرين- ياكينفتىڭ: «تەمۋچين» وبوزناچاەت لۋچشەە جەلەزو ي ستال» دەگەن سوزىندە ول: «راس تەمىر، شىن تەمىر» ، - دەپ، زاتتىڭ تەمىر يا ەمەسىن انىقتاپ تۇرعان جوق، تەمىردىڭ ساپاسىن ايتقان.
ال ساپالى تەمىردىڭ ءمانىسى «شىڭدالعان تەمىر» ەمەس پە! ەندەشە، «چين، شىن» (دۇرىسى - «چيڭ، شىڭ») - «شىڭدالعان» ءسوزىنىڭ العاشقى بۋىنى، ياعني نەگىزگى ءتۇبىرى ەكەن. الگى ەسىمدەر دە شىنتەمىر ەمەس - شىڭتەمىر (شىڭدالعان تەمىر)، چينتومۋر ەمەس - چيڭتومۋر، تەمۋچين دە، تەمىرشى دە ەمەس، - تەمىر+شىڭ (تەمۋرچيڭ) بولماق. ءبىراق تۇركى تىلىندەگى ىقپال اسەرىمەن «تەمىرشىڭ» دەپ ايتىلۋعا ءتيىس. قورىتا ايتساق، ۇلى قاعاننىڭ العاشقى ەسىمى - تەمىرشىڭ ەكەن.
قولىما «موڭعول- قازاق ءتىلى سوزدىگى» تۇسكەن ەدى. وندا: ءتومور - تەمىر، ءتومورچ(ين) - ۇستا» دەپ جازىلىپتى. «استىنداعى اتىن التى اي ىزدەپتى» دەگەن وسى- اۋ! سوندا قانشاما عالىمدار سونشاما زەرتتەۋلەر جاساپ ءجۇرىپ، الگى سوزدىككە كوز سالماعان با؟ ! بۇگىندە تۇركى حالىقتارى كەيىننەن ەنگەن «ۇستا» ءسوزىن قولداناتىندىقتان الگى كونە تۇرىك ءسوزىن ۇمىتتى دەسەك، ال موڭعوليا عالىمدارىنىڭ ۇندەمەي كەلۋىن قالاي دەپ تۇسىنەمىز؟ !.
الگى اتالعان سوزدىكتەگى ەلىكتەۋىش «شينگەرە- ح» ءسوزى قازاقشادا «شىڭعىرلاۋ، شىڭگىرلەۋ، سىڭعىرلاۋ» دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. ال تەمىردى شىڭگىرلەتۋ دەگەن - ونى شىڭداۋ، ال شىڭگىرلەتۋشى ادام - ۇستا دەپ اتالادى ەمەس پە!؟ ەندەشە، ۇلى قاعاننىڭ اۋەلگى ەسىمى تەمىرشىڭ - شىعىس تۇرىكتەرىنىڭ تىلىندە «تەمىردى شىڭداۋشى» (ۇستا) دەگەن ماعىناداعى ءسوز ەكەن.
شىڭعىس ەسىمىنىڭ «تەمىر» سوزىنە قاتىسى بار ما؟
لۋبسان دانزاننىڭ 1628 - جىلى جازىلعان «التىن توپشى» كىتابىندا: «شاشۋ تويىندا تاتاردىڭ ءتومۇچينىن الىپ كەلگەندە تۋدى دەپ، تەمىر بەسىككە بولەپ، ءتومۇچين دەپ اتاعان ءجونى وسى ەكەن. شىڭعىس قاعان تۋىپ، جەتى كۇن وتكەننەن كەيىن، مۇحيت ارالىنىڭ ىشىندە ءبىر قارالتىم قۇس، كۇر قارا تاستىڭ ۇستىنەن كۇن باعىتىمەن اينالىپ، ءۇش كۇن بويى شاقىرادى..
«سول قارالتىم قۇس تۇڭلىككە قونىپ،
«شىڭعىس، شىڭعىس!» دەپ شاقىرادى.
سول قۇستىڭ داۋىسى شىققان سەبەپتەن،
شىڭعىس قاعان دەپ اتاعان (47-بەت)»، - دەلىنسە، ال 91-بەتتە: «ءتومۇچين دۇنيەگە كەلگەندە لۋستىڭ قاعانى قاسبۇعا تاڭبا شىعارىپ بەرگەندە، قارالتىم قۇس تۇڭلىككە قونىپ: «شىڭعىس، شىڭعىس!» دەپ شاقىرىپتى. سول قۇستىڭ شاقىرعانىنا بايلانىستى وعان شىڭعىس قاعان دەگەن ات بەرىپ، قاعان بولدىردى» دەلىنگەن. ءبىراق وزگە دەرەكتەردە تەمىرشىڭگە شىڭعىس ەسىمى 1206 - جىلعى قۇرىلتايدا، 52 جاسىندا بەرىلگەنى ( كەي دەرەكتەر 45, 48 جاسىندا دەگەن) ايتىلادى.
ق. سالعارين «ۇلى قاعانات» كىتابىندا (382-بەت) : «شىڭعىس» ءسوزىنىڭ نە ماعىنا بەرەتىنى كەزىندە عالىمدار اراسىندا پىكىرتالاس تۋدىرىپ، ءتۇرلى بولجامداردىڭ ومىرگە كەلۋىنە سەبەپ بولعانىمەن، ءپاتۋالى تۇجىرىمىن تاپپاعانى ءمالىم. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزدا: «شىڭعىس» ءسوزى ءاۋ باستا «شىڭ» جانە «عىز» (كۇش) دەگەن ەكى سوزدەن قۇرالعان. وسىنداعى «شىڭ» - تاۋدىڭ ەڭ بيىگى» دەيدى.
ق. دانياروۆ «قازاقستاننىڭ بالاما تاريحى» كىتابىندا: «شىڭ - قازاق تىلىندە تاۋدىڭ ۇشار باسى، ۇشارلىعى؛ عىس - كونە تۇركى تىلىندە (قازىرگى قازاق تىلىندە «قياس» تۇرىندە ساقتالعان) نۇر، ساۋلە. ەندەشە، بۇل ەسىم «بيىك، نۇر ساۋلەلى حان» دەگەن ماعىنا بەرەدى» دەيدى (13-ب. ) . («قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە» : 1. قياس - قيعاش، قيىس. 2. قيسىق، بۇرىس، ءبىر قىرىن. 3. اۋىسپ. قىڭىر، قىرسىق، قيقار. (الماتى: «دايك- پرەسس» ، 2008, 505-بەت) .
ال قازىرگى موڭعول تىلىندە تاۋ - ۋۋل، تاۋ بيىگى - ۋۋل ءوندور، شىڭ - ورگيل، تاۋ شىڭى - ۋۋلىن ورگيل دەلىنەدى. (ەندەشە، «تاۋ شىڭى» دا تۇركى ءسوزى ەكەن). ەگەر شەجىرەشى تاۋ شىڭى تۋرالى ايتپاق بولسا ونى «سيلنىي ي كرەپكيي» دەمەي، «بيىك» (ال ورىس اۋدارماشىلارى «ۆىسوكيي» ) ءسوزىن قولدانار ەدى. ەندەشە، شىڭعىس ەسىمىنە تاۋ شىڭىنىڭ ەش قاتىسى جوق. ال «قاتتى»، «كۇشتى» سىن ەسىمدەرىمەن ادامنىڭ دارا قاسيەتىن بەينەلەي وتىرىپ، بۇل سوزدەرگە «منوجەستۆەننوە چيسلو» قولدانۋ (كۇشتىلەر، قاتتىلار، شىڭدار) ونىڭ «دارالىعىن» جوققا شىعارادى ەمەس پە؟ بۇدان شەجىرەشىنىڭ «گيز - كوپتىك جالعاۋى» دەۋى قاتە ەكەنىن بايقايمىز.
1602 -جىلى جازىلعان قادىرعالي جالايىردىڭ «شەجىرەلەر جيناعىندا» دا: «چيڭگيز حان تەمەك پادشاھلار پادشاھى تەمەك بولۋر. لافا موگول ءبىلان ۋا كوكجۋت تەڭرى مۋنداع ات قويدىلار. بارچا ۋلۋعلار ول ماعنانى قابۋل قىلدىلار» (شىڭعىس حان، دەمەك، پاتشالاردىڭ پاتشاسى بولادى. موگول تىلىمەن جانە كوكجۋت ءتاڭرى سونداي ات قويدى. بارشا ۇلىقتار ول ماعىنانى قابىل قىلدى» ) دەپ جازعان. (موڭعول تىلىندە «شىڭعىس» ءسوزىنىڭ جوق ەكەندىگىن موڭعوليا عالىمدارى ايتقانىن جوعارىدا كەلتىردىك). ال ءابىلعازى حان ءوزىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» ەڭبەگىندە (1662-1663 - جىلداردا جازىلعان) مەڭلىك ۇلى كوكشەنىڭ: «ماعان تاڭىرىدەن يشارات بولدى. تەمۋچينعا بار، ەلگە، حالىققا «بۇ كۇننەن سوڭ تەمۋچين دەمەسىن، شىڭىز دەسىن، جەر ءجۇزىنىڭ پاتشالىعىن شىڭىزعا، ونىڭ بالالارى مەن تۇقىمىنا بەردىم» دەپ ايتتى» دەدى. «شىڭنىڭ» ماعىناسى ۇلىق جانە قاتتى دەگەن بولار، ىز - ونىڭ كوپشەسى» دەپ جازىپتى.
«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» تەمىرشىڭگە شىڭعىس ەسىمىنىڭ بەرىلۋ جايى تىم قاراپايىم بايان ەتىلگەن. ءبىراق ونى قازاقشاعا اۋدارۋشى م. سۇلتانيا ۇلى كىتاپتىڭ 63-بەتىندە: «شىڭعىس» ءسوزى تۋرالى «1910 - جىلى قازاندا شاعاتاي تىلىندە باسىلعان «تاۋاريح حامسا» دەگەن كىتاپتا «تەمۇجىندى سوعىس عىلىمى تاسىلىنە قاراپ، پارسىشا «جىڭ انكيز» (جيھانگەر) - جيڭگىز - شىڭعىس» دەپ اتادى دەلىنگەن. وسى تۇسىنىك دۇرىس بولۋى مۇمكىن» دەپ جازىپتى. (سوندا 1206 - جىلعى قۇرىلتايعا جيىلعان قيىر شىعىستاعى موڭعول نەمەسە تۇرىك رۋلارى جاپپاي پارسىشا سويلەگەنى مە!؟ )
ق. زاكيريانوۆ «شىڭعىس حاننىڭ تۇركىلىك عۇمىرناماسى» كىتابىندا: «الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن ۇلى حان الدىمەن ءوزىن شىعىستىڭ بيلەۋشىسى - شىعىس حان دەپ اتادى. شىعىس حان ءسوزى بىرتە- بىرتە ابدەن قۇلاعىمىزعا سىڭگەن شىڭعىسحان ءسوزى بولىپ وزگەرگەن» دەپ، ماسەلەنى وڭاي «شەشىپ تاستاعان». (268-ب. ) . 1206 - جىلعى قۇرىلتايدا ولاي اتايتىنداي شىڭعىس حان ءالى شىعىسىنداعى مانجۇرلەردى دە، كورەيلەردى دە جاۋلاعان جوق ەدى عوي؟ !
ءبىراق كۇندەردىڭ كۇنى شىنتەمىر، چينتومۋر ەسىمدەرىندە «شىن» ءسوزى تەمىرمەن قوسارلانا ايتىلعانىمەن «شىن، راس» ۇعىمدارىنىڭ تەمىر مەتالىنا قاتىستى قولدانىلمايتىنى، تەمىر ساپاسىنىڭ جوعارىلىعى «شىڭدالعان» دەگەن، تەمىرشىلىكتى كاسىپ ەتكەن حالىققا ەتەنە تانىس سوزبەن بىلدىرىلەتىنى ويعا كەلدى. بۇل راشيد- اد- دين كىتابىنداعى: «زناچەنيە چين - سيلنىي ي كرەپكيي» ، ءابىلعازى ءباھادۇردىڭ: «شىڭنىڭ» ماعىناسى ۇلىق جانە قاتتى دەگەن بولار» دەۋىمەن دە سايكەس كەلەدى. ەندەشە، شىڭعىس ەسىمىنىڭ ءبىرىنشى بۋىنى شىڭ - «شىڭدالعان» ءسوزىنىڭ نەگىزگى ءتۇبىرى ەكەن. بۇل - قازاقتار ءقازىر دە قولدانىپ جۇرگەن تۇركى ءسوزى. ال قازىرگى موڭعول تىلىندە مۇنداي ءسوز جوق. ول تىلدە «شىڭدالۋ» - تۋجيرەح، ال «تەمىر شىڭداۋ» - ءتومور شيرەەح دەلىنەدى.
ەندى «شىڭ» سوزىمەن بىردەي جۇمباق بولىپ كەلگەن «عىز» ماسەلەسىنە كوشەيىك. قازاق تىلىندە ەتىستىك سوزدەرگە جالعاناتىن ءدال وسىنداي «وزگەلىك ەتىس جۇرناعى» بار (مىسالى: بول+عىز، تۇر+عىز، بار+عىز، ۇر+عىز، ت. س. س. ). كونە تۇركى تىلىندە وسى «عىس» جۇرناعى سىن ەسىم سوزدەرىنە كۇشەيتپەلى ماعىنا بەرۋ ءۇشىن قولدانىلعانىن بايقايمىز (نىق+عىز - نىعىز، ناق+عىز - ناعىز) . 1206 - جىلعى قۇرىلتايدا تەمىرشىڭگە «كۇشتى ءارى بەرىك، قاتتى، قايراتتى» دەگەن اتاق بەرگەندە تەمىردى قۇرمەتتەۋشى قاۋىم مۇنى «شىڭدالعان» ءسوزىن جانە «عىز» قۇشەيتپەلى جۇرناعى ارقىلى پايدا بولعان شىڭ+عىز سوزىمەن بىلدىرگەن. تەمىرشىڭ ءسوزىن تالداۋ «شىڭ، شىڭ» ەلىكتەۋىش سوزدەرىنىڭ «شىڭدالعان» ۇعىمىن بەرەتىنىن كورسەتتى. «شىڭ» سوزىنە كۇشەيتپەلى «عىز» جۇرناعىن جالعاۋ ناتيجەسىندە «شىڭدالعاننان دا ارتىق شىڭدالعان حان» ، «شىڭدالعانداردىڭ ىشىندەگى اسىپ شىڭدالعان حان» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن ءسوز، ۇعىم جاسالعان.
سونىمەن، قورىتا ايتساق، ۇلى قاعاننىڭ ەكى ەسىمى: تەمىرشىڭ دە، شىڭعىس تا تەمىر مەتالىنا قاتىستى بولىپ شىقتى. تەك ءبىرىنشىسى، تەمىرشىڭ - «تەمىردى شىڭداۋشى، ۇستا» دەگەن ءسوز بولسا، ەكىنشى ەسىمى شىڭعىس تا تەمىرشىلەردىڭ تىلدىك قورىنداعى سول «شىڭ، شىڭدالعان» ءسوزىن «عىز» جۇرناعى ارقىلى كۇشەيتۋدەن پايدا بولعان. پىكىر الۋاندىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىزدىڭ ۇلى قاعاننىڭ ەكى ەسىمى تۋرالى زەرتتەۋ وسىعان سايادى.
حاسەن قوجا- احمەت (2015- جىل)
anatili.kazgazeta.kz
