ءاليحان مەرەيتويىنا ءبىر جىل قالدى
جىل سوڭىنا قاراي الاش كوسەمى شىعارمالارىنىڭ قازاق جانە ورىس تىلدەرىندەگى 16-18 تومدىق تولىق جيناعى، ورىس تىلىندە «اليحان بوكەيحان. سوبيراتەل كازاحسكيح زەمەل» اتتى ءومىرباياندىق كىتابى باسپاعا دايىن بولماق.
5- ناۋرىز كۇنى الاش كوسەمىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 149 جىل تولدى. ءا. بوكەيحاننىڭ ءومىرى مەن سان قىرلى قىزمەتىن زەرتتەۋ جانە ونىڭ مۇراسىن جيناۋ جۇمىستارى ۇزىلمەي جالعاسىپ كەلەدى. وسى باعىتتا 2014-جىلعى جانە جاڭا جىلدىڭ العاشقى ەكى ايىنداعى ىزدەنىس جۇمىستارى ايتارلىقتاي جەمىسىن دە بەردى.
مىسالى، وتكەن جىلعى «ومبى ەكسپەديتسياسى» بارىسىندا الاش كوسەمىنىڭ 1896-جىلدىڭ قاڭتارىندا ومبى- تاشكەنت تەمىرجول جەلىسىن تارتۋ جوباسىنا قارسى شىعىپ، ءوزىنىڭ عىلىمي دالەلدەرىمەن ونىڭ قۇرىلىسىن توقتاتقانى تۋرالى ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ باتىس ءسىبىر ءبولىمى جينالىسىنىڭ حاتتاماسى جاريالانعان «ستەپنوي كراي» گازەتىنىڭ 3 سانى جانە وسى باسىلىمنىڭ مامىر ايىنداعى سانىندا «پيسمو ۆ رەداكتسيۋ» ايدارىمەن بەرىلگەن ءاليحاننىڭ تاعى ءبىر ماقالاسى تابىلعان بولاتىن.
«ومبى ەكسپەديتسياسىنىڭ» ماتەريالدارىندا جازىلعانداي، الاش كوسەمى ومبى- تاشكەنت تەمىرجولى قۇرىلىسىن جالعىز ءوزى توقتاتىپ، 1917-جىلعى تاريحي بەتبۇرىسقا دەيىن ەلدىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرى مەن جالپى، تۇركىستان ولكەسىنە ۇمتىلعان ورىس كەلىمسەكتەرىنىڭ تولقىنىن باستى. ول جوبا ارادا 30 جىلداي وتكەندە عانا,1926-1931-جىلدارى تۇركىستان - ءسىبىر نەمەسە تۇركسىب اتاۋمەن سالىنىپ ىسكە قوسىلعانى ءمالىم. ءاليحاننىڭ «ۆىبورگ ۇندەۋىنە قول قويدى جانە تاراتتى» دەگەن ناقاق ايىپپەن 3 ايعا كەسىلىپ، سەمەي تۇرمەسىندە 1908-1909-جىلدارى 8 اي (!) وتىرعان كەزىندە تۇسكەن سۋرەتى - ومبىنىڭ وبلىستىق تاريحي- ولكەتانۋ مۇراجايىنان تابىلعان تاريحي ولجانىڭ ءبىرى بولدى (1№سۋرەت).
2№سۋرەت. «دالا ءۋالاياتى گازەتىنىڭ» 1900-جىلعى 2- قاڭتار كۇنگى 1- سانىندا شىققان «جاپان بالاسىنا اشىق حات» ماقالاسىنىڭ سوڭى: اۆتورى «عالي حان بوكەي حان»، ودان تومەنگى جولعا «1899-جىلى 15- دەكابردا، شاھار ومبى» دەپ جازىلعان.
الاش كوسەمىنىڭ ەسىمىن «بوكەيحانوۆ» دەپ جازۋ نەگە قاتە؟
وسى كۇنگە دەيىن ءاليحاننىڭ «دالا ءۋالاياتى گازەتىندە» 1889-1900-جىلدارى قازاقشا جانە ورىسشا ماقالالارىن كوبىنە قىر ۇعلى، قىر بالاسى - سىن ستەپەي دەگەن لاقاپ ەسىمدەرىمەن جاريالاعانى ءمالىم. ايتسە دە، وسى باسىلىمنىڭ ومبىدان الىنعان ەلەكتروندىق كوشىرمەلەرىن پاراقتاۋ بارىسىندا، قىر بالاسى - ەل اعاسىنىڭ قازاقشاسىن ق. ورىسشاسىن ك. دەپ تاڭبالاعان تاعى 3 ماقالاسى تابىلدى. ەكى ماقالا «قارقارالىدان حات» جانە «كوررەسپوندەنتسىيا. كاركارالى» دەگەن ايدارمەن بەرىلسە، ءۇشىنشى ماقالا «بۇيرىقتان باسقا سوزدەر: جەمقور بولىس ەكى بيمەن» جانە «ك حاراكتەريستيكە نراۆوۆ كيرگيزسكيح دولجنوستنىح ليتس: وحوتنيك ۋپراۆيتەل س دۆۋميا ءبىيامي» دەگەن اتاۋلارمەن شىعىپتى. بۇل ماقالالاردىڭ اليحاندىكى ەكەنىنە بۇلتارتپايتىن ءبىر-اق دالەل بار: قازاقشا جانە ورىس ماقالالاردىڭ استىنا ق. جانە ك. دەگەن اۆتورىنان كەيىن قازاقشاسىندا «پەرۋادتاعان عالي حان بوكەي حان»، ال ورىسشاسىندا «گاليحان بۋكەيحان» دەپ كورسەتىلىپتى. ءسويتىپ، ۇلت كوسەمىنىڭ «كيرگيزسكايا ستەپنايا گازەتا» مەن «دالا ءۋالاياتى گازەتى» بەتتەرىندە باسىلعان كوسەمسوزدەرىنىڭ سانى وسە تۇسۋمەن قاتار، لاقاپ ەسىمدەرىنىڭ سانى دا «ق.» جانە «ك.» دەگەن ەسىمدەرمەن تولىعىپ، جالپى سانى 40 قا جەتىپ قالدى.
بۇل دالەلدەن اسا ماڭىزدى تاعى ءبىر تۇجىرىم شىعادى. اتاپ ايتقاندا، الاشتانۋشى عالىمدار، ونىڭ ىشىندە ادەبيەتشىلەر دە، تاريحشىلار مەن باسقالارى دا بار، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ، اسىرەسە، التى الاش كوسەمى ءاليحاننىڭ اتى-ءجونىن اتاعاندا «بوكەيحانوۆ» دەپ ورىستىڭ - وۆ، - يەۆ سۋففيكستەرىن قوسىپ جازۋدان ءبىر تانبايدى-اۋ. ەڭ وكىنىشتىسى: الاش كوسەمى مەن ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ اتى-جوندەرىن - وۆ، - يەۆ سۋففيكستەرىمەن جازعان اۆتورلار پاتشالىق جانە سوۆەتتىك زاماننىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتىن، ەرىكسىز نە قاساقانا بولسىن، جالعاستىرىپ وتىرعاندارىن تۇسىنبەيدى، تۇسىنگىسى دە كەلمەيدى. كەيبىرەۋلەر سۋففيكستەردى قوسىپ جازۋىن، ءتىپتى قيسىنسىز بولسا دا «ورىسشا ترانسكريپتسيا» دەپ اقتاۋعا تىرىسادى. ءاليحان بوكەيحان دەپ جازعاندا ورىس الىپبيىندە جوق «ءا»، «ءو» ارىپتەرىنىڭ ورنىنا اليحان بۋكەيحان دەپ جازسا، ول، ەش داۋسىز، ورىس ترانسكريپتسياسى بولادى دا، ال وعان ەندى- وۆ، - يەۆ سۋففيكستەرىن قوسسا، ول نەنى بىلدىرەدى؟ جاۋاپ وزىڭىزدەن، وقىرمان.
3№سۋرەت. ءا. ن. بوكەيحاننىڭ بۇكىل رەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسى مۇشەلەرىنىڭ كوميتەتى سىرتقى ىستەر مەكەمەلەرى باسقارماسىنا1918-جىلى 1- قىركۇيەكتە جولداعان حاتى: حاتقا «پرەدسەداتەل الاش- وردى ا. بۋكەيحان» دەپ قول قويىلعان.
ال ەندى الاش كوسەمىنىڭ اتى-ءجونىن دۇرىس جازۋعا كەلسەك، ول «دالا ۋالاياتى گازەتىندەگى» العاشقى تۋىندىلارىن عالي حان بوكەي حان دەپ جاريالاسا، ولاردىڭ ورىسشا نۇسقاسىن «كيرگيزسكايا ستەپنايا گازەتاعا» گاليحان بۋكەيحان دەپ ۇسىنىپ كەلگەن دە، ءوز كەزەگىندە رەداكسيا وعان - وۆ سۋففيكسىن قوسىپ، ا. بۋكەيحانوۆ دەپ جاريالاپ وتىرعان. مىسالعا، «دالا ۋالاياتى گازەتىنىڭ» 1900-جىلعى 2- قاڭتارىندا جاريالانعان «جاپان بالاسىنا اشىق حات» ماقالاسىنىڭ فوتو كوشىرمەسىنە نازار اۋدارساق: ماقالانىڭ استىنا اۆتورى عالي حان بوكەي حان دەپ كورسەتىلىپ، ودان تومەنگى جولعا «1899-جىلى 15- دەكابردا، شاھار ومبى» دەپ جازىلىپتى (قادىمشە تانيتىن وقىرمان سۋرەتتەن وقىپ كورسىن: 2№ سۋرەت).
وعان قوسا، الاشوردا اۆتونومياسىن باسقارعان 1917-1919-جىلدارى ۇلت كوسەمى حالىق كەڭەسىنىڭ (ۇكىمەتىنىڭ) ورىس تىلىنە اۋدارىلعان زاڭنامالىق قاۋلىلارىنا، بۇكىل رەسەيلىك ۋاقىتشا ۇكىمەتتەرگە («ءسىبىر اۆتونومياسى»، كومۋچ، «ۋفا ديرەكتورياسى» جانە ت. ب.) جولداعان حات-حابارلارىنا «اليحان بۋكەيحان» دەپ ەش سۋففيكسسىز قول قويىپ كەلگەنىن ايتا كەتكەن ارتىق بولماس (3№ سۋرەت). ول از كورىنسە، ك س ر و عىلىمي اكادەمياسىنىڭ 1925-جىلى بۇرىنعى اداي ويازى، بۇگىنگى ماڭعىستاۋ وبلىسىن زەرتتەگەن انتروپولوگيالىق ەنتسيكلوپەدياسىنا قاتىسىپ، ەكسپەديتسيا ماتەريالدارىنىڭ جيناعىمەن 1927-جىلى لەنينگرادتا جارىق كورگەن «كازاكي ادايەۆسكوگو ۋەزدا» اتتى اقىرعى عىلىمي شىعارماسىن ۇلت كوسەمى «ا. ن. بۋكەيحان» دەپ جاريالاعانىن دا ەسكە سالا كەتەمىن (4№ سۋرەت).
توقسان ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن ايتسام، قىر بالاسى - ەل اعاسىنىڭ اتى-ءجونى نە «بوكەيحانوۆ»، نە «بوكەيحان ۇلى» دەپ تە ەمەس، قازاق جانە ورىس ترانسكريپتسيالارىندا دا تەك «بوكەيحان» جانە «بۋكەيحان» دەپ جازىلۋى كەرەك.
ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەندى تابىلىپ جاتقان تىڭ ماقالا-مۇرالارىنا ورالساق، «دالا ءۋالاياتى گازەتىندە» قىر بالاسىنىڭ قازاقشا «قايماقسىز ءسۇت قازاق حالقىن ولىمنەن ساقتايدى»، ورىسشا «سنياتوە مولوكو كاك سرەدستۆو پروتيۆ ءۆىميرانىيا كيرگيز» دەپ اتالاتىن ماقالاسى جاريالانعانى ەرتەدەن-اق بەلگىلى ەدى. ءبىراق قازاقشا نۇسقاسىنىڭ تولىق ءماتىنى قولعا تۇسپەي كەلگەن-ءدى، ەندى ول تۋىندى دا ۇلت كوسەمىنىڭ تۇڭعىش تولىق شىعارمالار جيناعىندا جارىق كورمەكشى.
قىر بالاسى- ءاليحاننىڭ 1925-جىلعى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى ساندارىنان تابىلعان ون شاقتى ماقالاسىن، «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىنىڭ 1926-جىلعى 6- سانىنا قوسىمشا باسىلعان جيناعىنان تابىلعان «اقىماق قاسقىر» ەرتەگىسىن بيىلعى جىلدىڭ العاشقى 2-ايىنىڭ ۇلەسى دەپ قابىلداۋعا بولادى. جيناقتاي كەلگەندە، سوڭعى ەكى جىلدا تابىلعان ماقالا جاريالانىمدار ءاليحان بوكەيحاننىڭ قازاق جانە ورىس تىلدەرىندەگى شىعارمالارىنىڭ كوپتومدىق تولىق جيناعىندا جىل سوڭىندا باسپاعا ۇسىنىلادى. كوپتومدىق تولىق قۇراستىرىپ بولعانشا الاش كوسەمىنىڭ تاعى باسقا تالاي مۇراسى تابىلىپ، تولىعۋى ابدەن ىقتيمال. سول سەبەپتى تۇڭعىش تولىق جيناق سوناۋ باستا 16 توم دەپ جاريالانعانىمەن، ۇلت كوسەمىنىڭ قولدا بار مۇراسىنىڭ ءوزى ءارقايسىسى 35 باسپا تاباقتان تۇراتىن 17-18 توم بولىپ قالۋى دا عاجاپ ەمەس.
4№سۋرەت. ءا. ن. بوكەيحاننىڭ ك س ر و عىلىم اكادەمياسىنىڭ 1925-جىلعى انتروپولوگيالىق ەكسپەديتسياسى قۇرامىندا بۇرىنعى اداي ويازى، قازىرگى ماڭعىستاۋ جانە اقتوبە وبلىستارىن زەرتتەگەن مارشرۋتى (كارتا ءا. ن. بوكەيحاننىڭ «كازاكي ادايەۆسكوگو ۋەزدا» اتتى عىلىمي ەڭبەگىنەن الىندى - بۋكەيحان، ا.
الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ىستەرى ساقتالعان ك گ ب- ف س ب مۇراعاتىنا قالاي جول اشىلدى؟
ءا. بوكەيحاننىڭ مۇراسىن ىزدەستىرۋمەن قاتار، 2013-2014-جىلدارى ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعاتىنا، سونداي-اق ك س ر و- نىڭ قاندى جازالاۋشى مەكەمەسى - و گ پ ۋ-ن ۆ ك د- م گ ب- ك گ ب- نىڭ زاڭدى مۇراگەرى بولىپ تابىلاتىن رەسەيدىڭ فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ (ر ف ف ق ك) مۇراعاتىنا دا تالاي سۇراۋ جولداندى. ونىڭ ىشىندە ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ەرلان سىدىقوۆتىڭ 2014-جىلى ق ر ۇ ق ك ءتوراعاسى نۇرتاي ابىقايەۆتىڭ اتىنا جولداعان سوڭعى حاتى رەسەيلىك قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ مۇراعاتىنا جول اشىپ بەردى. ۇ ق ك- ءنىڭ ىشكى اقپارات كوزىنەن ءمالىم بولعانداي، نۇرتاي ابىقايەۆ رەسەيلىك ف ق ق ديرەكتورى الەكساندر بورتنيكوۆپەن تىكەلەي بايلانىسىپ، ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى «الاش» عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىمەن بىرگە مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارىن مۇراعات ماتەريالدارىمەن تانىسۋعا جىبەرۋىن ءوتىنىپ، ۋادەسىن العانعا ۇقسايدى.
ناتيجەسىندە، 2014-جىلدىڭ جەلتوقسانىندا وسى جولداردىڭ اۆتورى ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحاننىڭ جانە ونىمەن بىرگە ءبىر كۇندە - 1937-جىلدىڭ 27- قىركۇيەگىندە - اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، ءبىر كۇندە اتىلىپ، ماسكەۋدىڭ دون زيراتىنا بىرگە جەرلەنگەن قازاقتىڭ تاعى ءبىر اسىل ازاماتى نىعمەت نۇرماق ۇلىنىڭ (نۇرماقوۆ) «قىلمىستىق» ىستەرىمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك الدى. اشىعىن ايتقاندا، ماعان الاش كوسەمىنىڭ ءىسى 1991-1995-جىلداردان بەرى نەگىزىنەن، تانىس بولاتىن. 1991-جىلدىڭ تامىزىندا، ياعني «زۇلىمدىق يمپەرياسىنىڭ» اقىرعى ايلارىندا ماسكەۋدە عىلىمي ءىس ساپاردا ءجۇرىپ، ك س ر و ك گ ب- سىنىڭ جاڭا ءارى اقىرعى ءتوراعاسى ۆاديم باكاتيننىڭ اتىنا حات قالدىرىپ، 1995-جىلى ەندى رەسەيدىڭ فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنە (ول جىلى «فەدەرالدىق قارسى بارلاۋ قىزمەتى» نەمەسە «فەدەرالنايا سلۋجبا كونتررازۆەدكي» - ف س ك ر ف دەپ اتالاتىن) ۇ ق ك ارقىلى سۇراۋ جولداپ، ءا. بوكەيحان ىسىنەن ءبىراز تاريحي قۇجاتتىڭ كوشىرمەسىن پوشتامەن العان ەدىم.
ايتسە دە، 1937-جىلدان بەرى «اسا قۇپيا» ساقتالعان ءىستىڭ تىكەلەي وزىمەن تانىسۋدىڭ ورنى، ءتىپتى بولەك ەكەنىنە كوز جەتتى. ونىڭ ىشىندە الاش كوسەمىنىڭ ىسىنەن ونىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە قاتىستى ءبىراز وتە قۇندى مالىمەت تابىلدى. رەسەي قاۋىپسىزدىك قىزمەتى مۇراعاتىنىڭ باسشىلىعى ەكى ىستەن دە سۇراعان قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەلەرىن جىبەرۋگە مىندەتتەندى. ءبىراق تاڭعالاتىن ەشتەڭەسى جوق، ارادا 3 ايداي ۋاقىت وتسە دە، ول كوشىرمەلەردى جىبەرۋگە اسىعاتىن ەمەس.
وعان قوسا ءا. بوكەيحان مەن ن. نۇرماق ۇلىنىڭ ەكى م ە س ءىسىن قولعا الىپ قاراعاندا، تولقىعان كوڭىل سۋ سەپكەندەي باسىلدى. سەبەبى ەكى ىسكە دە تىگىلگەن قۇجاتتاردىڭ تەڭ جارتىسىنان استامى سىرتىنان كارتون قاعازبەن قاپتالىپ، پاراقتاپ قاراۋعا دا، وقىپ، كوشىرىپ الۋعا دا جاتپايتىن «اسا قۇپيا» كۇيىندە قالىپتى. 1991-جىلدىڭ تامىزىندا ك س ر و ك گ ب- سى قوعاممەن بايلانىس ورتالىعىنىڭ (سەنتر وبشەستۆەننىح سۆيازەي نەمەسە تسوس ك گ ب س س س ر) پوشتا ارقىلى جىبەرگەن قۇجات كوشىرمەلەرى ىشىندە ءاليحاننىڭ بۋتىركا تۇرمەسىندە تۇسىرىلگەن بەلگىلى سۋرەتى بولاتىن.
ال ءىستىڭ ىشىنەن ۇلت كوسەمىنىڭ قىرىنان تۇسكەن تاعى باسقا سۋرەتى شىقتى. ەكىنشى سۋرەتتە الاش كوسەمىنىڭ اۋىر ازاپ كورگەنى انىق بايقالادى. سۋرەتتىڭ «قۇپيا» كۇيىندە قالۋىنىڭ ءبىر سىرى سوندا بولسا كەرەك. مۇراعات قىزمەتكەرلەرىنىڭ تۇسىندىرۋىنشە، كارتون قاعازبەن قاپتالعان قۇجاتتار وگپۋ-نكۆد- ءنىڭ «ىشكى حات-قاعازدارى» كورىنەدى دە، ال ولاردىڭ «قۇپيالىعى» 70 جىلدان كەيىن عانا جويىلادى- مىس. «مۇنداي قۇجاتتار 50 جىل قۇپيا ساقتالادى عوي، ال ءا. بوكەيحان مەن ن. نۇرماق ۇلىنىڭ اتىلىپ، ىستەرىنىڭ جابىلعانىنا 77 جىلدان استى عوي؟!» (1937-2014) دەگەنىمدە، قىزمەتكەرلەر نە ايتارىن بىلمەي ساسىپ، ءبىرى سۇق ساۋساعىمەن جوعارى جاقتى نۇسقاپ: «بۇل ءۋاجىڭىزدى باسشىلىققا ايتىڭىز!» دەپ قۇتىلدى.
سونىمەن بىرگە ءا. بوكەيحان مەن ن. نۇرماق ۇلىنىڭ ىستەرىمەن شەكتەلۋ اعاتتىق بولار ەدى. فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ مۇراعات ىستەرىن تىركەۋ باسقارماسىنىڭ (ۋپراۆلەنيە رەگيستراتسيي ارحيۆنىح دەل ف س ب ر ف نەمەسە ۋرا ف س ب ر ف) باستىعى گەنەرال- لەيتەنانت ۆاسيلي حريستوفوروۆپەن 1930-40-جىلدارى رەسەي جەرىندە «حالىق جاۋى» دەگەن ناقاق ايىپپەن اتىلىپ كەتكەن باسقا دا الاش زيالىلارى مەن كەڭەستىك قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ، باس-اياعى 30 عا جۋىق تۇلعانىڭ ىستەرىن الۋ مۇمكىندىگىن دە اقىلداستىق (5№ سۋرەت). ونىڭ كەڭەسىمەن ماسكەۋدەن ورالعان بويدا ءنازىر تورەقۇل ۇلى، سۇلتانبەك قوجان ۇلى، ماعجان جۇماباي ۇلى، تۇرار رىسقۇل ۇلى سىندى 30 شاقتى قايراتكەردىڭ ەسىمىن ءتىزىپ، تىكەلەي ۆ. حريستوفوروۆتىڭ اتىنا ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ە. سىدىقوۆ قول قويعان سۇراۋ حات جولداندى. وعان ازىرشە «تەكسەرۋ جۇمىستارىنىڭ تىم كوپ بولۋىنا بايلانىستى جاۋاپ-حاتىمىزدى كەشىرەك جولدايمىز» دەگەن جاۋاپ كەلدى (6№ سۋرەت).
5№سۋرەت. ر ف ف ق ق- ءنىڭ مۇراعاتى. سولدان وڭعا قاراي: قولىنا ن. نۇرماق ۇلىنىڭ ءىسىن ۇستاپ تۇرعان ق ر ب ع م مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، پروفەسسور جاننا قىدىرالينا، ورتادا - رەسەي فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ مۇراعات ىستەرىن تىركەۋ باسقارماسىنىڭ (ۋپراۆلەنيە رەگيستراتسي ارحيۆنىح دەل ف س ب ر ف - ۋرا ف س ب ر ف) باستىعى گەنەرال-لەيتەنانت ۆاسيلي حريستوفوروۆ، «الاش» ع ز ي- نىڭ ديرەكتورى سۇلتانحان اقق ۇلى. ماسكەۋ، 16- جەلتوقسان، 2014- جىلى.
ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى يۋنەسكو اياسىندا تويلانۋعا ءتيىس
بۇگىنگى قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان الاش اۆتونومياسىنىڭ ءتوراعاسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىنا 1 جىلدان كەم ۋاقىت قالدى. كۇن ساناپ كەلىپ قالعان وسىنداي جارقىن وقيعاعا بايلانىستى نەندەي شارالار جوسپارلانىپ، ناقتى قانداي ىستەر اتقارىلىپ جاتىر، سوعان توقتالىپ وتەيىن.
الدىمەن ۇكىمەتتىڭ نە ويلاپ، نە جوسپارلاپ جاتقانىنا قىسقاشا عانا توقتالىپ وتسەم، «قىستىڭ قامىن جازدا ويلا دەمەكشى»، الاش ارىسىنىڭ 150 جىلدىعى مەن الاشوردا مەملەكەتىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويلارىن 2016-2017-جىلدارى لايىقتى دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋ ماسەلەلەرىن كوتەرىپ، 2013-جىلى-اق «الاشوردا» قوعامدىق قورى اتىنان مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحامەدتىڭ اتىنا حات جولدانعان-دى.
ول حاتقا 2013-جىلعى 21- قاراشادا مينيسترلىكتىڭ مادەنيەت كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ت. قىشقاشبايەۆتىڭ قولى قويىلعان جاۋاپ كەلدى. حاتتا ءا. ن. بوكەيحاننىڭ ەسىمىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا ەلدە نەشە قالاداعى قانشا كوشە مەن ورتا مەكتەپكە ەسىمى بەرىلگەنى، «سارىارقا» باسپاسىنان ۇلت كوسەمىنىڭ 9 تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ باسىلىپ شىققانى، 1 تاريحي-دەرەكتى فيلم تۇسىرىلگەنى جانە وسىعان دەيىن اتقارىلعان تاعى ءبىرقاتار ءىس-شارا ءتىزىپ كەلتىرىلىپ، «2014-2016-جىلدارعا ارنالعان رەسپۋبليكالىق بيۋجەت جوباسىندا 2016-جىلى ءا. ن. بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىن وتكىزۋگە «الەۋمەتتىك ماڭىزى بار جانە مادەني ءىس- شارالار وتكىزۋ» رەسپۋبليكالىق بيۋجەتتىك باعدارلاما شەڭبەرىندە - 15970 مىڭ تەڭگە (!) قارجى قاراستىرىلعان» حابارلاندى (حات قولدا بار).
مىنە، بۇل جولداردى وقىعاندا مىناداي ويلار كەلدى. بىرىنشىدەن، ۇلت كوسەمى- ءنىڭ ەسىمىن ورتا مەكتەپتەر مەن كوشەلەرگە بەرۋگە مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ءتيىپ-قاشتى قاتىسى جوقتىعىن ءۇزىلدى-كەسىلدى ايتۋعا بولادى. الماتىداعى بۇرىنعى شاعىن عانا اەرودرومنايا كوشەسىنە، استاناداعى ۇزىندىعى 200 مەتردەن اسپايتىن بۇرىنعى ساككو جانە ۆانتسەتتي (يتاليادان شىققان 2 كوممۋنيست) كوشەسىنە ءاليحان بوكەيحان ەسىمىن بەرۋ ءىسىنىڭ قاسى-باسىندا بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم ديحان قامزابەك ۇلى مەن وسى جولداردىڭ اۆتورى جۇرگەنىن ايتپاسقا امال جوق.
وعان قوسا، 9 تومدىق جيناقتى دا مۇراعات-كىتاپحانا-مۇراجاي قورلارىنان 1991-جىلدان بەرى تىرنەكتەپ جيناپ، قۇراستىرىپ، العى ءسوزى مەن تۇسىنىكتەمەلەرىن، الاش كوسەمى مۇراسىنىڭ بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشىن ازىرلەپ باسپاعا ۇسىنعان دا، 1993-1994-جىلدارى كوگىلدىر ەكراننان تالاي كورسەتىلگەن 6 سەريالى «قىر بالاسى» دەرەكتى فيلمىنىڭ اۆتورى ءارى جۇرگىزۋشىسى، 2012-جىلى «قازاقستان» جانە «مادەنيەت» تەلەارنالارىنان 9 رەت كورسەتىلگەن «الاش الىپتارى» دەرەكتى فيلمىنىڭ ءاليحان بوكەيحان مەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنا ارنالعان 2 سەرياسىنىڭ سەناريىن جازىپ بەرگەن دە وسى جولداردىڭ اۆتورى ەدى. مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ بار جۇمىسى - الاش كوسەمىنىڭ 9 تومدىق جيناعىن17 ميلليون حالىق يگىلىگىنە اشىلعان 12 مىڭ كىتاپحاناسى بار قازاقستانعا 2 مىڭ دانامەن (!؟) باسىپ شىعارۋعا قارجى بولۋمەن شەكتەلدى.
ول - ول ما! 2014-جىلدىڭ كوكتەمىندە تاعايىندالعان جاڭا مادەنيەت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلىنا جازدىگۇنى جولىعىپ، ءا. ن. بوكەيحان شىعارمالارىنىڭ تولىقتىرىلعان 11 تومدىق Ⅱ باسىلىمىن باسىپ شىعارۋدى ۇسىنعاندا، ءمينيستردىڭ: «كىتاپتى شىعارا بەرۋدىڭ قاجەتى قانشا، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارى اياق استىندا شاشىلىپ جاتىر عوي!» دەگەنى.
ەندى ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى «الاش» عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتى تاراپىنان نە ىستەلگەنىنە كەلەيىن. الاش ارىسىنىڭ 150 جىلدىعىن حالىقارالىق دەڭگەيدە، يۋنەسكو اياسىندا مەرەكەلەۋ ماسەلەسى سوناۋ 2011-جىلى 13- قىركۇيەكتە - ۇلت كوسەمىنىڭ 145 جىلدىعى مەن ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيادا قاراستىرىلىپ، 2013-جىلى قولعا الىنا باستادى.
قازاقستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ يۋنەسكو جانە يسەسكو ىستەرى بويىنشا ۇلتتىق كوميسسياسى وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىن يۋنەسكو- نىڭ ماڭىزدى حالىقارالىق داتالارى تىزىمىنە قوسۋ ۇسىنىسىن وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ماقۇلداپ، ول قاۋلىسىن حالىقارالىق ۇيىمنىڭ اتقارۋشى كەڭەسىنىڭ وسى كوكتەمدە وتەتىن 196 سەسسياسىنىڭ تالقىسىنا جىبەردى. سوڭعى شەشىم يۋنەسكو- نىڭ باس كونفەرەنتسياسىنىڭ 38 سەسسياسىندا قابىلدانۋعا ءتيىس. مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنە سەنسەك، تيەسىلى قارار ماۋسىم ايىندا قابىلدانىپ قالۋى مۇمكىن. ەندىگى قالعانى - پاريجدەن جاقسى حابار كۇتۋ...
ءا. بوكەيحان مۇراسىنىڭ تۇڭعىش تولىق جيناعى جانە تۇلعالىق ەنتسيكلوپەديا
ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى «الاش» عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىنا ارناپ ءوز تاراپىنان ءبىرقاتار جۇمىسىن ازىرلەۋ ۇستىندە. اتاپ ايتقاندا، جىل سوڭىنا قاراي، الاش كوسەمىنىڭ قازاق جانە ورىس تىلدەرىندەگى مۇراسىنىڭ تولىق جيناعىن باسپاعا ۇسىنۋدى جوسپارلاپ وتىر. ءدال قازىر جيناقتىڭ ناقتى قانشا توم بولاتىنىن كەسىپ ايتۋ قيىن. ول قۇراستىرۋ بارىسىندا ايقىندالادى.
سونىمەن قاتار «الاش» ينستيتۋتى «ءاليحان بوكەيحان» تۇلعالىق ەنتسيكلوپەدياسىن قۇراستىرۋدى قولعا الدى. ەنتسيكلوپەديا - وتە كۇردەلى عىلىمي ەڭبەك. سول سەبەپتى دە ونى قۇراستىرۋعا ەلدەگى جەكەلەگەن الاشتانۋشى عالىمداردان، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ سان سالاسىنىڭ ماماندارىنان باستاپ الماتىداعى ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا، م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتتارى، استاناداعى مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى، سەمەيدەگى الاش تانۋ عىلىمي ورتالىعى سىندى عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرىنىڭ ۇجىمدارى اتسالىسپاقشى. كۇنى بۇگىنگە قاراي «الاش» ينستيتۋتى تۇلعالىق ەنتسيكلوپەديانىڭ 3367 سوزدەن تۇراتىن ءسوز تىزبەسىن (سلوۆنيك) قۇراستىرۋدى اياقتاپ باسپاعا ۇسىنىپ، تاياۋ كۇندەرى جارىققا شىعادى.
التى الاش كوسەمى تۋرالى تۇڭعىش مونوگرافيا
قازاقتىڭ ⅩⅩعاسىر باسىنداعى ەڭ جارقىن ازاماتى، داڭقتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، قازاق ۇلتتىق مەملەكەتىنىڭ ىرگەتاسىن قايتا قالاعان الاشوردا اۆتونومياسىنىڭ اتاسى ءارى ءتوراعاسى، عۇلاما عالىم، جۋرناليست ءارى كوسەمسوزشى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءومىر جولى مەن اتقارعان سان قىرلى قىزمەتى تۋرالى وسى كۇنگە دەيىن تياناقتى ادەبي شىعارما، كوركەم فيلم، نە ءبىرلى-جارىم عىلىمي ەڭبەك جارىق كورگەن ەمەس. ونىڭ ەسەسىنە، ۇلت كوسەمىنىڭ 150 جىلدىعىنا قاراي ونىڭ بۇكىل عۇمىر جولىن سيپاتتايتىن كوپشىلىككە ارنالعان عىلىمي-تانىمدىق 2 شىعارما جارىق كورەدى. ءبىرى قازاق وقىرمانىنا ارنالىپ - «ءاليحان بوكەيحان: قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن...»، ەكىنشىسى - ورىس ءتىلدى اۋديتورياعا «اليحان بۋكەيحان. سوبيراتەل كازاحسكيح زەمەل» دەگەن اتاۋلارمەن ۇسىنىلماقشى.
بۇل ەڭبەكتە التى الاش كوسەمىنىڭ ⅩⅨ عاسىردىڭ سوڭى مەن ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى شىم-شىتىرىق تاريحي وقيعالارعا تولى ءومىر جولى تەك قانا تاريحي ايعاق-دەرەكتەرگە، سول كەزەڭدەگى «ناشا جيزن»، «رەچ»، «سىن وتەچەستۆا»، «ۆ ميرە مۋسۋلمانستۆا»، «مۋسۋلمانسكايا گازەتا»، «سيبيرسكيە ۆوپروسى» (س. -پەتەربور)، «سيبيرسكي ۆەستنيك» (تومسك)، «ستەپنوي كراي»، «كيرگيزسكايا ستەپنايا گازەتا - دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتى»، «يرتىش»، «وميچ»، «گولوس ستەپي» (ومبى)، «سەميپالاتينسكي ليستوك»، «سارىارقا»، «اباي» (سەمەي)، «قازاق» (ورىنبور)، «تەمىرقازىق» (ماسكەۋ) سىندى مەرزىمدى باسىلىمداردىڭ، «نوۆىي ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار» (س. -پەتەربور) سىندى ەنتسيكلوپەديالىق باسىلىمداردىڭ مالىمەتتەرىنە، ك س ر و جانە قاز ك س ر ك گ ب- سى، ر ف ف ق ق، ق ر ۇ ق ك- ءنىڭ مۇراعاتتارى قۇجاتتارىنا، ءوزىنىڭ، تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ، «الاش» قوزعالىسىنداعى ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ، ساياسي، عىلىمي ارىپتەستەرىنىڭ ەستەلىكتەرى مەن جازبالارىنا سۇيەنە وتىرىپ سيپاتتالادى.
ەكى كىتاپ تا ءاليحان بوكەيحان ءومىرىنىڭ ءاربىر كەزەڭىن سيپاتتايتىن، ۇلت كوسەمىنىڭ باسىنان وتكەن قايسىبىر تاريحي وقيعانىڭ كۋاسى بولعان تاريحي قۇجاتتارمەن، ارحيۆ ماتەريالدارىمەن، فوتوسۋرەتتەرمەن باسىلىپ شىعادى.
150 جىلدىق مەرەيتويدىڭ ەمبلەماسى
ودان بولەك «الاش» ينستيتۋتى ۇلت كوسەمىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنىڭ لوگوتيپىن (ەمبلەماسىن) جاساۋعا بەيرەسمي بايقاۋ جاريالاپ، وعان ازىرگە بىرنەشە جوبا ۇسىنىلىپ وتىر. بۇل بايقاۋعا ايگىلى «وستروۆ كرىم» زەرتحاناسىنىڭ جەتەكشىسى قىرىم التىنبەكوۆ پەن ونىڭ قىزى ديزاينەر ەلينا التىنبەكوۆا جانە ارحيتەكتور- ديزاينەر مۇرات بايىسبايەۆ ءوز جوبالارىن ۇسىنىپ وتىر. بايقاۋعا قاتىسىپ باق سىنايمىن دەۋشىلەر بولسا، ءوز جوبالارىن مىنا مەكەنجايعا جولداۋىنا بولادى: alashorda2014@mail.ru.
سۇلتانحان اققۇلى،
ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ە ۇ ۋ «الاش» ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى
