يران الەمدى الەككە سالماق پا؟

استانا. قازاقپارات - يران يادرولىق باعدارلاماسىنا قاتىستى شۆەتسيانىڭ لوزاننا قالاسىندا ءوتىپ جاتقان حالىقارالىق كەلىسسوز شەگىنە جەتپەسە دە، ءبىراز ماسەلەنىڭ باسى اشىلىپ قالدى.

ول 1+6 كەزدەسۋىندە (يران، ا ق ش، قىتاي، رەسەي،  ۇلى بريتانيا، گەرمانيا جانە فرانسيا) تاراپتار يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىنىڭ كەيبىر تۇستارىن ءبىراز ۋاقىتقا توقتاتىپ، ەسەسىنە، بۇل ەلگە سالىنعان ەكونوميكالىق سانكسيالاردى جەڭىلدەتۋ تۋرالى ۋاعدالاستىققا كەلۋگە ۇمتىلۋدا. الدىن الا جاسالعان كەلىسىم بويىنشا ماۋسىم ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن تۇپكىلىكتى كەلىسىم جاساۋ جوسپاردا بار.

اق ءۇي وكىلى دجوش ەرنەست ۆاشينگتوندا جۋرناليستەرگە «يراننىڭ ءبىرقاتار شەشىم قابىلدايتىن ۋاقىتى كەلدى» دەپ مالىمدەدى. ال يران سىرتقى ىستەر ءمينيسترى موحامماد دجاۆاد زاريف جۋرناليستەرگە يران ەمەس، كەرىسىنشە، الەمدىك دەرجاۆالار «شەگىنىس جاساۋى قاجەت» دەيدى.

دەگەنمەن، تاراپتار يرانمەن باتىستىڭ اراسىندا ءبىر «جىلىمىق» ورناي باستاعانىن جاريالاۋدا. كىم نە دەسە دە، الداعى ۋاقىتتا يران الەمدىك ساياساتپەن ەكونوميكاعا قايتا ورالۋى مۇمكىن. تەھران باتىستىڭ ايتقانىنا كونە وتىرىپ، يادرولىق باعدارلامانىڭ كەيبىر جەرىندە «ساياسي شەگىنىسكە» بارا وتىرىپ، ءوز مۇددەسىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن، وڭدى قادامدار جاساي باستادى.

ەگەر ا ق ش يرانعا بايلانىستى سانكسيانى جەڭىلدەتسە، ءتىپتى تۇپكىلىكتى الىپ تاستايتىن بولسا، باز ءبىر ەلدەرگە بۇل ءتيىمدى، ەكىنشىسىنە كەرى اسەر ەتەرى ءسوزسىز. نەگە؟ ەندى وسى جاعىن ساراپتاپ كورەلىك. راسىندا، باتىس پەن يران اراسىندا سوڭعى كەزدە ورناي باستاعان جىلىمىقتىڭ ارتى سانكسيانى الىپ تاستاۋعا الىپ كەلسە، وندا تەھران كوپ ۇزاماي تاياۋ شىعىستا ەكونوميكالىق دامۋدىڭ ورداسىنا اينالارى ءسوزسىز.

ويتكەنى يران الەمدەگى مۇناي قورى جاعىنان بەسىنشى ورىندا بولسا، گاز سالاسىندا ەكىنشى ورىندا. وسىنىڭ ءوزى-اق، يران ەكونوميكاسىن ساناۋلى جىلدا-اق بيىك دەڭگەيگە الىپ شىعارى انىق. قازىر ەۋروپا رەسەيدىڭ كوگىلدىر وتىنىنا (تۇتىناتىن گازدىڭ 30 پايىزىن رەسەيدەن الادى) تاۋەلدى ەكەنى بەلگىلى.

وسى تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلۋ ءۇشىن باسەكەلەس كوزدەرىن ىزدەپ الەك بولعان كارى قۇرلىق سوڭعى كەزدە يران مەن ا ق ش اراسىنداعى جىلى قارىم-قاتىناسقا وڭ كوزبەن قاراۋدا. كوپ ۇزاماي يراننىڭ گازى تۇركيا ارقىلى ەۋروپاعا جول تارتۋى مۇمكىن. ودان قالسا، يران مۇنايى الەمدىك نارىققا جول تارتپاق. يراننىڭ مۇناي ءمينيسترى بيجان نامدار زانگان: «ەگەر ا ق ش پەن ەۋرووداق سانكسيانى الىپ تاستايتىن بولسا، ءبىز بىرەر ايدىڭ ىشىندە 1 ميلليون باررەل قارا التىندى ەكسپورتتاۋعا شامامىز جەتەدى» دەگەن مالىمدەمە جاسادى.

دەمەك، مۇناي باعاسى قازىرگىدەن دە تومەندەمەك. بۇل اسىرەسە، مۇناي ءوندىرىپ وتىرعان ەلدەرگە كەرى اسەر ەتەرى انىق. ال مۇناي مەن گازدان تۇسەتىن دوللار يراندى كۇشەيتەرى انىق. جالپى، يرانعا بايلانىستى حالىقارالىق جانە ايماقتىق ىنتىماقتاستىقتى زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولات سۇلتانوۆ: «ا ق ش پەن ەۋروپا يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىنا دەگەن كوزقاراسىن ءبىرشاما وزگەرتتى. بۇل كوپ ۇزاماي يران مۇنايى الەمدىك نارىققا جول تارتادى دەگەن ءسوز.

مۇنىڭ ارتى قارا التىن باعاسىنىڭ قۇلدىراۋىنا اكەلىپ سوقتىرادى. بۇل باتىسپەن تىكە تىرەس وتىرعان رەسەيگە ۇلكەن سوققى بولماق. سول سەكىلدى مۇناي باعاسىنا تاۋەلدى قازاقستانعا دا اسەر ەتپەك» دەيدى. ونسىز دا سوڭعى جارتى جىلدا مۇناي باعاسىنىڭ قۇلاۋى ەلىمىزگە ۇلكەن اسەر ەتىپ وتىرعاندا، باعانىڭ تاعى دا قۇلدىراۋى سوققى ۇستىنە سوققى بولارى انىق. «ەگەر باتىس يرانعا ۇستانىمىن وزگەرتسە، يران جاعى الەمدىك نارىققا كۇنىنە ميلليون باررەل شيكى مۇناي شىعارۋعا شاماسى كەلسە، وندا الەمدىك ەكونوميكادا ءبىرشاما وزگەرىستەر تۋىندارى انىق.

ءبىراق بۇل جاعداي مۇناي وندىرەتىن وزگە ەلدەرمەن قاتار بىزگە دە ۇلكەن اسەر ەتپەك. قانشا دەسەك تە، ءبىز ءالى دە كومىرسۋتەگى شيكىزاتىنا تاۋەلدىمىز. سودان تۇسەتىن قارجى مەملەكەتتىك بيۋجەتتىڭ ءبىر بۇرىشىن قامپيتۋدا. ەگەر مۇناي باعاسى اسەر ەتپەسە، كوپتەگەن جاڭا باعدارلامالار، جاڭا قۇرىلىستار نەگە توقتاپ قالدى؟ بيۋجەت نەگە قارالدى، نەگە 10 پايىزعا قىسقاردى؟ دەمەك، قارا التىن باعاسىنىڭ بىزگە اسەرى زور. سوندىقتان ەلىمىز ونداي تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلۋ ءۇشىن يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق دامۋىمىزدى بارىنشا كۇشەيتكەن ءجون» دەيدى ساراپشى يلياس يسايەۆ.

سەيسەن امىربەك ۇلى

«ايقىن»