ۇلى جۇت نەمەسە قازاق دالاسىنداعى ۇلى اشتىق قىرعىنى جايلى
قولدان جاسالعان اشتىق قىرعىنى رەسەيدىڭ پوۆولجەسىندە، ۋكراينا مەن قازاقستاندا بولعانى بەلگىلى. ءبىراق اشتىق قىرعىنى جايلى ءوز حالقىنا بارلىق شىندىقتى اشىپ جايعان، ۇلى اشتىق قىرعىنىن حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرگەن،اشتىق قۇرباندارىنا كەرەمەت كەسەنە سالعان، جىل سايىن ونى ازالى كۇن رەتىندە اتاپ وتەتىن تەك ۋكراينا بولىپ وتىر.
وسى ورايدا 2010- جىلدىڭ 12- جەلتوقسانىندا ۋكراينانىڭ «ناشە سلوۆو» گازەتىندە (ۋكراين تىلىندە) شىققان قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى دانيلا بەكتۇرعانوۆتىڭ «ۇلى جۇت نەمەسە قازاق دالاسىنداعى ۇلى اشتىق قىرعىنى جايلى» ماقالاسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
ۇلى جۇت نەمەسە قازاق دالاسىنداعى ۇلى اشتىق قىرعىنى جايلى.
قازاقستانداعى ۇلى اشتىق قىرعىنى جايلى اڭگىمەنى ەكى وتە ماڭىزدى ەسكەرتۋدەن باستاعان ءجون بولار: كەڭەس زامانىندا قازاقستاندا ەكى رەت اشتىق قىرعىنى بولعانىن ايتۋعا ءتيىسپىز. ارينە، ەڭ ۇلكەن اشتىق قىرعىنى وتكەن عاسىردىڭ 30- جىلدارى ورىن الدى. ول تاريحتا ۇلى جۇت - اشارشىلىق جىلدارى دەگەن اتپەن اتالادى. ءبىراق، سونىمەن بىرگە 1919-1922- جىلدارى ورىن العان اشارشىلىقتى دا ۇمىتپاعان ءجون بولار. وسى كەزدەرى قازاقستاندا ميلليوننان استام ادام اشتان ولگەن. سوندىقتان دا وسى ەكى قىرعىندى دا اڭگىمە ەتپەكپىز.
1919-1922- جىلدارداعى اشتىق.
قازاقستانداعى 1919-1922- جىلدارداعى اشتىقتىڭ ءبىر سەبەبى ەلدىڭ بىرنەشە ايماقتارىندا ورىن العان ەگىننىڭ شىقپاي قالۋى بولدى. وسى جاعدايعا بايلانىستى كەڭەس ۇكىمەتى 1919- جىلدىڭ قاڭتار ايىنان باستاپ «ازىق-تۇلىكتى تاركىلەۋ» ساياساتىن باستادى. بۇل ساياسات كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ 1918- جىلدىڭ 13- مامىرىنان باستاپ جۇرگىزە باستاعان ازىق-تۇلىك ديكتاتۋراسىنا سايما-ساي ءدال كەلگەن ەدى.
قازاقستاندا ەگىنشىلىكپەن اينالىسۋشىلاردىڭ كوپ بولماۋىنا بايلانىستى بولشەۆيكتەر قازاقتىڭ مالىن كامپەسكەلەپ الۋدى باستى ماقسات ەتىپ قويدى. 1919-1922- جىلدارداعى اشتىق نەگىزىنەن العاندا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وبلىستارىن شارپىدى.
مال - كوشپەلى حالىقتىڭ كۇن كورىسىنىڭ جالعىز عانا كوزى. جەرگىلىكتى قازاقتار ەجەلگى اتا داستۇرىمەن مال وسىرۋمەن اينالىسىپ، مالدىڭ جاعدايىمەن جايىلىم ىزدەپ كوشىپ-قونىپ ءومىر سۇرەتىن. قازاق جەرىندە تۇراتىن باسقا ۇلتتار ەگىنشىلىكپەن دە اينالىساتىن، ءبىراق ازىق-تۇلىك ساياساتىندا باستى ماقسات ەتىلىپ - قازاقتىڭ مالىن جيناپ الۋ ارقىلى جۇرگىزىلسىن دەگەن تاپسىرما قويىلدى. قازاقتان «مال جيناۋدىڭ» ءتۇرى مەن ادىستەرىن ايۋاندىق، تاعىلىق دەگەن سوزدەرمەن عانا تەڭەۋگە بولادى. مىسالى، ءبىر اۋىلعا كەلىپ مالىن تۇگەل سىپىرىپ الىپ كەتۋ جاعدايلارى ءجيى ورىن الدى. ارينە، مۇندايدان كەيىن بۇل اۋىلدىڭ حالقىنىڭ ءتىرى قالۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ءارتۇرلى دەرەكتەر بويىنشا وسى اشتىق جىلدارىندا ميلليوننان استام حالىق اشتان قىرىلعان.
سول كەزدەگى اشتىقتى كورگەندەر ونى بىلاي سۋرەتتەيدى. قازاقتىڭ قوعام جانە ساياسي قايراتكەرى، پۋبليسيست ءمۇستاپا شوقاي «كەڭەستىڭ قول استىنداعى تۇركىستان. پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ سيپاتتاماسى» كىتابىندا: «بۇل جولى الەمدە بۇرىن-سوڭدى قۇلاق ەستىمەگەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇركىستاننىڭ جەرگىلىكتى حالقىنا جاساعان «اشتىق ساياساتى» جايلى اڭگىمە ەتپەكپىن. تۋزەمدىكتەرگە، اتاپ ايتقاندا قازاق حالقىنا قارسى جاسالىپ وتىرعان اشتىق جايلى ايتا كەلە تۇرار رىسقۇلوۆ مىناداي دەرەكتى العا تارتادى. تۇركىستانداعى قازان توڭكەرىسىنە ەڭبەگى سىڭگەن جەتەكشىلەردىڭ ءبىرى ءيۆان توبولين تۇركىستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ ماجىلىسىندە «قىرعىزدار (قازاقتار) ماركسيستىك كوزقاراسپەن ايتقاندا ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءالسىز بولعاندىقتان ءبارىبىر ءولىپ بىتۋگە ءتيىس. سوندىقتان دا، رەۆوليۋسيا ءۇشىن - اشتىقپەن كۇرەسىپ قاراجاتتى شاشۋدىڭ قاجەتى جوق، ونىڭ ورنىنا مايداندى قولداۋ ماڭىزدى...» دەپ اشىقتان اشىق مالىمدەگەن. رىسقۇلوۆتىڭ ايتۋىنشا اشتىقتان ولگەندەردىڭ (مۇسىلمانداردىڭ) سانى وراسان كولەمدە. ول سيفرلاردى كەلتىرمەيدى. كەڭەستىك كوزدەر ءبىر ميلليون ءبىر ءجۇز ون ءتورت مىڭ دەگەن جان تۇرشىگەتىن سيفردى كەلتىرەدى. ماسكەۋدىڭ «ۇلت-ازاتتىق ساياساتىنىڭ» ءبىزدىڭ ۇلتىمىزعا اكەلگەن پايداسى وسىنداي».
كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇركىستاندا جۇرگىزگەن وتارشىلدىق، ۇلتتى ەزگىلەۋ ساياساتىن كۋالەندىرەتىن تاعى ءبىر-ەكى مىسال. «پەروۆسك قالاسىندا (قازىر قىزىلوردا) گەرجوت دەگەن سامودەرجەس (بىزدىڭشە ديكتاتور، اۋد.) وتىر. ودان تۇگەل ءبىر حالىق - قىرعىزدار (قازاقتار) قاشىپ كوشىپ كەتكەن. وسى كوشۋ كەزىندە ءبىر ميلليونعا جۋىق ادام ولگەن». بۇل جايلى «پراۆدا» گازەتىنىڭ 1920- جىلعى 20- ماۋسىمىندا شىققان 133 نومىرىندە جازىلعان.
زينوۆيەۆ (كەڭەستىك ساياسي جانە مەملەكەتتىك قايراتكەر)، 3- ينتەرناسيونالدىڭ باسشىسى كەزىندە، شىعىس حالىقتارىنىڭ باكۋدە وتكەن سيەزىندە (1920- جىل، قىركۇيەك) «كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇركىستانداعى اگەنتتەرى تۇزەمدىك شارۋالاردى رەنجىتەدى، ولاردىڭ مالىن، جەرىن تارتىپ الادى، ولارعا ەڭ تومەنگى ساتىداعى ءناسىل رەتىندە قارايدى» دەپ مويىنداۋعا ءماجبۇر بولعان ەدى.
ارينە، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ مۇنداي ساياساتى قازاقتار تاراپىنان نارازىلىق، قارسىلىق كوردى. ءبىراق، مال تارتىپ الۋعا كەلگەندەرگە قارسىلىق كورسەتكەندەردى سول كەزدەگى «پرود ارميا» (سول كەزدەگى مال تارتىپ الۋعا جىبەرىلگەن قارۋلى وتريادتار وسىلاي اتالعان) جانە قىزىل ارميانىڭ ەرەكشە ماقساتتاعى وتريادتارى ولاردى اياۋسىز قاتالدىقپەن باسىپ جازالادى.
جالپى العاندا، 1919-1922- جىلدارداعى اشتىق كەزدەرىندە ءبىر ميلليوننان استام قازاق اشتان ولگەن. سول كەزدەگى قازاقتىڭ سانىنىڭ بۇل شامامەن 20-22 پايىزىن قۇرايدى. دەگەنمەن، قازاقتىڭ سانىن سولقىلداتىپ قۇرتقان اشتىق وتىزىنشى جىلدارى ورىن الدى.
وتىزىنشى جىلدارداعى اشتىق - ۇلى اشارشىلىق.
قازاق دالاسىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ جان تۇرشىگەرلىك اشتىقتىڭ سەبەبى - سول كەزدە جۇرگىزىلگەن ك س ر و-نىڭ ىشكى ساياساتى دەۋگە بولادى. قازاقستاندا بولعان (ۋكراينادا، پوۆولجەدە ت.ب. جەردە) بۇل اشتىقتىڭ سەبەپتەرىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ك س ر و-نىڭ وتكەن عاسىردىڭ 20- جىلداردىڭ اياعى، 30- جىلداردىڭ باسىنداعى ساياساتىنا قىسقاشا ساپار جاساۋ قاجەت.
1927- جىلى وتكەن ۆ ك پ(ب) ХV سيەزىندە «ك س ر و حالىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ ءبىرىنشى بەسجىلدىق جوسپارىن جاساۋ جونىندەگى ديرەكتيۆالار» قابىلداندى. وسى ديرەكتيۆالارعا سايكەس ءبىرىنشى بەسجىلدىق جوسپار جاسالىنىپ، وندا ك س ر و-دا ۇجىمداستىرۋ مەن يندۋستريالاندىرۋدى باستاۋ ماقساتى قويىلدى. العا قويىلعان ءىس-شارالاردىڭ بويىنشا ك س ر و-عا قۋاتتى قورعانىس ونەركاسىبىن قۇرۋ ماقساتى قويىلدى. قورعانىس ونەركاسىبىنىڭ ماقساتى، بىرىنشىدەن - ەلدىڭ قورعانىستىق قابىلەتىن قامتاماسىز ەتۋ بولسا، ەكىنشىدەن - بولاشاق جىلداردا ەۆروپاداعى كورشى ەلدەرگە كوممۋنيستىك ەكسپانسيانى ءارى قاراي جالعاستىرۋ ەدى. ارينە، مۇنداي ماقسات كوپ قاراجاتتى قاجەت ەتەدى. ءىرى وندىرىستىك كاسىپورىنداردى اشۋعا، ەڭ باستىسى، زاماناۋيلى جوعارى تەحنولوگيالار ساتىپ الۋعا كەڭەس ۇكىمەتى اقشانى اياعان جوق. اقشا جيناۋ كوزدەرى، ونىڭ اۋىرلىعى نەگىزىنەن العاندا شارۋالارعا ءتۇستى. ءتىپتى «قاراجاتتى اۋىل شارۋاشىلىعىنان ونەركاسىپكە ايداۋ» دەگەن تەرمين ويلاپ شىعارىلدى. اۋىلدىڭ تۇرعىندارىن كولحوزدارعا ايداپ اكەلدى، مال (ەگىنشىلىگى ناشار دامىعان قازاقستاندا نەگىزگى قۇندىلىق مال بولاتىن) ورتاقتاندىرىلدى.
20- جىلداردىڭ اياعى مەن 30- جىلداردىڭ باسىنداعى قازاقستاندا كەڭەس ۇكىمەتى «قاراجات ايداۋمەن» عانا تىنعان جوق. قازاقتاردىڭ مال شارۋاشىلىعى كوشىپ-قونۋ جاعدايىندا جۇرگىزىلگەندىكتەن ۇكىمەتكە مالشىلاردى باقىلاپ قولىندا ۇستاپ تۇرۋ قيىن بولاتىن.سول سەبەپتەن دە قازاقتاردىڭ كوشىپ-قونۋ ءومىرىن توقتاتىپ، جەرگە بايلاۋعا شەشىم قابىلداندى. وسى ماقساتتا قازاقتاردىڭ مالى تارتىلىپ الىنىپ، قازاقتار قىزىل ارميانىڭ بولىمشەلەرىنىڭ جانە ميليسيانىڭ كومەگىمەن «وتىرىقشىلداندىرۋ نۇكتەلەرىنە»، كولحوز ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان جەرلەرگە ايداپ اكەلىندى. ءبىر جەرگە ايداپ جينالعان مال سانى كوپ بولعاندىقتان ولار سول جەردىڭ ءشوبىن تەز جەپ قوياتىن، سول سەبەپتەن دە ولاردى جاپپاي سويىپ تاستاۋعا ءماجبۇر بولدى. 1933- جىلدىڭ باسىندا قازاق دالاسىندا بۇرىن بولعان 40 ميلليون باس مالدىڭ وننان ءبىرى عانا قالدى.ناتيجەسىندە، وسى جۇرگىزىلگەن ساياساتتان قازاقتار جاپا شەكتى، سەبەبى ولار ءۇشىن كۇنكورىستىڭ بىردەن ءبىر كوزى مال ەدى.
قازاقتاردى زورلاپ وتىرىقشىلداندىرۋ «كىشى وكتيابر» دەپ اتالدى. «كىشى وكتيابردىڭ» نەگىزگى دەم بەرۋشىسى، ورىنداۋشىسى اتى كوپكە ءمالىم، پاتشانىڭ وتباسىن اتىپ تاستاۋدى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى فيليپ يساەۆيچ گولوششەكين ەدى. ول 1924- جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ 1933- جىلعا دەيىن قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان. ونىڭ قازاقستاندا وتكىزگەن العاشقى ءىس-شاراسى 1928- جىلدىڭ كۇزىندە وتكىزگەن مالدى كامپەسكەلەۋ بولدى. كامپەسكەگە 700 شارۋا قوجالىعى ءىلىنىپ، ولاردان 150 مىڭ مال باسى (ءىرى قارا مال باسىنا اينالدىرعاندا) تاركىلەندى. بۇل جەردەگى «ءىرى قارا مال باسىنا اينالدىرعاندا» دەگەن نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل ستاليندىك ستاتيستيكتەردىڭ مال باسىن ازايتۋدى جاسىرۋ ءۇشىن ويلاپ شىعارعانى بولسا كەرەك. ستاتيستيكتەردىڭ ايتۋىنشا، ءبىر ءىرى قارا مال باسى، مىسالى 1 سيىر - 2-3 شوشقاعا نەمەسە 10 قويعا تەڭ. ەگەر 150 مىڭ ءىرى قارا باس مالىن قويعا اينالدىرساق، وندا اڭگىمە كەم دەگەندە 1،5 ميلليون قوي تۋرالى ايتۋعا ءتيىسپىز... 700 شارۋا قوجالىعىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ وتباسىنىڭ تاعدىرىنىڭ قانشالىقتى قايعىلى بولعانى جايلى ايتپاسا دا بولادى.
مال جوق جەردە، تاماق جوق، تىرشىلىك جوق. قازاقتار تۇراتىن اۋىلدار جاپپاي قىرىلا باستادى. تاريحشى ا.ن.الەكسەەنكونىڭ ايتۋىنشا «...ءارتۇرلى ەسەپتەۋلەر مەن تۇزەتۋلەرگە سۇيەنگەندە 1930- جىلعى قازاق حالقىنىڭ قىرىلۋى 1ميلليون 840 مىڭ ادام نەمەسە جالپى قازاقتىڭ 47،3 پايىزىن قۇرايدى.بارىنەن ەڭ كوپ قىرىلعان رەسپۋبليكانىڭ شىعىسىنىڭ قازاقتارى بولدى. بۇل جاقتا 379،4 مىڭ ادام نەمەسە 1930- جىلعى حالىقتىڭ 64،5 پايىزىن قۇرادى. بۇل ايماقتىڭ حالقى كورشى ەلدەرگە رەسەي مەن قىتايعا جاپپاي اۋىپ كوشە باستادى. سولتۇستىك قازاقستان ايماعى قازاقتاردىڭ جارتىسىنىڭ كوبىنەن - 410،1 مىڭنان نەمەسە 52،3 پايىزىنان ايرىلدى، باتىس قازاقستان 394،7 مىڭ نەمەسە 45،0 پايىز، وڭتۇستىك - 632،7 نەمەسە 42،9 پايىز قازاقتان ايرىلدى. ازداۋ ءولىم ورتالىق قازاقستاندا - 22،5 مىڭ نەمەسە وسى ايماقتىڭ 15،6 پايىزى ورىن الدى. باسقا حالىقتاردا دا شىعىن از بولعان جوق: ۋكرايندەر - 200 مىڭ (23 پايىز)، وزبەكتەر - 125 مىڭ (54 پايىز)، ۇيعىرلار - 27 مىڭ (43 پايىز). تەك قانا 1931- جىلدا 1 ميلليون 30 مىڭ اداپ كوشىپ كەتتى، ونىڭ 616 مىڭى قايتقان جوق. جۇزدەگەن مىڭ قازاق قىتاي جاعىنا قاشتى. ولاردىڭ كوپ كوشكەندىگى سونشا قىتايدا 1954- جىلى ىلە-قازاق اۆتونوميالىق وكرۋگى قۇرىلىپ ورتالىعى بولىپ قۇلجا قالاسى بەلگىلەندى.
ءوز مالىن توناۋدان قورعاعان، كامپەسكەدەن قاشقان قازاقتارعا سابەتتىك قىزىل ارميانىڭ اسكەرلەرى جىبەرىلىپ، ءوزى اشتىقتان تيتىقتاعان قازاقتاردى اياۋسىز قىرۋى اشارشىلىقتى ودان دا بەتەر ءورشىتتى. كەيبىر اۋىلدار مەن رۋلار مالىن ساقتاماق بولىپ كوشە باستاعاندا ولاردىڭ الدىنان، سوڭىنان قىزىل ارميانىڭ وتريادتارى جىبەرىلىپ ولاردى «باسماشى باندىلار» رەتىندە جويۋعا، تۇتقىنداۋعا بۇيرىق بەرىلدى. شىن مانىندە ولار ءوز مالى مەن وتباسى مۇشەلەرىن اشتىقتان امان الىپ قالۋ ماقساتىندا اشتىعى جوق قىتاي مەن رەسەيگە كوشۋدى ويلاعان بەيبىت جاندار بولاتىن. قىتايعا كوشۋشىلەرگە توسقاۋىل قويۋعا شەكاراشىلار دا ءوز ۇلەسىن قوسىپ ولارعا پۋلەمەتپەن وق اتقان كەزدەرى دە بولدى. سونشاما بولعان توسقاۋىلدارعا قاراماستان جۇزدەگەن مىڭ اشتىقتان قاشقان قازاقتار اۋىل، اۋىل بولىپ قىتاي استى.
ءسۇيتىپ، كەڭەس ۇكىمەتى جاساعان ەكى اشارشىلىقتىڭ ناتيجەسىندە قازاقتار بار بولعانى 10-15 جىلدىڭ ىشىندە حالقىنىڭ جارتىسىنان ايرىلدى. الەم تاريحىندا مۇنداي كولەمدەگى تراگەديا ەشبىر حالىقتىڭ ۇلەسىندە بولعان ەمەس. 1970- جىلى عانا قازاقتار 1926- جىلعى دەڭگەيدەگى حالىق سانىنا جەتتى.
دانيلا بەكتۇرعانوۆ، ساياساتتانۋشى.
قازاقشاعا اۋدارعان - س.ءجۇسىپ
دەرەككوز: abai.kz سايتىنان
