قازاق جەرىندەگى ەسكەرتكىشتەر: الاشا حان كۇمبەزى
عالىمدار كۇمبەزدى قاراحان اۋلەتىنە، وعىز- قىپشاق زامانىنداعى ساۋلەت ونەرىنىڭ قاتارىنا قوسادى. زەرتتەۋشىلەر جاڭا بولجام ايتقانىمەن، كۇمبەزدىڭ ۋاقىت زاردابىنان ءمۇجىلىپ توزعان ءتۇرى مەن باسقا ەشبىر ەسكەرتكىشكە ۇقسامايتىن كوركەمدەۋ ءتاسىلى ارعى زاماندارعا سىلتەيدى. الاشا حان كۇمبەزى پورتالدى- كۇمبەزدى ساۋلەت ونەرى ۇلگىسىنە جاتادى. اۋماعى 9,73*11,9 مەتر. بيىكتىگى 10 مەتر. توڭىرەگى قالىڭ قورىم، نەشە ءتۇرلى بەيىتتەر تۇرعىزىلعان. كۇيدىرىلگەن قىزىل كىرپىشتەن قالانعان. ولاردىڭ كولەمى 230*14*60 مم، 260*230 مم، 320*320*60 مم، تاعى سول سياقتى ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. قۇرىلىس ۇستىنەن بيىكتىگى ەكى جارىم مەترگە جۋىق بارابان ؟ كۇمبەز مويىندىعى سالىنىپ، ودان كۇمبەز شىعارىلعان. بارابان ساتىلانىپ كىشىرەيە تۇسەتىن ءتورت بەلدەۋدەن تۇرادى. كوپ قىرلى جانە سيليندر ءتارىزدى ەتىپ جاسالىنعان بۇل بەلدەۋدىڭ ديامەترى ؟ 743,673,643 سم.
كىرەبەرىس قاقپا- پورتال ارقاسى مەن ەكى جاق ۇستاندى مۇنارالىق بولىكتەرىنىڭ بيىكتىگى قانداي بولعانداعى بەلگىسىز. ولاردىڭ كۇمبەز باراباندارى باستالاتىن تۇستان جوعارى جاعى جويىلىپ كەتكەن. كۇمبەزگە كىرەبەرىس سول جاق بۇرىشتا باسپالداقتى تار قۋىس بار. سول ارقىلى جوعارى كوتەرىلىپ بارىپ، كۇمبەزدىك اينالما ەكىنشى قاباتقا (بارابان گالەرەياسى) ، ودان پورتال اركاسىنىڭ جەلكە تۇسىنان كەسەنە ۇستىنە شىعۋعا بولادى. جارىق كەسەنەگە قابىرعادا ورناتىلعان تەرەزەلەر ارقىلى تۇسەدى. پورتال مەن كۇمبەزدىڭ شىنى سىرلى قاپتاما جۇقا ورنەكتەرىنەن ەش نارسە قالماعان. ءارى- بەرى وتكەن جولاۋشىلار تابارىك ەتىپ الىپ كەتكەن بولۋى كەرەك. الاشا حان كۇمبەزىنىڭ شىنايى قالپىن ونىمەن تۇستاس، ساۋلەتتىك ۇلگىلەرى ورتاق جادىگەرلىكتەرمەن سالىستىرۋ ارقىلى ەلەستەتۋگە بولادى. بۇل ورايدا ول، نەگىزىنەن، قاراحان اۋلەتى ءداۋىرى ساۋلەت ۇلگىلەرىنىڭ سالجۇق ونەرى اتالاتىن تۇرلەرىمەن بايلانىستىرىلادى. بۇل ۇلگىدەگى ەسكەرتكىشتەر كوبىنە كوپ تۇركىمەنستاندا كەزدەسەدى. الاشا حان كۇمبەزىن قازاقستان جەرىندەگى ايشا ءبيبى، جوشىحان، قوجا احمەت ياسساۋي مازارلارى ۇلگىلەرىمەن دە سالىستىرۋعا بولادى. اسىرەسە، كونە سىعاناق ماڭىنداعى كوك كەسەنە عيماراتىنىڭ كوركەمدىك ناقىشتارىمەن ۇندەستىك بىردەن كوزگە تۇسەدى. الاشا حان كۇمبەزىنىڭ ءار ءتۇستى جانە ءار كولەمدى كىرپىشتەردى قيۋلاستىرا قالاۋ ارقىلى گەومەتريالىق بەينە جاساپ، كۇمبەزدىڭ بارلىق بەتتەرىن ماساتى كىلەمنىڭ تۇرىنە ۇقساتىپ ورنەكتەۋى ۇلىتاۋ وڭىرىندەگى وزىنەن كەيىنگى بوي كوتەرگەن تالماس اتا، جۇبان انا، بولعان انا، قايىپ اتا، ايرانباي، بۇزاۋ، شەگىر، دۇزەن، ەردەن مازارلارىنا ۇلگى بولعان. 1894 -جىلى جارىق كورگەن «قىرعىز دالاسىنىڭ وچەركتەرىندە» ورىس وريەنتاليسى ە. شميدت جازعان شىنى سياقتى اق سىلاق پەن كوك سىلاق، ءتورت قۇبىلاسى ساي عاجايىپ پروپورتسيا ايشا ءبيبى، قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەلەرىندە كەزدەسەدى. قازىرگى ۋاقىتتا الاشا حان كۇمبەزى رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى ماڭىزى زور ساۋلەتتى ەسكەرتكىش رەتىندە مەملەكەت قورعاۋىنا الىنىپ، سوڭعى جىلداردا قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. مۇنىڭ ءوزى وسىناۋ كونە مۇرانى قالپىنا كەلتىرىپ، قورعاۋمەن بىرگە ونىڭ تاريحي ءمانىن سارالاپ بەرۋدى قاجەت ەتەدى. سوندا عانا كۇڭگىرلەپ تۇرعان عاجايىپ كۇمبەز بۇگىنگى، بولاشاق ۇرپاقتاردى تاڭ قالدىرىپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە حالىقتىڭ اسىل مۇراسى رەتىندە ءبىزدىڭ ءارقايسىمىزدى ماقتانىش سەزىمىنە بولەيدى. الاشا (الاش) حان - حالىق اڭىزى بويىنشا «التى الاشتى» قۇرعان تايپالاردىڭ ءتۇپ اتاسى. قازاق شەجىرەسىندە الاشا حاننىڭ شىققان تەگى قاراپايىم كىسى بولعان دەلىنەدى. ونىڭ ەسىمى قازاقتىڭ شىعۋ تەگىن باياندايتىن ەڭ كونە اڭىزداردا كەزدەسەدى. سوندىقتان كەيبىر ەجەلگى دەرەكتەردە «الاش» ەتنونيمىنىڭ شىعۋى وسى الاشا حان اتىمەن بايلانىستىرادى.
ونىڭ ەسىمى 9 عاسىردىڭ تۋىندىسى «قورقىت» داستانىندا ايتىلادى. ال، ورتا عاسىر مۇرالارىنداعى الاشا حان ؟ 14 - عاسىردىڭ ەكىشى جارتىسى مەن 15 - عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن ءارى باتىر، ءارى ءبي، ءارى ۇلىس بيلەۋشىسى. ول ەل جادىندا جاۋىنگەر تايپالار ؟ كوشپەلى تۇركىلەردى بىرىكتىرىپ، تۇڭعىش الاش (قازاق) مەملەكەتىن قۇرعان ۇلى قايراتكەر رەتىندە قاستەرلەنەدى. ءابىلعازى شەجىرەسىندە الاشا حاننىڭ اكەسى كوك حان بولعاندىعى، ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرىنىڭ ەسىمى قارا حان، ال نەمەرەسى ، وعىزداردىڭ ءتۇپ اتاسى ، وعىز حان اتالعاندىعى جازىلادى. راشيد ءاد- دين مەن ءابىلعازى الاشا حاننىڭ ءومىر سۇرگەن جەرى - دەشتى قىپشاقتىڭ ورتالىق بولىگى دەپ كورسەتەدى. بۇل تاريحي دەرەكتەر ەل اۋزىنداعى الاشا حان ورداسى ۇلىتاۋ توڭىرەگىندە بولعان دەگەن تۇجىرىممەن ۇشتاسادى. شوقان ءۋاليحانوۆ ۇلىتاۋ- جەزقازعان وڭىرىنە ساپار شەگىپ، الاشا حان كۇمبەزى، جۇبان انا كەسەنەسى، اياققامىر كۇمبەزى سەكىلدى ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىنە العاش زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، سيپاتتاما بەرگەن. عۇلاما عالىمنىڭ پىكىرىنشە، تۇركىستاننىڭ ءبىر حانى ( قىزىل ارسلان) بالاسى الا بولىپ تۋعاندىقتان، ونى ۇناتپاي «الاشا» دەگەن ات بەرىپ، سىر بويىنان ارقاعا جىبەرەدى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ونىڭ قاسىنا جىگىتتەر جينالىپ، ەلدە بەدەلى اسادى. الاشا ءبىلىمپاز، كەمەڭگەر كىسى بولعاندىقتان، ونى قادىرلەپ، حان كوتەرەدى. الاشا حان كۇمبەزىنىڭ تاريحي جانە ساۋلەتتىك ماڭىزدى ەسكەرتكىش ەكەنىن ۇعىنىپ، ول جايلى تۇڭعىش مالىمەتتى قاعازعا تۇسىرگەن كەنەسارى حاننىڭ قولىندا ءتورت ايداي تۇتقىن بولعان بارون ۋسلار. 1868 -جىلى الاشا حان كۇمبەزىن كوزىمەن كورگەن پودپولكوۆنيك ن. ي. كراسوۆسكي كەسەنەنىڭ ءالى دە بەرىك، ءبۇتىن قالىپتا تۇرعانىن، تەك كۇمبەزىنىڭ كوك بوياۋ جالاتقان سىلاعى عانا ازداپ قابىرشاقتانىپ تۇسە باستاعانىن اتاپ وتكەن.
دەرەك كوزدەرى: قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى، 1توم ق. احمەتوۆ، « ۇلىتاۋ» ، « مەنىڭ وتانىم ؟ قازاقستان» سەرياسى ا. سەيدىمبەكوۆ. «كۇڭگىر- كۇڭگىر كۇمبەزدەر» كىتابى
