اكادەميك ارىستان ۇلى

استانا. قازاقپارات - اكادەميك ەۆنەي ارىستان ۇلى بوكەتوۆ بىرەگەيلىگى مەن اۋقىمى، مەملەكەت ءۇشىن جاساعان قىزمەتىنىڭ ماڭىزدىلىعى، وتانعا دەگەن قالتقىسىز قىزمەتى، قاراپايىمدىلىعى جانە ادامگەرشىلىگىمەن وسكەلەڭ ۇرپاققا ۇلگى بولاتىن ەرەكشە تۇلعا ەدى.

ايتۋلى عالىم 90 عا تولادى. ونىڭ قازاقستانداعى زاماناۋي عىلىم مەن ۋنيۆەرسيتەتتىك ءبىلىمنىڭ نەگىزىن قالاعان كورنەكتى عالىمدار قاتارىندا ءوز ورنى بار، دەپ جازادى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان ماقالاسىندا ە. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ەركىن كوبەيەۆ.

- عالىم-ەنتسيكلوپەديست، ەرەكشە جالىندى ءارى باتىل وي-پىكىردىڭ ادامى. ول ءبىزدىڭ ەلدەگى عىلىمي تانىمنىڭ بەدەلى مەن مارتەبەسىن لايىقتى جوعارى دەڭگەيگە كوتەردى، ءوز تەوريالىق جانە تاجىريبەلىك زەرتتەۋلەرىمەن قازاقستاندىق حيميا عىلىمى مەن ونەركاسىبىنىڭ جەتىستىككە جەتۋىنە سەپتىگىن تيگىزىپ قانا قويماي، عىلىمي مەكتەپ قۇردى.

ەۆنەي بوكەتوۆ جاس كەزىنەن بار ءومىرىن اعارتۋشىلىق ىسكە سارپ ەتكەن، ءوز حالقىنىڭ ۇلى بولدى دەپ باتىل ايتۋعا بولادى. بۇل جان-جاقتى جانە اسا ءبىلىمدار ادام ءومىرىنىڭ باستى جەڭىستەرى مەن جاڭالىقتارىن ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىندا اشتى.

ەۆنەي ارىستان ۇلى ءومىرىنىڭ ەداۋىر بولىگىن قاراعاندىعا ارنادى. مۇندا ول ءوز تالانتتارىن تولىق اشا الدى. اكادەميكتىڭ قازاقستاننىڭ كەنشىلەر استاناسىندا وتكىزگەن جىلدارىندا اۋقىمى مەن ماڭىزى باعا جەتپەس ەڭبەگى جەڭىسكە تولى بولدى. كورنەكتى وقىمىستىنىڭ ەڭ باستى ومىرلىك ءىسى ءبىزدىڭ قالادا ءوتتى دەسەم، قاتەلەسپەسپىن. مۇندا ونىڭ سۇيىكتى ءومىر وزەگىنە اينالعان - قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى قۇرىلدى. سول ق ا ر م ۋ- گە تۇڭعىش رەكتور رەتىندە اكادەميك ەۆنەي بوكەتوۆتىڭ ەسىمى بەرىلدى.

قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى 1972-جىلى قۇرىلدى. ونىڭ اشىلۋى ەلىمىزدىڭ تاريحي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا ۇلكەن سەرپىلىس بەردى. بۇل وقۋ ورنىنا وتە ماڭىزدى مىندەتتەر جۇكتەلدى. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنەن كەيىنگى قازاق ك س ر اۋماعىنداعى ەكىنشى ۋنيۆەرسيتەت بولعان، ايماقتىڭ ەڭ باستى جوعارى وقۋ ورنى سول كەزدەردە ۇكىمەت جۇكتەگەن مىندەتتەردى شەشۋگە بەلسەنە ارالاستى. ول تەك قاراعاندى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، بۇرىنعى سەلينوگراد، كوكشەتاۋ، سولتۇستىك قازاقستان جانە پاۆلودار وبلىستارىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنا جوعارى بىلىكتى پەداگوگ كادرلارىن دايارلاعان ورتالىق قازاقستانداعى جالعىز جوعارى وقۋ ورنى بولدى.

قاراعاندى جەرىندە ەندى عانا بوي كوتەرگەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى ە. بوكەتوۆتىڭ الدىندا تۇرعان مىندەتى وڭاي بولمادى. ول وزىنە ءتان قۋات، قۇلشىنىسپەن جانە ءوز كۇشىنە، ءوز ءىسىنىڭ ماڭىزدىلىعى مەن قاجەتتىلىگىنە دەگەن سەنىممەن جۇمىسقا كىرىستى. ءبىلىم ورداسىنداعى وتكىزگەن اۋقىمدى قايتا قۇرۋلار ۋنيۆەرسيتەتتىك ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ جوعارى ستاندارتتارىنا جاۋاپ بەرە وتىرىپ، قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان قاراعاندى ايماعىنىڭ الۋان ءتۇرلى قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرا الاتىن سالالارعا باعىتتالدى. ستراتەگيالىق ويلاۋعا قابىلەتتى، كورەگەن، تاجىريبەلى ۇيىمداستىرۋشى ەۆنەي ارىستان ۇلى پىكىرلەستەرىنىڭ قولداۋى مەن كومەگىنە يەك ارتىپ، از عانا ۋاقىتتا وقۋ ءۇردىسى مەن ونىڭ ماتەريالدىق- تەحنيكالىق جابدىقتالۋىن قايتا ۇيىمداستىرىپ، ۋنيۆەرسيتەتتىك وقۋ جوسپارلارىنا كوشۋدى جۇزەگە اسىردى، لايىقتى وقۋ-زەرتحانالىق بازانى قۇردى.

ق ا ر م ۋ- ءدىڭ تۇڭعىش باسشىسى قىزمەتىندە ە. بوكەتوۆ ۇلكەن پەداگوگيكالىق جانە ستۋدەنتتىك ۇجىمنىڭ ءوسۋى مەن دامۋىنا بايلانىستى ماسەلەلەر مەن مىندەتتەردى شەشۋدە تاڭعالارلىق ەڭبەك سۇيگىشتىكپەن، پاراساتتىلىقپەن جانە بەرىك جۇيەلىلىكپەن ەڭبەك ەتتى. بۇگىنگى كۇنى دە جالپى قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا باستى ءرول اتقاراتىن، ءبىلىم بەرۋ جانە جاستار تاربيەسى سالاسىنداعى قۋاتتى داستۇرلەرى بار ج و و، ونىڭ باسشىلىعىمەن ءىرى كلاسسيكالىق ۋنيۆەرسيتەت رەتىندە قالىپتاستى.

اكادەميك قاراعاندى ايماعىنىڭ دامۋى ءۇشىن ماقساتتى باعىتتالعان عىلىمي-قولدانبالى زەرتتەۋلەردىڭ ايرىقشا ماڭىزىن جەتە ءتۇسىندى. ول عىلىمي قىزىعۋشىلىقتارىن ناقتىلى قولدانبالى مىندەتتەرمەن ۇشتاستىرىپ ءوزىنىڭ قاجىماس قايراتى مەن تەرەڭ عىلىمي ءبىلىمىن ەكونوميكانىڭ، ونەركاسىپ پەن الەۋمەتتىك دامۋدىڭ تولعاعى جەتكەن ماسەلەلەرىن شەشۋگە باعىتتادى. ايتۋلى عالىمنىڭ كوڭىلىن تارتقان عىلىمي قىزىعۋشىلىقتاردىڭ اۋقىمىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى كوپ نارسەنى اڭعارتادى. ول ورگانيكالىق قوسىلىستاردىڭ ەلەكتروندى جانە رەاكتسيالىق قابىلەتىن كۆانتتىق-حيميالىق تالداۋ، ساز بالشىق قۇرامدى شيكىزاتتى، ونىڭ ىشىندە دومنالىق قالدىقتاردى وڭدەۋ سياقتى حيميا جانە مەتاللۋرگيا عىلىمىنىڭ باعىتتارىن ۇيىمداستىرۋ جانە دامىتۋمەن اينالىستى. ودان بولەك، ەۆنەي ارىستان ۇلى عىلىمي جۇمىستاردىڭ تاماشا ۇيىمداستىرۋشىسى، ىرگەلى عىلىمي-تەحنيكالىق ماسەلەلەردى شەشەتىن زەرتتەۋ ۇجىمدارىنىڭ ىرگە تاسىن قالاۋشى جانە دەم بەرۋشىسى رەتىندە دە تانىمال. ول عىلىمدى اسا ماڭىزدى يندۋستريالدى كۇش دەپ ءبىلدى. وقىمىستى الدىنا عىلىمي جەتىستىكتەردى مۇمكىندىگىنشە وندىرىسكە ەنگىزۋ بويىنشا دا ماڭىزدى مىندەتتەردى قويدى. وسىلايشا، ەڭبەكتەرىندە مىس قوسىلىستارى جانە ونىڭ كۇكىرت، سەلەن، تەللۋر، مىشياك، سۇرمە، ياعني، حالكوگەندەردىڭ حيميالىق قوسىلىستارى سالاسىنداعى زەرتتەۋلەر ايرىقشا ورىن الدى.

ە. بوكەتوۆ عىلىمداعى جاڭا باعىت - حالكوگەندەر مەن حالكوگەنيدتەردىڭ حيمياسى مەن تەحنولوگياسىنىڭ نەگىزىن سالدى. ول مىس- ەلەكتروليتتىك شلامداردان سەلەن، تەللۋر ەلەمەنتتەرىن ءبولىپ الۋدىڭ پيرو جانە گيدروحيميالىق ادىستەرىن ۇسىندى. حالكوگەندەرگە باي ورتالىق قازاقستاننىڭ تابيعي رەسۋرستارى، ولاردىڭ قۇرامىنداعى باعالى كومپونەنتتەردىڭ ۇلەس سالماعىنىڭ ەداۋىر ازايۋىنا اكەلگەن قارقىندى قايتا وڭدەۋ اكادەميكتىڭ توتىقتىرعىش جانە جوعارى كرەمنييلى كەندەردى كەشەندى وڭدەپ، ولاردى ءوندىرىس سالاسىنا ەنگىزۋگە مۇمكىندىك بەرگەن عىلىمي- زەرتتەۋلەرى وزەكتىلىگىن كۇنى بۇرىن انىقتادى. كەنەۋسىز كەندەر مەن كۇلى كوپ كومىردەن مارگانەتستىك فەررو قوسپالار الۋمەن اينالىسقان عالىم كومىردى مەتاللۋرگيالىق توتىقتاندىرعىشتارمەن سۋتەكتەندىرۋ مۇمكىندىگىن عىلىمي تۇردە دالەلدەدى.

«مىس- ەلەكتروليتتىك شلامداردان سەلەن، تەللۋر ەلەمەنتتەرىن ءبولىپ الۋدىڭ پيرو جانە گيدروحيميالىق ادىستەرى» ، «بالقاش تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا كومبيناتىندا موليبدەن مەن رەنييدى الۋ مەتاللۋرگيالىق پروتسەستەرىن كۇشەيتۋ» ەڭبەكتەرىندە كورىنىس تاپقان ءدال وسى زەرتتەۋلەرى ءۇشىن ە. بوكەتوۆ ك س ر و مەملەكەتتىك سىيلىعىن يەلەندى.

ەۆنەي ارىستان ۇلىنىڭ جەمىستى جانە وزەكتى عىلىمي قىزمەتى، بەيورگانيكالىق حيميا دامۋىنا قوسقان ەلەۋلى ۇلەسى ارقاسىندا قاراعاندى اتالعان عىلىمنىڭ سالاسىنداعى زەرتتەۋلەردىڭ اسا ماڭىزدى ورتالىعىنا اينالدى. وسى رەتتە حيميا جانە حالكوگەندەر مەن حالكوگەنيدتەر تەحنولوگياسى بويىنشا بۇكىل وداقتىق عىلىمي كونفەرەنتسيالار وسى قالادا وتكىزىلگەنى زاڭدى قۇبىلىس بولىپ تابىلادى. دۇنيەجۇزىنە ايگىلى عالىمدار، اكادەميكتەر، سوتسياليستىك ەڭبەك ەرلەرى ۆ. ي. سپيتسين مەن ا. ۆ. نوۆوسەلوۆانىڭ قاتىسۋىمەن بولعان العاشقى كونفەرەنتسيا 1978-جىلى قاراعاندىدا وتكەن ەدى.

وسىدان جارتى عاسىر بۇرىن عىلىمي-زەرتتەۋلەرىن «جاسىل ەكونوميكا» پرينتسيپتەرىنە نەگىزدەپ قۇرعان اكادەميكتىڭ بۇل كورەگەندىلىگى تاڭعالارلىق. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى ە. بوكەتوۆ بار كۇش-جىگەرىن قاراعاندى باسسەينى كەن ورىندارىنداعى كۇلى كوپ سۇر تاس كومىرلەردەن سۇيىق وتىن الۋعا باعىتتادى، سول ءۇشىن ارنايى زەرتحانا اشىلدى. دۇنيەدەن وزعاننان كەيىن جازۋ ۇستەلىنەن تابىلعان اكادەميكتىڭ سوڭعى ەڭبەگىنە جۋىردا حالىق ءتانتى بولدى. وزىندىك كوركەم ناقىشپەن جاسالعان بۇل كىتاپ جاقىن ءجۇزجىلدىقتا ادامزاتتى ەنەرگو رەسۋرستارمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى تۋرالى عالىمنىڭ كوزقاراستارى مەن ويلارىن اشىپ كورسەتەدى.

ول جارقىن شىعارماشىلىق كەلبەتىمەن، سەگىز قىرلى قاسيەتىمەن، عالىم-ەنتسيكلوپەديست، ناعىز زيالى تۇلعا رەتىندە ۇلگى بولا ءبىلدى.

اكادەميك ە. بوكەتوۆتىڭ ەسىمىن العان قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى ءوزىنىڭ تۇڭعىش رەكتورىنىڭ جان-جاقتى باي مۇراسىن زەرتتەپ، كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، داستۇرگە ساي جالعاستىرادى.

بۇگىندە ە. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى - ءوزىنىڭ بارلىق قىزمەتتىك كورسەتكىشتەرى بويىنشا ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە كوشباسشىلىق ۇستانىمدا تۇرعان قازاقستانداعى ەڭ بەدەلدى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى. ق ا ر م ۋ ايتارلىقتاي ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازامەن، دامىعان ينفراقۇرىلىممەن جابدىقتالعانىن ايتا كەتسەم دەيمىن. عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن ورتالىقتاردا، عىلىمي زەرتحانالاردا، سونىڭ ىشىندە «زەرتتەۋدىڭ فيزيكا-حيميالىق ادىستەرى» ينجەنەرلىك باعىتتاعى زەرتحاناسىندا عىلىمي-زەرتتەۋلەر بەلسەندى جۇرگىزىلەدى.

تالانتتى جاستاردى ستۋدەنت كەزىنەن قولداۋ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ىزگى داستۇرىنە اينالعان. جاقىن جانە الىس شەتەلدەردىڭ بەدەلدى عىلىمي ورتالىقتارى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىلىم بەرۋ مەن عىلىمي قىزمەتىنىڭ ساپاسىن مويىنداۋى دالەل بولا الادى. قارمۋ حالىقارالىق ءبىلىم بەرۋ قاۋىمداستىعىنا تولىق قۇقىقتى قاتىسۋشى رەتىندە ءوزىن ءتيىمدى كورسەتە الدى. بەدەلدى حالىقارالىق ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنىڭ مۇشەسى، اكادەميالىق ۇتقىرلىق بويىنشا جالپى ەۋروپالىق جانە جالپى الەمدىك ۇردىسكە ءتيىمدى قاتىسادى. ءبىزدىڭ سەرىكتەستەرىمىزدىڭ قاتارىندا ۇلى بريتانيا، ا ق ش، گەرمانيا، فرانسيا، سلوۆاكيا، قىتاي، رەسەي مەملەكەتتەرىنىڭ ۋنيۆەرسيتتەرى بار.

بۇگىندە ە. بوكەتوۆ نەگىزىن سالعان ۋنيۆەرسيتەتتىك ءبىلىم مەن عىلىم داستۇرلەرى، ونىڭ ۋاقىت اعىمىمەن ۇندەسۋى جانە كەلەشەككە جۇمىس جاساۋى، اعارتۋ مەن گۋمانيزم يدەيالارىنا ادالدىعى قارمۋ ۇجىمىنىڭ پەداگوگيكالىق جانە عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك قىزمەتىن دامىتۋدا لايىقتى جالعاسىن تاپتى.

ۋنيۆەرسيتەت ۇجىمى ونىڭ تۋعانىنا 90  جىل تولۋىنا ارنالعان مەرەيتويلىق ءىس-شارالاردى وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىر. جاريالانباعان تىڭ ماتەريالدار نەگىزىندە عالىمنىڭ ءىزباسارلارى مەن قىزمەتتەستەرى «ە. ا. بوكەتوۆ الەمى» اتتى كىتاپ دايىنداۋ ۇستىندە.

ەۆنەي ارىستان ۇلى - قىزمەتتەس، پىكىرلەس، ۇستاز ەدى. وتانعا قىزمەت ەتۋدىڭ ادەمى ۇلگىسىن كورسەتكەن جان بولاتىن. ۇلى قايراتكەر، كورنەكتى تۇلعا رەتىندە دە بارشامىزعا قىمبات. سوندىقتان، ونىڭ ونەگەسى تەك جادىمىزدا عانا جاڭعىرىپ قويمايدى، سونىمەن بىرگە، جەكە جانە كاسىبي جەتىلۋ جولىندا جىگەرلەندىرىپ، ءجون سىلتەپ، باعىت-باعدار بەرىپ، اسىرەسە، جاستار ءۇشىن اداستىرماس باعىت، باعدار دەپ بىلەم. قازاق عىلىمىنىڭ دارا دا دانا ءبىلىمپازىنىڭ وتكەن جولى، باي مۇراسى، اسىل بەينەسى ۋاقىت وتكەن سايىن ءار قىرىنان تانىلىپ، شىنايى تالانت يەسى ەكەنىن كورسەتىپ كەلەدى. مەن مۇنى اكادەميك ارىستان ۇلىنىڭ ەكىنشى ءومىرىنىڭ وشپەس بەلەستەرى دەر ەدىم.