ايدىن جىرداعى اققۋ جۇرەك - مارفۋعا ايتحوجينا
ىلە - تاعدىرلى وزەن، تاريحي وزەن. ۇلت مۇراتىنىڭ ۇلى زارلىعى ماعجان ماڭگى ولمەس جىرىنا قوسقان وزەن. ىلە باستاۋىن شىعىس تۇركىستاننان، ەرەنقابىرعا جوتالارىنان الادى.
قازاق، قىتاي ەلدەرىنە ورتاق وزەن. سول سياقتى، ءبىزدىڭ مارفۋعا اپايىمىز دا تاعدىرلى اقىن. تۋىپ- وسكەن، بالالىقتىڭ بالداۋرەنىن تاڭدايىنا تاتقان، شولپىسىن سىڭعىرلاتىپ ماحابباتىنىڭ ءلۇپىلىن دۇنيەگە تىڭداتقان جەرى - قۇلجا قالاسى، ساعىمدى سايرام كولىنىڭ جاعاسى، الىستاعى قازاق جەرىنە اسىققان اقسۋ- ىلەنىڭ جاعاسى.
سول كەزدەردە بالقاشقا اسىققان ىلەدەي، جاس مارفۋعا دا اتامەكەندى اڭساي ءجۇرىپ ءوسىپ ەدى، سول اڭساۋمەن اتاجۇرتقا جەتىپ ەدى. تاعدىرلى اقىن دەيتىنىمىز وسى. ول جاقتا - تۋعان جەر، بۇل جاقتا - اتاجۇرت، وتانى. ەكەۋى دە قاسيەتتى. ەكەۋىن دە قيمايدى. قايسىسىنان قول ۇزسە دە اۋىر. مارفۋعا اقىننىڭ اققۋ جۇرەگى اتاجۇرتتى تاڭدادى.
«قانشاما ادام جەتە الماي زار عىپ وتكەن، بىزدەر كوشىپ كەلگەنبىز ارعىبەتتەن... ارباسىنا ات ەمەس، اتان ەمەس، ق ۇلىنداي شىرقىراتىپ جاندى جەككەن...»... وسىلايشا، ماڭگىلىك اڭسار ءۇشىن جارالعانداي اقىن جۇرەگى قۋانا ءجۇرىپ قامىقتى، قامىعا ءجۇرىپ قۋاندى، جاڭا ءومىردىڭ سىرلارىنا قانىپتى، ءوزىنىڭ ادامدىق تا، اقىندىق تا انىق باقىتىن اتاجۇرتتان تاۋىپتى. «اتاجۇرتىم! تاۋ تۇرعاي تاسىڭ بولەك، قۋات بەرىپ جانىما جاتىر دەمەپ. اڭساپ جەتكەن وسىناۋ اتاجۇرتقا، ساعىنىشتى ارمانسىز باسۋ كەرەك»، دەپ ەندى كەمەلىنە كەلگەن اقىن، جاقسىنى دا، جاماندى دا كورگەن اقىن اتاجۇرتقا تابىستىرعان تاعدىرىنا مىڭ دا ءبىر ىرزاشىلىعىن مىڭ ءبىر مارتە قايتالاپ ايتۋدان جازباي كەلەدى.
بۇل جايلار اقىننىڭ ءبىر وزگەشە ورنەكتى سيپاتىن ايقىندايدى. اتاجۇرتتان اڭساپ تاپقان بايىرقالى باقىتى مەن تۋعان جەرگە دەگەن تولاس تاپپاس ساعىنىشى سونشاما ءبىر ۇيلەسىمدىلىكپەن ءورىلىپ كەلىپ مارفۋعا ايتحوجينانىڭ اقىندىق سۇلۋ اجار-كەلبەتىن مۇسىندەيدى. اقىن تۇلعاسى وسىلايشا ورلەپ اسقار بيىكتەرگە كوتەرىلەدى. ول ءيسى قازاقتىڭ ءسوزىن سويلەپ، مۇراتىن تولعايتىن كەڭ تىنىستى ازامات اقىنعا اينالادى. پاراسات تورىنەن ايبىندانا «مەن اتىنان سويلەدىم قازاعىمنىڭ!»، «كەنەلەرمىن كۇندەرگە شابىسى مول، بولماسا دا بۇل شاقتا بار ءىسىم وڭ. كەنەسارى، ابىلاي بولماسام دا، ەل نامىسى - مەنىڭ دە نامىسىم ول!» دەپ شامىرقانعان اققۋ جۇرەكتەن اينالىپ كەتكىڭ كەلەدى-اق. دەگەنمەن دە، دەگەنمەن دە دەيمىز- اۋ... اقىن ءوزى ءبىر ولەڭىندە ايتقانداي، جۇرەك تەمىر ەمەس قوي... «ءجۇرۋشى ەدىم تاڭىرگە تىلەك قىلىپ، تۋعان جەرگە تۇرادى جۇرەك بۇرىپ... شىعىس جاققا قارايمىن بوي شىمىرلاپ، الاتاۋعا ارقامدى سۇيەپ تۇرىپ» ... تۋعان جەردەن قارشاداي قىز سوناۋ 1958 -جىلى كەتكەن ەكەن. سودان ات ءىزىن سالىپ، انا ءقابىرىنىڭ باسىنا ءتاۋ ەتۋ وتىز جىلدان كەيىن عانا مۇمكىن بولعان. ودان بەرى دە شيرەك عاسىردان اسىپ جىعىلىپتى. اقىننىڭ اققۋ جۇرەگى بۇدان ارىگە شىداماعان.
وتكەن جىلدىڭ سوڭىن الا، ءجون- جوباسىمەن، جول- جورالعىسىمەن اق قار، كوك مۇزدا بورانداتىپ بارىپ قۇلجانىڭ تورىندە «تۋعان جەرىن اڭسامايتىن جان بار ما» اتتى شىعارماشىلىق ءان- جىر كەشىن وتكىزىپ قايتقان بولاتىن. سودان بەرى ايرىقشا اقىننىڭ ءجۇزى شات، كوڭىلى تاسقىن. قۇلجاداعى اعايىن، باۋىرلارمەن قاۋىشۋدىڭ كەرەمەت ساتتەرىن، شالقىعان قۋانىشىن قىمىزداي ساپىرىپ ايتقان كەزدە سول ەرەكشە جان تەبىرەنىسىن كورگەننىڭ عانا ەمەس، تىڭداعاننىڭ دا ارقاسى قوزعانداي. ال وسىعان، ارماننىڭ اق تۋى جەلبىرەگەن مەرەيلى ساتكە جەتكەنگە دەيىن قانشاما قياپاتتى قيىن جولدار ءجۇرىپ ءوتتى دەسەڭىزشى... - ول ءبىر الاي- تۇلەي زامان بولعان ەكەن عوي، - دەيدى اقىننىڭ ءوزى.
- مەنىڭ كىندىك قانىم قازىرگى شىڭجاڭ ولكەسى، قازاقشا ايتقاندا، ەرەنقابىرعا، قۇلجادا تامسا دا، بارلىق اتا- بابالارىم وسى قازاقستاندا تۋىپ- وسكەن. اتا قونىستارى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ، قازىر ءىلياس جانسۇگىروۆ دەيدى، كوكوزەك، ورداباي دەيتىن جەرلەرى. جاز جايلاۋلارى - بۇركىتتى شىڭىنىڭ ەتەگى، مۇزدىبۇلاق، اتاقتى ءىلياس، عالي اقىندار جىرلايتىن قورا تاۋى. كەرەك دەسەڭىز، قاجى اتامنىڭ اتىمەن ايتحوجا جايلاۋى دا بولعان. اتالارىم جايلاۋعا شىققان جەردەگى بۇرقىراعان جابايى اراساندى ايتحوجا اراسانى دەيدى ەكەن.
قاجىلىققا بارعان، ەل سىيلاعان، ءبي، شەشەن بولعان كىسى. جۇرت جازدا بارىپ اراساندا ەمدەلىپ، سول كىسىگە ءتاۋ ەتىپ قايتادى ەكەن. سودان قيىن زامان ورناپ، ەل باسىنا قارا كۇن تۋعان عوي. ايتپەسە ادام تۋعان ەلدى، جەتىسۋداي كەرەمەت ءجاننات جەردى تاستاپ بەتى اۋعان جاعىنا كەتە مە تەگىندىكپەن؟ سول الاپات جىلداردا العاش سوۆەت وكىمەتى كەلىپ كامپەسكە جۇرگەندە باي- قۇلاق دەپ قاجى اتامدى 70 جاسىندا قول-اياعىن كىسەندەپ يتجەككەنگە ايدايدى. اكەمنىڭ شايمەردەن دەگەن ءىنىسىن اتىپ جىبەرەدى.
اكەم سول كەزدە قاراعاش مەكتەبىندە مۇعالىم بولىپ جۇرسە كەرەك، ونى كەيىنىرەك ۇستايدى، ال شەشەمدى ەشكىممەن قاتىناستىرماي، اسا قاۋىپتى حالىق جاۋىنىڭ ايەلى رەتىندە اڭدۋعا الادى.
- اكەڭىزدى نەگە سونشا قاۋىپتى ساناعان؟
- ونىڭ قاۋىپتىلىگى بىلىمدىلىگىندە بولسا كەرەك. اكەمىز ورىسشا دا، ەسكىشە دە ساۋاتتى، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ادام بولعان. قاپال ۋەزىنەن 82 ادامدى ايداپ اكەلىپ، وسى ءبىرىنشى الماتىنىڭ ءمۇتتايىم باعى دەيتىن قالىڭ توعايىنىڭ ىشىندە تەرەڭ ور قازدىرىپ، سوندا قاماپتى. «سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاۋىپتىسى عالي ايتحوجين. ورداباي - كوكوزەكتە مۇعالىم بولىپ جۇرگەن جەرىندە جاپوندارعا جاسىرىن اقپارات بەرىپ جاتقانىندا ءبىز ۇستادىق» دەيدى. ارحيۆتەگى قۇجاتتا وسىلاي كورسەتىلگەن. اكەمنىڭ كەيىنگى اڭگىمەلەرىنەن بىلەتىنىم، وردىڭ بەتىن تەمىر تورمەن جاۋىپ، گپۋ- دىڭ سولداتتارى كۇزەتىپ جۇرەدى.
كۇندىز جۇمىسقا ايداپ الىپ بارادى. ال وردى باسپانا قىلعانى، جاۋ دەپ ۇستالعان بەيباقتاردى قامايتىن باسقا ورىن قالماعان عوي. اكەمنىڭ اناسى، قاجى اتامنىڭ باۋىرىنا سالعان ۇلكەن ۇلى شاياحمەتتەن باسقا بالالارىنىڭ ءبارى اشارشىلىقتا ءولىپ كەتكەن. ول اعالارىم - تورەتۇرسىن، بالاتۇرسىن، قۇديارحان، ايتمۇحاممەد، گۇلمانۋار اپكەم، ءتورت ۇل، ءبىر قىز، ارۋاقتارى ريزا بولسىن. ءومىرباقي ەسىمنەن ەش شىققان ەمەس. دۇعامنان تاستامايمىن.
ال وسى كەزدە جىلاپ- ەڭىرەۋدەن كوز اشپاعان انام ءبيفاتيما ەشقايدا شىعۋعا قاقىسى جوق اڭدۋدا ءجۇرىپ، سماعۇل قاجىنىڭ بەتىنە جەل- كۇن تيمەي وسكەن ءور قىزى، اسا كورىكتى، اۋىر جۇمىستا، ۇرىپ- سوققان تاياقتىڭ استىندا جۇرسە دە، ونىڭ شىرقاپ سالعان زار قۇسالى اندەرىن ەشكىم توقتاتا الماپتى. سوندا سورماڭداي اپام نەبىر زارلى اۋەندەرىنە تەمىر تورداعى اكەمدى، ءولى- ءتىرىسى بەلگىسىز ايداۋداعى قاجى اتامدى، ءوزىنىڭ اشتىقتا ولگەن بالالارىن قوسىپ، بارلىق وسى قاسىرەت- قايعىسىن انمەن اڭىراتادى ەكەن. دەسە دە، كوزى اشىق، قايسار مىنەزدى انام قاماۋداعى اكەمە بارىپ، نەبىر قيىندىقتارمەن جولىعىپ، كورىسىپ تە قايتىپتى. سودان كوپ ۇزاماي اكەم ءمۇتتايىم باق ىشىندەگى زىندان تۇرمەدەن قاشادى. جازۋى ادەمى، ءبىلىمدى كىسى، وزىنە «عالي ايتحوجين» دەپ سول ۋاقىتقا ساي قۇجات جاساپ الادى. ءسويتىپ، توسقاۋىلداردىڭ بارىنەن امان- ەسەن ءوتىپ، اتاقتى قورا تاۋىنىڭ بيىگىندەگى كولدىڭ ماڭىندا، قيىن قۇز- جارتاستاردىڭ ىشىندە ەكى اي تىعىلىپ جاتادى.
ادامدى كورگەن ايۋ ۇڭگىرىنەن شىعىپ تاۋ- تاستى جاڭعىرتا اقىرىپ كۇرەسۋگە شاقىرادى ەكەن. احمەت دەگەن نەمەرە ءىنىسى ىلعي تاماق اكەلىپ بەرىپ ءجۇرىپتى. ءبىراق تاعى ءبىر ءوزى اسىراپ ادام ەتكەن جاماعايىننىڭ ايەلى بەلسەندى بولىپ، «ايتحوجين عالي قاشىپ كەلىپ قورا تاۋىندا تىعىلىپ جاتىر، ۇستاڭدار»، دەپ كورسەتەدى.
سودان اكەم تىقىر تايانعاسىن، قاراقتارىمدى ەندى ءتىرى كورەمىن بە، كورمەيمىن بە، ءبىر قۇداي بىلەدى»، دەپ تەك تورەتۇرسىن مەن گۇلمانۋاردىڭ سۋرەتىن سۇراتىپ الدىرتىپ، ءتوس قالتاسىنا سالىپ، ەندى ۇستايتىن بولعاندا ءبىر تۇندە قىتاي اسىپ، قاشىپ كەتەدى.
بۇل كەزدە ول بالالارىنىڭ اشتان ولگەنىنەن بەيحابار ەكەن. سول سۋرەت مەنىڭ قولىمدا ءالى ساقتاۋلى. مۇندا تورەتۇرسىننىڭ 5 جاستاعى كەزى. باسىندا نايمان تىماعى بار. ۇستىندە شەشەم شاقتاپ تىگىپ بەرگەن، وزىنە قۇيىپ قويعانداي ەلتىرى ىشىك.
گۇلمانۋار قىزى - ونى مانەتاي دەيتىن اپپاق، قىر مۇرىندى، ەكى كوزى توستاعانداي، قاپ- قارا، ساۋساقتارى سۇيرىكتەي. ۇستىندە قارا پالتوسى، 7 جاسقا قاراعان شاعى. وسكەندە دارىگەر بولام دەيدى ەكەن. ەكەۋى دە قاراعاش مەكتەبىندە اكەمنىڭ ءوز الدىنان وقىپ ءجۇرىپتى. تورەتۇرسىن وقۋلىق كىتاپتى قۇشاقتاپ كوتەرىپ تۇر. سۋرەتتىڭ سىرتىندا ارابشا جانە لاتىنشا الىپبيمەن ۇساق قىپ جازعان اكەمنىڭ ەكى شۋماق ولەڭى:
«تورەتۇرسىن، مانەتاي،
باستاعى اقىلىمسىڭ.
قولقا- جۇرەك،
جالعاندا جاقىنىمسىڭ»، - دەپ كەلەدى.
ەس بىلگەننەن ەسىمدە قالعانى اكەم وسى سۋرەتتى جانىنان تاستامايتىن.
- «اعالار مەن اپكەمدى اشتىق جالماپ، سولاردىڭ ارماندارىن ءوتتىم جالعاپ...». سوسىن ارعى بەتتە اكە-شەشەڭىزدىڭ باسى قايتادان قوسىلعان عوي؟
- اكەم وزىندەي قاشقىن بىرنەشە كىسىمەن قاپال-اراساننىڭ مۇزدى اسۋىنان ءوتىپ، ءسۇيدىن دەگەن قالاعا بارىپ ورنىعادى. قورعاستان قاشىق ەمەس. بۇل 1933 - جىل بولسا كەرەك. ەتى ءتىرى، ساۋاتتى ادامدى باجحاناعا باستىق ەتىپ قويادى. جۇمىسىن جۇرگىزىپ جۇرەدى، ءبىراق ۋايىم- قايعىدان قۇسا بولىپ جاتىپ قالادى. ەل- جۇرتىن، اعايىن- تۋىس، بالا- شاعاسىن، ءبارىن ويلاپ، قايعىرىپ، سونداي ءبىر دەرتكە ۇشىرايدى. ءسويتىپ جاتىپ ەرزاق دەگەن سەنىمدى باتىر دوسى ارقىلى ەلدە قالعان شەشەمدى الدىرتۋدىڭ ارەكەتتەرىن جاسايدى.
نارىنقول جاعىنداعى شەكارالىق موڭعولكۇرە، بۇراتولا دەيتىن جەرلەردەگى مۇڭعىل- قالماقتاردىڭ باسشى ادامدارىنا «وسى ادامدار شەكارادان وتسە ماعان حابارلاڭدار» دەپ شەشەمنىڭ سۋرەتىن دە جىبەرەدى. سونداي سالماق سالۋعا اكەمنىڭ ءوتىمدى بەدەلى دە بولعان عوي. شەشەم قىتايعا بالالارىنىڭ ىشىندە جالعىز ءتىرى قالعان ۇلكەن ۇلى شاياحمەتتى جەتەلەپ 1934 - جىلى قاشادى. جول بويى كورمەگەن قورلىق- ازابى قالمايدى. ىسكە تاتىر كيىم- كەشەكتەرىن سودىر- سوتاناقتار توناپ تارتىپ تا الادى.
اقىرى، پۇشايمان حالگە ءتۇسىپ كەلگەندە ءبىر بيىك اق ۇيدەگى توردە وتىرعان توبەدەي قارا قالماق بۇلاردى تانىپ: «جارقىنىم-اۋ، سەن ءباتيماسىڭ با؟» دەپ، اكەمە حابارشى جىبەرىپتى. كەزدەمە بەرسە، ىسمەر شەشەم ۇلى ەكەۋىنە ءبىرسىدىرعى كيىم تىگىپ الىپتى. ءوزى توسەكتەن تۇرا الماي سال بوپ جاتقان اكەم پار اتپەن ەرزاق دوسىن جىبەرىپ، الدىرتىپ، تاعدىر تالقىسىمەن كوز جازىپ قالعان جار قوساعىمەن، ۇلىمەن سولاي قايتا قاۋىشىپ، تابىسىپتى.
كورگەن قيانات، كەشكەن قاسىرەت سالماعى قانشاما اۋىر بولسا دا، الداعى جارىقتان ۇمىتتەرىن ۇزبەي، ومىرلەرىن قايتا باستاپتى.
- «الدىمىزدان قۇشاعىن اشىپ ءداۋىر،
اتاجۇرتقا كەتتىك ءبىز باسىپ باۋىر.
اقىن مارۋا تورىندە الماتىنىڭ تولعانىپ تا،
تەبىرەنىپ، تاسىپ تا ءجۇر!..» ... وسى شۋماقتىڭ ءمانىسىن ءتۇسىندىرىڭىزشى. نەگە مارۋا؟ - - سەبەبى، مەنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان شىن اتىم - مارۋا. مەككەدە مارۋا دەگەن قاسيەتتى تاۋ بار. ول جەردە بولعان قاجى اتام: «دۇنيەگە قىز بالا كەلەر بولسا، اتىن مارۋا قويىڭدار» دەپ اماناتتاپ كەتكەن ەكەن.
- «مارۋاداي مارتەبەلى بولسىنشى دەپ، قىز تۋسا، مارۋا دەپ اتىن قويسىن!.. » دەپ جىرعا قوساتىنىڭىز سول ەكەن عوي؟
- ءيا. مەنىڭ كىشكەنتاي كەزىمدەگى اكە- شەشەمنىڭ ورتاسىندا وتىرعان سۋرەتتىڭ سىرتىنا: «مارۋا - بيىكتىك، كوتەرىڭكى شىڭ، تاۋ» دەپ جازىپ قويىپتى. سودان، قاسىرەتتى، قيىن جىلداردان سوڭ زارىعىپ كورگەن جالعىز بالا بولعاننان كەيىن بار كوڭىل ماعان اۋعان عوي. كوپ ازاپ شەككەن شەشەم مەنى ونشا جارىتپاپتى. سول كەزدە جاس ۇيلەنگەن شاياحمەت اعامنىڭ كەلىنشەگى ساپار دا بوسانىپ، ءوزىنىڭ قىزى مەن مەنى قاتار ەمىزەدى. سوندا ءازيز جەڭگەم: «مەن ءالى جاسپىن عوي، تاعى دا بالا كوتەرەمىن. اتا- ەنەمنىڭ مىنا ءولىپ- تالىپ كورگەن جالعىز قىزدارى اشتان ءولىپ قالماسىن» دەپ كوكىرەگىن ماعان كوبىرەك ەمىزەدى ەكەن. ءسويتىپ جۇرگەندە، ءوز قىزى شەتىنەپ كەتەدى.
كەيىن وسى جايدى ەستىگەندە قاتتى تولقىپ- تەبىرەندىم. ساپار جەڭگەمدى ءوزىمنىڭ تۋعان انامداي كورىپ كەتتىم. سول كەزدىڭ ادامدارى قانداي مەيىرىمدى، قاسيەتتى دەسەڭىزشى؟! مەن ءۇشىن وسىنداي قۇرباندىققا بارعان عوي. ارينە، كەيىن كوپ بالا كوتەردى. قازىر ماعان تەتە ەلەمەس دەگەن ۇلى، وربىگەن ۇرپاعى بار. ال ەندى سول قايتقان قىزدىڭ اتى مارفۋعا بولعان عوي. اعامنىڭ قىزى، ءسىڭىلىم. جابىرقاعان كوڭىلدەرىن جۇباتىپ، سول ءبىر ءسابي مارفۋعانى ەلجىرەپ ەسكە الا ءجۇرۋ ءۇشىن مەنى ءبارى مارفۋعا دەپ اتاپ كەتىپتى. مارۋا- مارفۋنىڭ سىرلى دا شەرلى تاريحى وسىنداي.
- «مارۋا ەمەس، مارفۋعا دەپ كەتىپتى، ايداي ارۋ، شىعارماي قىزىن ەستەن» دەپ جىرلاۋىڭىزدىڭ سىرىن ەندى ءتۇسىندىم.
- اينالايىن، اقىلدى دا سابىرلى قىزىم جانبوتا انا ءبىر جىلى ايتحوجا قاجى اتاسىنىڭ جولىمەن قاجىلىققا باردى. سوندا مەككەدە قاعبانىڭ قاسيەتتى قارا تاسىن ءسۇيىپ تۇرىپ تىلەك تىلەگەندە «شىن اتى اناشىمنىڭ مارۋا عوي، ءوز اتىن اتاۋ قاجەت قالايدا ەندى» - دەپ، ءمىناجاتىنا مەنىڭ مارۋا اتىمدى قوسقان. مەنىڭ تاعدىر- تالايىمنىڭ بۇل دا ءبىر وزىندىك سيپاتى شىعار.
- ءوزىڭىز: «قۇزدارىنان جوڭكىلگەن داۋىل- كوشكىن، مەن تاكاپپار تالقىنىڭ تاۋىندا ءوستىم... بوي اسىرا شىڭدارى بيىكتەگەن، بىرگە وينادىم جارتاستا كيىكپەنەن. قايسارلىقتى بويىنا قۇيعان مىقتاپ، قاراعايىن تاپجىلماس ءسۇيىپ كەلەم!» دەپ ۇكىلەگەن قىمباتتى تۋعان جەردەگى بالالىق، جاستىق شاعىڭىزدى ەسكە ءتۇسىرىڭىزشى؟ قىزىل سىزىقتىڭ ارعى بەتىندە قالعان تۋعان جەر، قابدەش ءجۇمادىلوۆ ايتپاقشى، ءسىزدىڭ دە ءبىر وسال جەرىڭىز ەكەنىن ءىشىمىز سەزەدى...
- بالالىق، جاستىق شاعىمنىڭ اسپانى بۇلتسىز بولدى. اتا-انامنىڭ، تۋىس-تۋعاننىڭ مەيىرىمىنە بولەنىپ، اتقا شاۋىپ بۇلاڭداپ ءوستىم. مەن ەس بىلگەندە اكەم دۇرىلدەگەن ۇلكەن قىزمەتتەردە ءجۇردى. جولقۇرىلىستىڭ ەكىنشى باستىعى بولىپ، قورعاس- ءۇرىمجى تاس جولىنىڭ سالىنۋىن ءوز قولىمەن اتقارعان كىسى. 1949 - جىلدان باستاپ قۇلجادا تۇردىق. مەن قازاق ورتا مەكتەبىندە وقي ءجۇرىپ، كەشكىلىكتە ورىس مەكتەبىنەن ساباق الدىم. تۇرمىستان كەمدىك كورگەن ەمەسپىز. قىستا تاۋ ەتەگىندەگى قالاداعى ءۇيدى مەكەندەپ، ال جازدا تالقى تاۋىن اسىپ، سايرام كولىنىڭ جاعاسىنداعى جايلاۋعا باراتىنبىز. جەلى- جەلى بيە بايلانىپ جاتاتىن سونادايدا. جاسىنى جارقىلداعان تالقىنىڭ تاۋلارى ماعان ءور بولۋدى، جاسىماۋدى، ءومىردى ءسۇيۋدى ۇيرەتتى. سايرامنىڭ بۇيرا- تۇنىق تولقىندارى، ىلەنىڭ اساۋ اعىسى جانىمدى الديلەي تەربەپ، جاستىعىمنىڭ كوكتەمى تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعىمەن استاسىپ، ەستەن كەتپەس جەرلەردە ءوتتى.
اكەم ابايدىڭ، پۋشكيننىڭ، اۋەزوۆتىڭ جانە كوپتەگەن باسقا دا اقىن- جازۋشىلاردىڭ كىتاپتارىن اكەلىپ بەردى. بۇل كىتاپتار مەنىڭ كوكىرەگىمنىڭ كوزىن اشتى. قايران انا مەنى تال بەسىكتە تەربەتىپ وتىرعاندا جۇرەگىنە شەر بوپ بايلانعان ارتتا قالعان ەل- جۇرتىن ارمانداپ، زارلى اۋەندى توگىلتەدى ەكەن. ءسويتىپ، مەنى ەرەكشە ساعىنىش سازىمەن الديلەپ، اتاجۇرتتى اڭساعان، تۋعان ەلگە امان- ساۋ ورالساق دەگەن ارمانعا قۇنداقتاپ ءوسىرىپتى.
بۇل تەك قانا مەنىڭ اكە- شەشەمنىڭ ساعىنىشى ەمەس، سوناۋ قياپات زاماندا وردالى وتاننان ەرىكسىز اۋىپ كەتكەن بۇكىل قازاقتىڭ شەر- نالاسى بولاتىن. قانشاما جاقسى تۇرمىس كەشىپ، ۇلكەن قىزمەتتەردە جۇرسە دە، تۋعان جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعى بۇيىرىپ ولسەك ارمانىمىز جوق دەپ ەت جۇرەكتەرى قارس ايىرىلىپ وتىراتىن اكە- شەشەمنىڭ.
ولاردىڭ وسى مولدىرەگەن كوز جاسىنداي ءازيز شەرلى ارماندارى بالا كەزىمنەن كەۋدەمە قۇيماداي قۇيىلىپ، وي- ساناما انا سۇتىمەن ءسىڭىپ، كوز جۇمعانشا وشپەيتىن كەرەمەت سۋرەت بولىپ قالىپتى. مەنىڭ اقىندىق پەشەنەمە، ءبىر جاعىنان، وسى جايلاردىڭ دا ۇلكەن اسەرى بولعانى داۋسىز.
- «تاعدىرىم تابىستىردى اتاجۇرتقا، مەن قالاي ولەڭ- جىردى ۇسىنبايمىن» دەپ اسقاقتاي جىرلايتىن شاققا دا جەتتىڭىز ەمەس پە؟
- شۇكىرلىك. ول ارمانعا دا جەتتىم. جيىرما ەكى جاسىمدا اڭساپ كەلگەن اتاجۇرتىم ايالى قۇشاعىنا الدى. ءوزىم بۇرىننان ولەڭدەرىنە قانىق عالي ورمانوۆ، سىرباي ماۋلەنوۆ، تايىر جاروكوۆ، عافۋ قايىربەكوۆ سياقتى اتاقتى اقىن اعالارىم العاشقى ولەڭ- جىرلارىما ءسات- ساپار تىلەپ، اقىندىق ومىرىمە زور ىقپال جاسادى. سودان بەرگى بارلىق ءومىرىم قارا ورمانىمنىڭ ىشىندە، قارا شاڭىراقتىڭ استىندا، قازاقتىڭ قارا ولەڭىمەن بىرگە ءوتىپ كەلەدى.
- بۇل شاقتاردا ابىروي- مارتەبەنىڭ تورىندەسىز، ماكە. حالقىڭىز بەرگەن «قازاقتىڭ جىر اققۋى» اتاعىڭىز نە تۇرادى. وسىنداي جاننىڭ ارمانى بار ما ەكەن؟
- ارمان نەگە بولماسىن. جىلدار ءوتىپ، ارمان مەن ساعىنىشقا تولى جىرلار جازىلىپ جاتتى. كۇمىس قوڭىراۋلى قۇسني قۇلجا، تاۋدان قۇلاپ اعاتىن تاسقىندى كولدەنەڭسۋ كەرتاس، كوكورايلى مىڭشۇقىر، تابيعات مۇسىندەگەن قۇسەمشەك، جالعىزقاراعايدىڭ باۋىرى، تالقىنىڭ ساۋىرى، سايرامنىڭ سۇلۋ ايدىنى، تۇنىعى بۇرقاقتاعان كۇركىلدەكتىڭ بۇلاعى - وسى جەرلەردى تۇسىمدە كورىپ جۇرەمىن. كوكىرەگىمە كومىلگەن ارمان وتىز جىلدان كەيىن (1988) ىسكە اسىپ، تۋعان ەل- جۇرتپەن قاۋىشتىم. تالقىنىڭ كەزەڭىنەن سايرامعا قاراي اسقاندا تۋعان جەر كوزىمە وتتاي باسىلىپ، كوكىرەگىمنەن جىر اعىتىلدى. انامنىڭ ءقابىرىنىڭ باسىنداعى اي- جۇلدىزدى، قىزىل ءمارماردان ورناتىلعان قۇلپىتاسى - ءبارى جاقسى ساقتالىپتى. اكەمنىڭ ءوز قولىمەن ويىپ جازعان «ءبيفاتيما ايتحوجا قاجى كەلىنى، عاليدىڭ سۇيىكتى جارى» دەگەن جازۋ تاسقا ەمەس، مەنىڭ جۇرەگىمە جازىلعانداي سەزىندىم. اينالا اپپاق قار. ءقابىر باسىنان تۇرەگەلگەن كەزىمدە كوزىمنەن جاس، جۇرەگىمنەن جىر سورعالادى. سول ساپاردان «جاپىراق سىلكىنگەن كەش» اتتى جىر جيناعىن جازىپ قايتتىم.
بۇل كىتاپ 1990 - جىلى ۇرىمجىدەگى «ۇلتتار» باسپاسىنان «ساعىنىش سازى» دەگەن اتپەن جارىق كوردى.
- ەندى وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا تۋعان جەردە تولايىم توركىندەپ، كادەلى جولىڭىزبەن كەرەمەت ءان- جىر شاشۋىن شاشىپ، قۇسني قۇلجا حالقىنا ساعىنىش سالەمىن سالعان اققۋ- جۇرەك ساپارىڭىزدىڭ ءمان- جايىن ايتا وتىرساڭىز؟
- سودان كەيىن شەتەلدەرگە، بەيجىڭ، شاڭحايعا ارنايى ساپارلارمەن بارىپ جۇرسەم دە، تۋعان جەرگە ورالۋدىڭ ءساتى تۇسپەپتى. جاس ۇلعايعان سايىن اقىن جاننىڭ قيالى شارىقتاپ، ارمانى ۇدەي بەرەدى ەكەن. سونىڭ ەڭ باستىسى - ۇلكەن مەرەيتوي الدىندا تۋعان ەل- جۇرتپەن قاۋىشىپ، شىعارماشىلىق ەسەپ بەرىپ قايتسام دەگەن وي كۇنى- ءتۇنى جانىما تىنشۋ- مازا بەرمەدى. وسى ويدىڭ جۇزەگە اسۋىنا بىردەن- ءبىر سەبەپكەر بولىپ، ەكى ەلدىڭ اراسىنا جول اشىپ، بار جاعدايىمدى جاساپ بەرگەن قازىرگى مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى باۋىرىم بولدى. جانىما مەنىڭ اندەرىمدى ايتىپ جۇرگەن قازاقتىڭ كۇمىس كومەي اتاقتى، ايتۋلى انشىلەرىن دە قوسىپ بەردى. وسى ازاماتتىعى ءۇشىن ارىستانبەك باۋىرىما مىڭ العىس. ەكى مەملەكەتتىڭ اراسىنداعى ارنايى كەلىسىممەن بەكىتىلگەن ءان- جىرلى كەزدەسۋ كەشىمىز جەلتوقساننىڭ 7- كۇنى قۇلجا قالاسىندا ءوتتى.
مەنىڭ شاشباۋىمدى كوتەرىپ ەلدەن اتاقتى انشىلەر قابىلاش ابىكەي، دالەل ۋاشەۆ، تىلەۋبەك قوجان ۇلى، ەركىن شۇكىمان، جازۋشى جۇماباي شاشتاي ۇلى، كينوگەر قاليلا وماروۆ سياقتى ازاماتتار ەرە بارىپ، ءماجىلىسىمىزدى كوركەيتتى. قۇرمانعازى وركەسترىنىڭ ديريجەرى جاناس بەكەنتۇروۆ ءبىراز كۇن بۇرىن بارىپ سول جاقتىڭ وركەسترىمەن جۇمىس جاسادى. قۇلجا ساپارىنىڭ تابىستى وتۋىنە، اسىرەسە، تىلەۋبەك باۋىرىمنىڭ ەڭبەگى زور بولدى. ەكى نەمەرەم ەرمۇرات پەن نازىك قولعاناتىم بولىپ قاسىمدا ءجۇردى، قىزىم جانبوتا ازامات ورنىندا اتپال جۇك كوتەرىپ، ساپارىمدى ساليقالى تۇيىندەدى. ول جاقتاعى اعايىن، ارنايى كەلگەن كىسىلەر اۋەجايدان اندەتىپ، ولەڭدەتىپ، گۇل شوقتارىمەن كۇتىپ الدى.
قالانىڭ ءىشى تۇرعاي، سوناۋ كىندىك قانىم تامعان قورعاستان دا اق قار، كوك مۇزعا قاراماي، اقىن ءمادي اعامىز باستاعان ۇلكەن- كىشى كوپ قاۋىم كەلىپتى. ەڭسەسى بيىك مادەنيەت سارايىندا كەش باستالدى. «تۋعان جەرىن اڭسامايتىن جان بار ما؟» دەپ اتالعان شىعارماشىلىق ءان كەشىمدى ۇرىمجىدەن كەلگەن جاڭاتاي كابدىكەرىم ۇلى مەن كۇنبيكە نۇر قىزى قازاق ءھام قىتاي تىلدەرىندە كەڭ تىنىسپەن كوسىلتە، قۇيقىلجىتا جۇرگىزدى.
اسىرەسە، جاڭاتاي ءوزى اقىن، ءوزى سەرى، مەنىڭ شىعارماشىلىعىممەن جاقسى تانىس جىگىت ەكەن. ءسوز مارجانىن تۇيدەك- تۇيدەك توگىلتە، بار بولمىسىمدى ايشىقتاپ اشىپ بەرىپ وتىردى. مەنىڭ ولەڭدەرىمە جازىلعان اندەردى جانە ءوزىمنىڭ اندەرىم مەن رومانستارىمدى وزىمىزدەن بارعان جەزتاڭداي انشىلەرمەن قوسا سول جاقتىڭ بەتكە ۇستار، شىڭجاڭدا كەڭىنەن ايگىلى، كوبىنە- كوپ قىتايدىڭ ءبىرىنشى دارەجەلى انشىلەرى شىرقادى.
توقان سماعۇل ۇلى، اينۇر ءابلاميت قىزى، راۋشان ءابۋ قىزى، وراش تۇرسىنبەك ۇلى، ءراپيا ىزتىلەۋ قىزى، نۇرشات زەيىپحان ۇلى سياقتى وسى ءان مەرەكەسىن كوركەيتكەن ءىنى- سىڭلىلەرىمە، انسامبل ديرەكتورى ءارى ديريجەرى سماعۇل بودەنباي ۇلى، توقتاحمەت نۇرمانبەت ۇلى، ابىلەز ءجۇنىس سىندى كومپوزيتور باۋىرلارىما، ۇرىمجىلىك جۋرناليست تۇرار مۇقان قىزىنا ءدان ريزامىن. زالدى ساعىنىش پەن قيماستىق سازى كەرنەدى. ءان تولقىنى كوڭىلدەردى تەربەدى. «قۇلجاداي قالا بار ما سامال ەسكەن» دەپ باستالىپ «تۋعان جەرىن اڭسامايتىن جان بار ما؟»، تاعى باسقا اندەر مەنىڭ تۋعان جەرىمە، ونداعى اعايىن جۇرتىما سالعان، كىرشىكسىز شايى ورامالداي جەلبىرەگەن ساعىنىش سالەمىم بولدى.
كەشتى بەيجىڭ مەن ءۇرىمجى تەلەارنالارىنىڭ قازاق بولىمدەرى ءتۇسىرىپ جاتتى. حالىق زالعا سىيماي كەتتى. كوزكورگەندەرىم، قيماستارىممەن بىرگە، اسىرەسە، كەيىنگى جاستاردىڭ ىقىلاسىنا ەلجىرەپ، كوڭىلىم بوسادى.
كوپشىلىك اتىنان ءسوز العان «ءۇش ايماق» كوتەرىلىسى كەزىندەگى پولكوۆنيك ءنۇسىپحاننىڭ ۇلى ۋالىبەك ءنۇسىپحان ۇلى زايىبى، كينواكتريسا، جۋرناليست گۇلي ەكەۋى ساحناعا كوتەرىلىپ، يىعىما شاپان جاۋىپ، سىي- جورالعىلارىن جاسادى. مەن دە قاراپ قالعان جوقپىن، ارنايى الىپ بارعان تارتۋ- تارالعىلارىمدى انشىلەرگە سىيلادىم.
كەش اياقتالعان كەزدە ساحناعا لاپ قويىپ جۇگىرە شىققان ۇلكەن- كىشى، اسىرەسە جاستار جاعى كوپ بولدى. تۇرەگەپ تۇرىپ توقتاماي قول سوققان قوشەمەت. كەشتەن كەيىن دە ەكى ساعات ورتالارىنا الىپ ساحنادان جىبەرمەدى. ءوزىمدى كورمەسە دە ولەڭدەرىمدى جاتقا وقىپ، اندەرىمدى ايتا ءجۇرىپ مەنى ورتالارىنا الىپ قۇشاقتاپ، بىرىنەن كەيىن ءبىرى سۋرەتكە ءتۇسىپ جاتتى، قولتاڭبا الىپ جاتتى.
زالدان: «مارفۋعاش، اينالايىن! اپكەتاي، اپاتايىم!» دەگەن داۋىستار جان- دۇنيەمدى تولقىتىپ، تەبىرەنتتى. مۇندايدا اقىن جۇرەك قالاي ەلجىرەمەسىن. سونداي عاجايىپ، باقىتتى ساتتەردى باستان كەشىردىم.
* * *
... وسىلايشا اققۋ سەزىمدەردىڭ اقىنى كوپتەن كوكىرەگىن كۇپتى ەتكەن ارمانىنا جەتىپ، اقىندىق ءھام ادامي باقىتتىڭ تولقىنىندا تەربەلدى، تاعى دا حالىق ماحابباتىن ەنشىلەدى، ىزگىلىكتى دانەكەرلىگىمەن ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى التىن كوپىردى ودان ءارى بەكەمدەي جالعاپ اسقاقتاتا ءتۇستى.
قۇسني قۇلجا باعىندا بۇلبۇلداي سايراپ، ىلەسىمەن ۇندەستى. تالقىسىمەن جۇزدەستى. ساز ءانىنىڭ مۇحيتىن كەشتىرىپ، الاۋ جىرىن الەۋمەت- الەمگە ەستىرتتى. ەل مەن جەرگە دەگەن ساعىنىش، ومىرگە دەگەن ماحاببات قازاقتىڭ ايكول اقىنى، ءوز ايدىنىن تاپقان جىر اققۋى مارفۋعا ايتحوجينا جۇرەگىندە وسىلايشا مازدادى!
قورعانبەك امانجول،
«ەگەمەن قازاقستان» . الماتى.
