اق مونشاقتاي ۇزىلگەن ءبىر ءتۇيىر جاس
بۇل ق ر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى روزا ءجۇنىسوۆانىڭ ۇلى وتان سوعىسىنداعى ەل باسىنا تۇسكەن اۋىر كەزەڭىنەن ەستەلىگى.
«الىس ساپارعا اتتاندىرعان ۇلىنان كەلىپ جاتقان قارا قاعاز تالاي انالاردى كۇيرەتىپ كەتتى. تىم ەرتە ەسەيدىك پە، كىم ءبىلسىن، ءبىزدىڭ دە بالالىق شاعىمىزداعى مۇڭدى كەزەڭ جۇرەگىمىزدە جازىلماس ءىز قالدىردى. ءبارىن كورىپ وستىك، كوكىرەگىمىزگە ءتۇيىپ وستىك» ، - دەپ جازادى بۇدان ءارى روزا نۇرماق قىزى. وقىرماندارىمىزدىڭ نازارىنا وسى ەستەلىكتى ۇسىنامىز.
***
سوعىس باستالاردان ءبىر كۇن بۇرىن ەكى جاس كارىباي مەن زەينەلدىڭ ۇيلەنۋ تويىن دۇرىلدەتىپ وتكىزگەن كوز كورگەن قىزىلتۋلىقتاردىڭ ءالى ەسىندە. توي يەلەرىنىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسەتىنىن قايدان ءبىلسىن، شىمىلدىعى اشىلماعان قالىڭدىق ءبىر جىلدان كەيىن قارا جامىلدى. كارىبايدان قارا قاعاز كەلىپ العاشقى سۋىق حابارعا قىزىلتۋ بوپ ەڭىرەدىك، - دەپ ايتىپ وتىراتىن اجەم باليا. وتاۋ تىگىپ، شاڭىراق كوتەرەمىز، - دەگەن سۇيگەن ەكى جاستىڭ ارماندارى ءبىر قاعىم ساتتە ويران- توپان بولعانى ەلدىڭ قابىرعاسىن قايىستىردى. زەينەل تاتەم جىلاي- جىلاي كوزدەن عارىپ بولىپ، تۇرمىس تا قۇرماي ومىردەن وزدى. ەل اقساقالدارى زەينەلدى ارۋلاپ الىس ساپارعا اتتاندىرعانىن كوزىمىز كورىپ، بالا بولساق تا ۇلكەندەرمەن ءبىز دە سۇلۋ اپكەمىزدىڭ جارىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن، ماحابباتىنىڭ الدىندا تازالىعىن تەك سۇمىراي سوعىستىڭ قۇربانى بولعانىن سەزدىك. بۇل مىڭداعان شاڭىراقتىڭ ورتاسىنا تۇسكەنىنىڭ ءبىرى ەدى.
سوعىسقا ءبىزدىڭ اۋلەتىمىزدەن اكەم نۇرماق ءجۇنىسوۆتىڭ ءۇش ءىنىسى ايماعانبەت، اسەن جۇنىسوۆتەر، قابىل قاسەنوۆ جانە بالدىزى، انام ماعريپانىڭ ءىنىسى ناۋرىزباي مۇحامەتالين دە اسكەر قاتارىنا سوعىستىڭ الدىڭعى جىلدارىندا الىنىپتى. ءبارى دە كوكشەتاۋدىڭ قىزىلتۋىنان اتتانعان.
ايماعانبەت اعاتايىمنان ءبىراز ۋاقىت حات- حابار كەلىپ تۇرعان، جازعاندارىنا قاراعاندا ستالينگراد تۇبىندە شايقاسقان، دنەپر وزەنىن قورعاۋدا قازا تاپقانعا ۇقسايدى. سوڭعى حاتىندا ''قانعا بوككەن، ءولىپ جاتقان جاۋىنگەرلەردەن اياعى الىپ جۇرگىسىز، ەكى جەردەن جارالاندىم، جانىمداعى جولداستارىمنان جانىم ارتىق ەمەس، ولىسپەي بەرىسپەيمىز، وت جالىنعا ورالعان قالانى قايتسەك تە قورعايمىز، وتان ءۇشىن جان پيدا''، - دەگەن حاتتان كەيىن حابار بولماعان. بەلگىلى فرانتسۋز تاريحشىسى ا. ۆەرد : قىزىل ارميانىڭ تاباندى جاۋىنگەرلەرىنىڭ كوبى قازاقتار ەدى. سوعىستىڭ باسىندا قازاقتار وزدەرىن ەڭ جاقسى جاعىنان كورسەتتى. ستالينگرادتا ۇزدىك جاۋىنگەرلەر قاتارىندا قازاقتار بولدى، - دەپ ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىزدىڭ مەرەيىن، باتىرلىعىن ودان سايىن اسپانداتتى. سونىڭ ءبىرى مەنىڭ اعاتايىم ايماعانبەت تە ولىمنەن قورىقپاي ەل ءۇشىن قازا تاپقاننىڭ ءبىرى.
سوعىستان بۇرىن ايماعانبەت اعاتايىم، سىپايى، بيازى ارتىق ءسوزى جوق، كوزىنەن ادامعا دەگەن جىلىلىق سەزىلىپ تۇراتىن ءاليما اپاتايىممەن كوڭىل قوسىپتى. اپاتايىمنىڭ سوڭىنان جەتى- سەگىز جاستا ەرىپ كەلگەن قازتايدى وگەيسىمەن باۋىرىنا باسقان اعاتايىمدى تۋعان اكەسىندەي كورگەن. اناسىنىڭ قالاۋىمەن بالانىڭ فاميلياسىن ءجۇنىسوۆ اتىنا تۇسىرگەن. ورنىندا قالعان وڭالار، دەمەكشى، قازتايدى اكە ورنىنداعى ۇلكەن اعا رەتىندە سىيلاسىپ كەلەمىز. قازتاي اعاتايىممەن ءشايزات جەڭگەمىزدەن تاراعان جەتى- سەگىز بالانىڭ ءبارى جۇنىسوۆتەر. ءاليما اپاتايىمنىڭ تۇڭعىش نەمەرەسى ەرمەكتى انام ماعريپانىڭ باتاسىن الىپ ۇيلەندىردى. وسىلاي جالعاسىپ جاتقان وتباسىمىزدىڭ ويىن- تويى، الىس- بەرىسىمىز ايماعانبەت پەن ءاليمانىڭ ارقاسى. بۇعان دا شۇكىرشىلىك!
اسەن اعاتايىم ''ۋكراينا جەرىندەگى مايدان شەبىنەن ءوتىپ بارامىز''، - دەگەن حاتتار كەلىپ تۇرعان. قۇدايعا تاۋبەشىلىگىن ايتىپ، ايتەۋىر امان- ساۋ ءبىر جەرىنەن كەم بولىپ كەلسە دە، قۇلىنىم ەلگە امان ورالسا ارمانىم جوق، بالالارىمنىڭ الدىندا قۇربان بولايىن، - دەپ زار يلەگەن باليا اجەمنىڭ قولىنا ءتورتبۇرىشتى حاتتى اكەلگەن پوشتاشى دا، ءوزىن كىنالاعانداي ەسىكتەن باسىن سۇعىپ ىلگەرى جىلجىماي قاتىپ قالدى. اق كيمەشەگىنىڭ ومىراۋىن كوز جاسىمەن جۋعان اجەنىڭ ءبۇيىرىن تايانىپ، اللاعا نە جازدىم، ەكى بالامنان ايىرىپ، - دەگەن اشى، زارلى داۋىسىنا شىداماي ساكەن اعام مەنى جەتەكتەپ دالاعا شىعىپ، كوز جاسىن مولتىلدەتكەن اعاممەن مەن دە قوسا جىلادىم. ءبىر جامانشىلىق بولعانىن بالا جۇرەگى سەزدى.
ويى ۇشقىر، كوڭىلى كەڭ، ساباققا العىر، زيرەك، وزىنەن گورى وزگەنى ويلايتىن، قابىل قاسەنوۆ ون جەتى جاسىندا قىزىلتۋ اۋدانىنداعى كىشكەنەكول ورتا مەكتەبىنىڭ ۇزدىك وقۋشىسى اتانىپ قويماي، وزىمەن قاتارلاس قۇربى- قۇرداستارىنا ماتەماتيكا، ورىس ءتىلى، تاريح، قازاق ادەبيەتىنە ءدارىس بەرگەن، ودان قالدى اقىندىق قابىلەتى سول كەزدەن- اق بايقالعان. سوعىسقا بىرگە اتتانىپ، ەلىنە امان ورالعان ءجۇنىس ءبىلالوۆ اعاي، قىزىلتۋلىق دوستارى، وزىنە ساباق بەرگەن ءمۇعالىمى سابىر مالىكوۆ اقىندىعىن ءسوز ەتكەندە، اتتەڭ، ءتىرى بولسا، تالايلاردى شاڭىنا جۇقتىرماس مىقتى اقىننىڭ ءبىرى بولار ەدى. شىركىن، قىرشىنىنان قيىلعان بوزداقتاردىڭ ءبىرى، نە ىستەرسىڭ زۇلىم سوعىسقا، دەگەندە، كوزدەرىنە جاس ۇيىرىلەتىن. قابىلدىڭ سوعىسقا دەيىن ء"ولىم مەن ءومىر" پوەماسىن، جان- جارىنان ايىرىلعان جاس كەلىنشەكتەر، بالاسىنان ايىرىلعان انالار، كوشىرىپ الامىز دەپ قولدان قولعا كەتكەن لاتىن ارىپتەرىمەن جازىلعان قوڭىر داپتەر ءۇشتىعايىم جوعالدى. قانشاما ىزدەستىرگەنمەن تابىلماعان قوڭىر داپتەر قابىل مۇراسىنا جاسالعان قيانات ەدى.
سوعىستان بۇرىن قابىل قىس بويى ۇيدە وتىرمايتىن كورىنەدى. قىزىلتۋدىڭ قارا سۋىق ايازىنا قاراماي ۇستىنە اق جامىلعى جاۋىپ، اقشاقاردىڭ ۇستىندە وتىرىپ، كەتىپ بارا جاتقان قويان- تۇلكىنى شولاق مىلتىعىمەن ءمۇرت جىبەرمەيدى ەكەن. قولىنداعى ولجاسىن اكەلگەن كۇيدە تۇرمىسى تومەن وتباسىلارىنا تاراتىپ باتاسىن الۋشى ەدى، كىم ءبىلسىن، سول قويانداردىڭ قارعىسى ما، قابىلىمنىڭ سوعىستان ورالماعانى، - دەپ كوز جاسىن تيا المايتىن انام. جالپى قابىل اعاتاي مەرگەندىگىمەن اۋىل ايماققا سول كەزدە- اق اۋىزعا ىلىككەن. الپىسىنشى جىلدارى قابىل اعاتايىممەن بىرگە اتتانعان قىزىلتۋلىق كاپيتان ميحايل بۋحونكونى ىزدەپ باردىم:
- ماسكەۋ تۇبىندەگى شايقاستا قازاقستاندىقتاردان قۇرىلعان 312-316 اتقىشتار ديۆيزياسى ەڭ قاتەرلى باعىتقا ورنالاستى. بولىمشەنىڭ كوبى قازاقستاندىقتاردان قۇرىلعان- دى. وسى شايقاستا الدىڭعى قاتاردا اتقىشتار مەرگەندەردى قويدى. سونىڭ بىرىندە قابىلدىڭ بولعانىن كوردىم، ۇستىندە اق تونى بار قابىل مەنىمەن قۇشاقتاسىپ (ءبىر جەردەنبىز عوي، ءىش تارتاتىنبىز) ، مەنەن بۇرىن ەلگە جەتسەڭ، سالەم ايت، اپاتايىمدى ساعىندىم، - دەپ كوزىنە جاس الدى، اپاتايىم مەنىڭ انام - ماعريپا. ميحايل سول شايقاستا جارالانىپ ەلگە قايتقان.
وقىرماندارىم، ەگەر اسەن، ايماعانبەت جۇنىسوۆتەر جانە قابىل قاسەنوۆتى سۋرەتتەر ارقىلى تانيتىن شىرامىتقان جاندار بولسا، مەنىمەن حابارلاسۋلارىڭىزدى وتىنەمىن(اۆتور) .
كۇنى- ءتۇنى جىلاۋدان كوز اشپايتىن اجەم كۇنىشتىڭ قاس- قاباعىنا قاراپ، مايدانعا كەتكەن ناۋرىزباي ناعاشىمنىڭ امان- ەسەن ورالۋىن اجەمنەن كەم تىلەمەگەن شىعارمىن. جۇزىندە جىلىلىق ازايعان، جۇرەگىن مۇڭ باسقان اجەنى ءتورت جاستاعى ءسابي نەسىمەن قۋانتىپ، نەسىمەن جۇباتسىن؟
كۇلبان اپامنىڭ اكەلىپ بەرگەن شۇبار تاباقشالارىنا ناننىڭ قيقىمىن سالىپ توي جاسايمىن.
- اپا، اپا (اجەمدى وسىلاي اتايمىن) قاراشى، ايروپلاننان ايەم (ناعاشىم) ءتۇسىپ جاتىر. قازىر توي باستالادى. اپام دا قۇلىنداپ، وي، ءسابيىم، ايتقانىڭ اللانىڭ قۇلاعىنا شالىنسىن، ساعان پەرىشتە ايتقىزىپ تۇرعان شىعار، مايقۇيرىق بول دەپ، شوپىلدەتىپ كوزىنىڭ جاسىن سىعىپ الاتىن. كۇندەگى ويىنىمنىڭ ءتۇرى. انانىڭ اللادان ەڭىرەپ ءجۇرىپ تىلەگەن تىلەگى مە، الدە پاك ءسابيدىڭ شىن جۇرەگىنەن ىرىمداعانى ما، الدە تاباقشاسىنداعى ناننىڭ كيەسى مە؟ .. .
حابارسىز كەتكەن ناۋرىزباي ناعاشىم بالتىق جاعالاۋىنداعى قىرعىن شايقاستا باسىنان اۋىر جاراقات العان. ءبىر سانتيمەتردەي مي سۇيەگىنە جەتپەي قالعان وقتى حيرۋرگ دارىگەردىڭ ەپتىلىكپەن جاساعان وتاسىنىڭ ارقاسىندا جارتى جىلداي گوسپيتالدا ەمدەلىپ ەلگە ورالدى. وق تەسكەن شەكەسىندەگى ويىققا سۇق ساۋساعىمدى كىرگىزىپ وينايتىنمىن، شىركىن، بالالىق. جىلاپ ءجۇرىپ بالاسىنىڭ اماندىعىن تىلەگەن كۇنىش اجەم ناۋرىزباي مۇحامەتالى ۇلىنان بەس- التى نەمەرە ءسۇيىپ ومىردەن وزدى.
ەل تۇرمىسىنىڭ قۇلدىراپ كەتپەۋىنە قىراعىلىقپەن باسشىلىق جاساپ، حالىققا قامقورشى بولاتىن، قولىنان ءىس كەلەتىن كوممۋنيست ازاماتتار سوعىسقا جىبەرىلمەي تىلدا قالدى. ساياسات سونداي ەدى. سولاردىڭ ءبىرى مەنىڭ اكەم - نۇرماق ءجۇنىسوۆ بولاتىن. وزىنەن قالعان دەرەكتى قاعازداردى قاراپ وتىرسام، سول كەزدە قىزىلتۋ اۋدانىنىڭ وقۋ ءبولىمىن باسقارعان. (اكەم تۋرالى ىلگەرىدە تولىق اڭگىمە قوزعارمىن - اۆتور) .
اكەم نۇرماق قىزىلتۋدان شالعاي اۋىل- ايماقتارداعى باستاۋىش، جەتى جىلدىق مەكتەپتەردىڭ جابىلىپ قالماۋىن، وتىن- سۋىمەن قامتاماسىز ەتۋ جۇگى، اكەسىز جەتىم- جەسىر بالالاردىڭ اش- جالاڭاش، مەكتەپكە تارتىلماي ساۋاتسىز بولماۋىن قاداعالاۋ، ايتەۋىر ۇشان- تەڭىز جۇمىستىڭ باسى- قاسىندا جۇرەتىن اكەمدى ۇيدە سيرەك كورەتىنمىن. حالىقتىڭ جاعداي- تۇرمىسىن وزىنەن، ءوزىنىڭ وتباسىنان كەم كورمەيتىن قاباعى قاتىڭقى، ءىشى جالىن، ءتۇسى سۋىق نۇرماق، وتان سوعىسىندا قىرشىن كەتكەن ءۇش ىنىلەرىنىڭ قايعىسىن ەلىمەن بىرگە كوتەرە ءبىلدى. ەر ازاماتتىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىر جۇك ەڭسەسىن تۇسىرمەدى. نۇرماقتىڭ ەڭبەگىن باعالاعان قۇربى- قۇرداستارى، كوزكورگەندەر، شىركىن، نۇرەكەڭنىڭ قايسار قايراتتىلىعىنىڭ ارقاسىندا ساۋاتسىزدىقتىڭ قامىتىن ارقالاماي، مەكتەپ بىتىردىك. قيىنشىلىقتان الىپ شىققان نۇرەكەگە العىسىمىز شەكسىز دەگەندە، نۇرماقتىڭ ۇلكەندى- كىشىلى بالالارى مارقايىپ قالاتىنبىز.
سوعىس جىلدارىندا اۋىرتپالىقتاردىڭ كوبى جەرگىلىكتى باسشىلىق ورىندارىنداعى قىزمەتكەر ايەلدەرگە ءتۇستى. مەنىڭ انام مۇحامەتالى قىزى ماعريپا مەن تۇرسىنقوجا قىزى فاتيحا قىزىلتۋ اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ناسيحات بولىمىندە سوعىس اياقتالعانشا قىزمەت ەتتى. انام مەن فاتيحا تاتەمىز مايدانعا كەتكەن بالالارىنىڭ سوڭىنان اڭىراعان انالار مەن جار قۇشاعىنان ايىرىلعان ايەلدەردىڭ قام كوڭىلىن سەرگىتىپ جۇبانىش بولار، نامىس- جىگەرىن قامشىلار اقىل- كەڭەس، ۇگىت- ناسيحاتپەن قىسى- جازى اۋىل- اۋىلدى ارالاپ، ەلمەن بىرگە بولدى. ەلدە قالعان شال- كەمپىر، قاتىن- قالاش تا ءبىر كىسىدەي جۇمىلىپ «ءبارى مايدان ءۇشىن، ءبارى جەڭىس ءۇشىن" دەپ، تىنىم تاپپاي كۇنى- ءتۇنى جۇمىس ىستەدى. "ايەلدەر مايدانگەرلەردىڭ ورنىن باسايىق" دەگەن ۇگىت- ناسيحات، بويلارىندا قاجىر- قايراتى بار ايەلدەر ءۇي تىرشىلىگىمەن قاتار، دالا جۇمىسىنا جەگىلدى. كوكتەم شىعا سوقامەن جەر جىرتىپ، ەگىن ەگىلدى، كۇزدە شىققان ەگىندى بىردە- ءبىر ماساعىن قالدىرماي شاشاۋسىز جيناۋ، قارتتارمەن بىرگە ءشوپ شاۋىپ، قىسقى مال ازىعىن جاۋىن- شاشىنعا قالدىرماي ۋاقىتىلى جيناستىرۋ ناۋقانىندا، انام ماعريپا مەن فاتيحا تاتەمىز ۇيدەگى بالا- شاعانى ايلاپ كورمەي ەلدىڭ ورتاسىندا حالىقپەن كۇن كەشتى. انام ماعريپا ءسال قولى بوساعان تۇستارىندا قازاقتىڭ حالىق اندەرى «سۇرجەكەي» ، «قاناتتالدى» ، «اققۇم» ، «ماڭماڭگەر» ، «قىز جىبەكتىڭ ارياسىن» ناقىشىنا كەلتىرىپ، وتىرعان كوپشىلىكتىڭ بويىن سەرگىتىپ، ويىن سەرپىپ، جۇزدەرىنە جىلىلىق ۇيالاعان جانداردىڭ ريزاشىلىعىنا بولەنگەن انامدى مەن دە ماقتانىش ەتەمىن.
كۇندىزگى اۋىر جۇمىستان كەيىن ءتۇن بويى بىلتە شامنىڭ جارىعىمەن دامەتكەن، سۇلۋ، مۇگىلسىم، مارفۋعا، ءشاربان، نۇرجيان ء"بارى مايدانعا" ۇندەۋىمەن، جاۋىنگەرلەرگە بيالاي- قولعاپ، شۇلىق توقىپ، تەرىدەن تون، قۇلاقشىن تىگەتىن. الىستاعى باۋىرلارىن، جارىن كوز جاستارىمەن بۇلاي وتىرىپ، ساعىنىشتارىن انمەن جەتكىزۋشى ەدى.
كورشى زاكاريا اتا سوعىسقا اتتانعاندا سوڭىندا ءۇش بالاسى مەن اناسى، ءۇيدىڭ باس كوتەرەرى گۇلسىم اپا قالدى. اۋرۋشاڭ گۇلسىم اپا بالالارىن اش- جالاڭاش قالدىرماۋعا بەل بۋىپ، كارى- قۇرتاڭ شالدارمەن، وگىز جەككەن اربامەن الىستان تۇز تاسىدى. قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ سەپكەندەي، ەلىنىڭ مۇقتاج كەرەگىنە جاراعان گۇلسىم انانىڭ تىلداعى ەڭبەگىن وڭاي، دەپ اتاي الامىز با؟
ايەل زاتىنىڭ نازىكتىگىنە قاراماي، اللانىڭ بەرگەن زەيىنى مەن پاراساتتىلىعى، نامىسشىل قازاق سۇلۋلارىنىڭ تىلداعى ەرەن ەڭبەكتەرى الىستا جۇرگەن جاۋىنگەر- ازاماتتارعا كۇش بەرگەن شىعار. ەرلەرىنىڭ ساعىن سىندىرماي، بالا- شاعاسىنا، كارى- قۇرتاڭدارعا ەس بولا بىلگەن سوعىس تۇسىنداعى قىزىلتۋلىق انالارعا باس يەمىن!
ءجۇنىس اۋلەتىنىڭ ءۇش بىردەي ازاماتىنىڭ شاڭىراعى قۇرىلماي، كەرەگەسى كەرىلمەگەن اعالاردى اڭساۋمەن كەلەمىز. مايدانعا اتتانار الدىندا جورگەككە ورالعان ءبىر جاپىراق مەنىڭ ماڭدايىمنان يىسكەپ، اق مونشاقتاي ءۇزىلىپ تۇسكەن، كوز جاستىڭ كەرمەك ءدامى جەتپىس جىل بويى ۇمىتىلماق ەمەس، ۇمىتىلار ەمەس.
روزا ءجۇنىسوۆا، ق ر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
