شۇباتتان شەتەلدىكتەر بالمۇزداق ءوندىرىپ جاتىر
عىلىمي دايەكتەرگە جۇگىنسەك، قازاقتىڭ قىمىرانى الەمنىڭ ءشولىن قاندىرۋعا قاۋقارلى، حالىقارالىق نارىقتا باسەكەگە ءباس تىگۋگە قابىلەتتى، سونداي- اق تالاي دەرتكە داۋا بولار قاسيەتتەرى دە بارشىلىق.
نەگىزىندە، دەنساۋلىققا اسا پايدالى بۇل سۋسىننىڭ قادىرىن بىزدەن بۇرىن شەتەل ءبىلىپ وتىر. قازىردە يزرايل، گەرمانيا، نورۆەگيا ءتارىزدى ەلدەردە قىمىراننىڭ قۇنى دا جوعارى، ءوندىرىلۋ تەحنولوگياسى دا ساپالى. سالىستىرۋ ءۇشىن ءسوز ەتسەك، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قىمىراننىڭ ءبىر ءليترىنىڭ باعاسى 450-500 تەڭگە ياعني 3 دوللار بولسا، يزرايلدە جانە گەرمانيادا 1 ليتر قىمىراننىڭ قۇنى 15 دوللاردان كەم ەمەس. ەكونوميكالىق پايداسى بىلاي تۇرسىن، ۇلتىنىڭ دەنساۋلىعىنا كول- كوسىر ۇتىمدى تۇسى بارىن سەزىنگەن يزرايلدىك كاسىپكەرلەر ءتىپتى تۇيەنىڭ سۇتىنەن قىمىراندى قويىپ، بالمۇزداق پەن يوگۋرت جاساۋدى پاتەنتتەپ تە الىپتى. بۇل رەتتە سول ەلدىڭ پروفەسسورى رەۋۆەن ياگيل «تۇيەنىڭ سۇتىنەن جاسالعان قىمىران ءوز الدىنا، تۇيە سۇتىنەن وندىرىلەتىن بالمۇزداق پەن يوگۋرتتارعا قانت قوسىلمايتىندىقتان بۇل ونىمدەردىڭ سۋسامىر دەرتىنە بەرەر داۋاسى كوپ ەكەنىن» بارىنشا دالەلدەۋدە. ال وتاندىق عالىمدار «ساپاسى جوعارى قىمىراننىڭ ادام اعزاسىنداعى ءوت جولدارىن تازالاۋعا، باۋىر- بۇيرەك جۇمىسىن جاقسارتۋعا بەرەر شيپاسى مول» دەپ وتىر.
الدىمەن عىلىمي دالەلدەردى ءسوز ەتەلىك. ماسەلەن، ءبىر ليتر قىمىران ەرەسەك ادامنىڭ ۆ1, ۆ 12 جانە س دارۋمەندەرىنە دەگەن قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىرا الادى. قىمىران قىشقىل ءبولۋدى تەزدەتىپ، استى جىلدام قورىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. وسى ارقىلى باۋىردى تازالاپ، ءوت جولدارىنىڭ جۇمىسىن جاقسارتادى. ايران مەن سۇتكە قاراعاندا، قىمىراننىڭ تيىمدىلىگى اناعۇرلىم جوعارى.
ەركىن جۇماحانوۆ، حيميا عىلىمىنىڭ كانديداتى:
- قىمىراننىڭ ءتۇرى ءبىزدىڭ ەلدە كوپ. قىمىراندى قىمىزدان، سيىردىڭ اشىعان سۇتىنەن، سونداي- اق تۇيەنىڭ سۇتىنەن جاساۋعا بولادى. ءتىپتى، وڭتۇستىك وڭىرلەردە شۇباتتى قىمىران دەيتىندەر دە بار. قىمىراندى اشىعان ايرانعا پىسكەن ءسۇت قوسىپ ۇيىتىلعان سۋسىن دەيتىندەر دە بار. بۇل ارادا ءبىر ەسكەرەتىن دۇنيە - قىمىراندى قىمىزدان دا، سيىردىڭ سۇتىنەن دە، تۇيەنىڭ سۇتىنەن دە جاساۋعا بولادى. ءبىراق قىمىز بەن سيىر سۇتىنەن جاسالاتىن قىمىرانعا قاراعاندا تۇيەنىڭ سۇتىنەن جاسالاتىن قىمىراننىڭ قۇنارلىلىعى وتە جوعارى. مىسالى، ءبىر ليتر تۇيەنىڭ شۇباتىندا 911 ككال بولسا، بيە سۇتىندە 528, سيىردىكى 460 كالوريانى قۇرايدى. سوندىقتان كۇندەلىكتى تاعام راتسيونىنا تۇيەنىڭ سۇتىنەن جاسالعان قىمىراندى قوساتىن بولساڭىز، ءىشىپ- جەگەنىڭىز جاقسى قورىتىلىپ، قۋاتىڭىز ارتا تۇسەدى. تۇيە ءسۇتىنىڭ قۇرامى ەرەكشە بولعاندىقتان بولار كەزىندە اۋىز بەكىتكەن قاريالار كەشكە دەيىن توق ءجۇرۋ ءۇشىن ءبىر توستاعان قىمىراندى سارەسىنە ءىشىپ وتىرعان. بۇعان قوسا قىمىران نيكوتين، الكوگول سياقتى زياندى ەلەمەنتتەردىڭ اعزادان تەز شىعۋىن قامتاماسىز ەتەدى. اراقتان ۋلانعان جاعدايدا، قىمىران بۇكىل اعزانى تازالاپ شىعادى. قىمىراندى دايىنداۋ بارىسىندا اشىتقىنىڭ كومەگىمەن تۇيە سۇتىندە كۇردەلى بيوحيميالىق وزگەرىستەر جۇرەدى دە، ۆ1, ۆ6, ۆ12 دارۋمەندەرىنىڭ قۇرامى ەكى ەسەگە ارتادى. سوندىقتان قىمىراننىڭ ادام اعزاسىنا بەرەر پايداسى مول. اسىرەسە ءوت جولدارىن تازالاۋدا قىمىرىن تاپتىرمايتىن ەم. بۇل عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەنگەن.
جالپى، مامانداردىڭ بايىپتاۋىنشا، قىمىراننىڭ پايداسىن ارتتىرۋ ءۇشىن ونىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسىنا بارىنشا ءمان بەرگەن ءجون. «ساپالى دايىندالعان قىمىراننىڭ ساقتالۋ مەرزىمى 14 تاۋلىككە دەيىن جەتسە، ساپاسىز قىمىران 1 تاۋلىككە جەتپەي بۇزىلىپ، تۇتىنعان جاعدايدا كەرى ىقپال ەتەدى» دەسەدى عالىمدار. سوندىقتان قازىردە قىمىراننان قۇرعاق تابلەتكالار جاساۋ جۇيەسى ۇسىنىلۋدا. ءونىمنىڭ 1 قۇرعاق تابلەتكاسىنا 1,24 گرامم قىمىران قوسۋعا بولاتىنى بۇگىندە عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەنىپ تە وتىر. ماماندار «وسى ءادىس ارقىلى تالاي دەرتتى اۋىزدىقتاۋعا بولادى» دەسەدى.
ساۋلە سەرىكبەكوۆا، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى:
- قازىردە ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ 99 پايىزى رەتسەپتسىز ءدارىحانالاردان ءدارى- دارمەك الىپ ءوزىن- ءوزى ەمدەۋگە بەيىم. ءتىپتى ءتۇرلى بيولوگيالىق بەلسەندى قوسپالاردى ءىشىپ دەنساۋلىعىن قۇرتىپ الىپ جۇرگەن جاندار دا بارشىلىق. ال ەندى سول بيولوگيالىق بەلسەندى قوسپالاردىڭ ورنىن وسى قىمىران ىسپەتتى اعزاعا پايدالى تابيعا قوسپالار ارقىلى الماستىرار بولساق ، تالاي دەرتكە داۋا تابىلار ەدى. مىسالى، 1 تابلەتكا قۇرعاق ءونىمنىڭ ىشىندە 1,24 گرامم قىمىران بولادى دەلىك، بۇل دەگەنىڭىز - سول ءبىر ءتۇيىر تابلەتكانىڭ ىشىندە ۆ1, ۆ12, ۆ16, س دارۋمەندەرى بار ەكەنىن بىلدىرەدى. ال كۇنىنە 1 گرامم س دارۋمەنىن قابىلداۋ يممۋن تاپشىلىعىن جويىپ، ءتۇرلى دەرتتەردىڭ الدىن الادى. ادامنىڭ قورعانىش قابىلەتى ارتۋى ءۇشىن تاعام قۇرامىندا اقۋىز، كومىرسۋتەك، بەلوك جەتكىلىكتى بولۋى كەرەك. ءبىز قازىردە وسى زاتتاردىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن ءتۇرلى بيولوگيالىق بەلسەندى قوسپالاردى ىشەمىز، دەرتتەن ايىعۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى ءدارى- دارمەكتەرمەن ەمدەلەمىز. مەنىڭشە، بىزگە قىمىراننىڭ تابيعي بەلسەندى قوسپا ەكەنىن ناسيحاتتاۋ كەرەك. ارنايى زەرتحانالاردا قۇرعاق قىمىران جاساۋ ءادىسىن قولعا الىپ، نارىققا ساتىلىمعا ەنگىزگەن ءجون. مۇنداي تابيعي زاتتاردان جاسالعان دۇنيەلەردىڭ ناسيحاتى ارتسا ۇلتىمىزدىڭ ساۋلىعى دا نىعايا تۇسپەك.
ابزالىندا، قىمىران تۋرالى مامانداردىڭ ايتارى كوپ. قىمىراندى ۇلتتىق سۋسىندارىمىزدىڭ ىشىندەگى «ەڭ پايدالىسى» دەسكەن عالىمدار قازىردە جاستار اراسىندا باۋىرعا، بۇيرەككە تاس بايلانۋ ءۇردىسى جيىلەپ كەتكەنىن، قىمىراندى ءجيى تۇتىنۋ ارقىلى بۇيرەكتەگى تاستى ىرىتۋگە قول جەتكىزەتىنىمىزدى العا تارتىپ وتىر. بۇل رەتتە ۋرولوگ مامان مارفۋعا باتىربەكوۆا:
- بۇيرەككە تاس قالاي بايلانادى؟ كالتسي - فوسفور قىشقىلىمەن قوسىلعاندا - فوسفات پايدا بولادى. شاۆەل قىشقىلىمەن - وكسالات، امين قىشقىلى (موچيەۆوي) - ۋرات، زاپىران قىشقىلىمەن (جەلچنوي) - حولات قۇرالادى. مىنە، باۋىر مەن بۇيرەكتەگى تاستار وسىلايشا جىلدار بويى بىرتىندەپ جينالا بەرەدى. ال قىمىراننىڭ قۇرامىندا جوعارىدا اتالعان زاتتارعا قارسى تۇراتىن قاسيەت بار. قىمىران اعزاعا جينالعان لاس زاتتاردى تازالاۋشى بىردەن- ءبىر سۋسىن. وسىدان بولار قازىردە مالايزيا، يزرايل، گەرمانيا ەلدەرىندە قىماراننىڭ قۇرىلىسىن، قاسيەتىن، قۇرامىن زەرتتەۋگە سول ەلدىڭ عالىمدارى بارىنشا ىقىلاس بىلدىرۋدە. دەمەك، بولاشاقتا قىمىرانىمىزعا دەگەن سۇرانىس ارتىپ، بۇل ۇلتتىق سۋسىنىمىزدى تۇتىنۋشىلار سانى ارتا تۇسپەك. ەندەشە بولاشاقتا ءوسىبىر ۇلتتىق سۋسىندى ناسيحاتتاۋ ءتۇرى كەڭىنەن قانات جايعانى ابزال، - دەپ وي تۇيىندەدى.
قارلىعاش زارىققان قىزى
«الاش ايناسى»
