بابالار ءسوزى: مەدەتبەك باتىر
«بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر-تولعاۋلارى، قيسسا-داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى. «قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى. «حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ-جاراقتارى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرىلمەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانىپ وتىرادى.
***
سىپاتاي مەن مەدەتبەكتىڭ جاستاۋ كەزدەرىندە قىرعىزدار مەن قازاقتاردىڭ اراسىندا بولعان شايقاستا قىرعىزدار سىپاتايدى قولعا ءتۇسىرىپ، بايلاپ اكەتكەن. مەدەتبەك ونىڭ ساۋرىق باتىردىڭ بالاسى ەكەنىن بىلدىرمەي، جوعالعان مال ىزدەگەن بولىپ، سوڭىنان قالماي بىرگە ءجۇرىپ وتىرعان، ايلاسىن تاۋىپ، بوساتىپ الۋدى كوزدەگەن. قىرعىزدار سىپاتايدى ورتا ازياعا قۇلدىققا ساتۋ ءۇشىن شەت جاققا الىپ كەتەدى. مەدەتبەك تاباندىلىقپەن ەسەبىن تاۋىپ، قىرعىز اۋىلىنىڭ بىرىندە بيە ساۋعىزىپ جۇرگەن سىپاتايمەن كەزدەسىپ، قاشىپ كەتۋ امالىن ۇيرەتىپ، ءوز توساتىن جەرىن بەلگىلەيدى.
سىپاتاي ەبىن تاۋىپ، جەلى باسىنداعى ءبىر جۇيرىك اتپەن كەلىسكەن جەردە مەدەتبەكپەن قوسىلادى. ارتىنان قۋىپ كەلگەن ەكى قىرعىزدى ۇرىپ جىعىپ، اتتارىن الىپ، ءتورت اتپەن تۇندە ءجۇرىپ، كۇندىز تاسالانىپ، ون بەس كۇن دەگەندە امان-ەسەن ەلىنە كەلەدى. تاعى دا بىردە قىرعىزدار بارىمتاشىلارىنىڭ قازاقتارعا تۇتقيىلدان شاپقىنشىلىعى كەزىندە مەدەتبەك باتىر بايقاۋسىزدا قولعا تۇسەدى. بۇل مەدەتبەك باتىر ەكەنىن بىلمەگەن قىرعىزدار دەنەسىنىڭ الىپتىعىنا قاراپ، «ءبىر باتىردى قولعا تۇسىردىك» دەپ ماقتانادى. ونى وش قالاسىنا ءبىر ماناپقا اپارىپ بەرەدى. مەدەتبەك سول كۇننەن باستاپ ماقاۋ بولىپ، بەتى-قولىن جۋماي، قول-اياعىنىڭ تىرناعىن الماي، ايتقانعا كونبەيدى. قىرعىزدار ماقاۋدى ىمداپ وتىن العىزادى، سۋ قۇيعىزادى. وسىلايشا بىرنەشە اي وتەدى.
ارتىنداعى ەلى ءوزى ايلاسىن تاۋىپ قۇتىلاتىنىنا سەنىپ، اتىن قىرعىزدارعا بىلدىرمەيدى. ءبىر كۇنى ماناپتىڭ ۇيىنە الىستان قوناقتار كەلەدى. ماناپتىڭ ءۇي-ءىشى قوناقتاردى كۇتىپ، ابىر-سابىر بولىپ جاتقاندا، مەدەتبەك ەكى جۇيرىك اتتى ەرتتەپ قويىپ، باسقا اتتاردى بوساتىپ، تەرەڭ سايعا ايداپ جىبەرىپ، ماناپتار قوناق اسىن الا بەرگەندە، باتىر اتىنىڭ ءبىرىن ءمىنىپ، ءبىرىن جەتەكتەپ، ەسىك الدىنا كەلىپ: «ەي، ماناپتار! مەن ماقاۋ ەمەسپىن، قازاقتىڭ مەدەتبەك دەگەن باتىرىمىن، ال، ەندى، قوش بولىڭدار، مەن ەلىمە كەتتىم!»، - دەپ ايقاي سالىپ ءجۇرىپ كەتكەن ەكەن. قاراڭعىدا قىرعىزدار ۋلاپ-شۋلاپ قالا بەرگەن.
ساۋرىق باتىر جاۋ قولىنان قازا بولعاننان كەيىن، قىرعىزدار وزدەرىنشە كۇشەيىپ، قازاقتاردان جەر داۋلاي باستادى. بىردە ەل كوكتەۋدە وتىرعاندا قىرعىزدىڭ حانى انداس داتقاعا:
«قازاقتار الاتاۋدى، كۇرتىنىڭ وزەنىنە دەيىنگى جەردى قىرعىزعا بوساتىپ بەرسىن، ايتپەسە ءوزىم سوعىسىپ تارتىپ الامىن» دەپ ەلشى جىبەرەدى. انداس داتقا ىستامبەك ۇلى ەكى-ءۇش رەت حالىقتىڭ باسىن قوسىپ اقىلداسىپ، ءبىر توقتامعا كەلە المايدى. مەدەتبەك پەن سىپاتاي: «بۇل داۋدى ءبىز شەشەيىك، بىزگە رۇقسات بەرىڭىز»، - دەپ انداس داتقادان سۇرايدى. انداس: «بۇل كۇردەلى داۋدى سەندەر قالاي شەشەسىڭدەر؟»، - دەپ ەكى رەت كەلىسىم بەرمەيدى. ءبىراق ءۇشىنشى جولى: «جارايدى، جىبەرىپ كورەلىك، ول ءۇشىن سەندەرگە نە قاجەت؟»، - دەپ سۇرايدى. ولار: «ەكەۋمىزگە ەكى جاقسى ات، ەكى اتقوسشى بەرىڭىز»، - دەيدى. انداس داتقا ولاردىڭ ايتقاندارىن ورىنداپ، ولاردى جولعا شىعارىپ سالادى.
سىپاتاي مەن مەدەتبەك سال-سەرىلەرشە كيىنىپ، بايدىڭ مىرزا بالالارى بولىپ، قىرعىز حانىنىڭ اۋىلىنا بارادى. قىرعىزدار: «قازاقتىڭ مىرزالارى كەلدى»، - دەپ سىيلاپ، قوناق ەتەدى. جاستار جينالىپ ويىن-ساۋىق قۇرادى. قىرعىز حانىنىڭ جالعىز ۇلى بار ەكەن. مەدەتبەك سول بالانى اينالدىرىپ: «ءبىز مىنا جوتادان (قىرعىز بەن قازاق ەلىنىڭ اراسىنداعى شەكارا جوتا، قىرعىز اۋىلىنان كورىنىپ تۇرادى) كەلدىك. وندا اۋىلىمىز بار، قىز-جىگىتتەر ويىن-ساۋىق قۇرىپ تاماشالاپ جاتىرمىز، بىزبەن بىرگە ءجۇرىپ قوناق بولىپ قايت»، - دەگەن سوزىنە سەنىپ، اكەسىنەن رۇقسات الىپ، اتقوسشىمەن ەكى جاس باتىرعا ىلەسىپ، جايلاۋدىڭ جوتاسىنا شىعادى. مەدەتبەك حاننىڭ بالاسىن اتقوسشىمەن بىرگە بايلاپ-ماتاپ انداس داتقاعا اكەلىپ: «مىنە، داۋدى وسىلار شەشەدى»، - دەيدى. ەندى داتقا قىرعىز حانىنا: «بالاڭ مەنىڭ قولىمدا، جەر جونىندە ماعان قويعان تالابىڭنان قايتپاساڭ، بالاڭنىڭ باسىن الىپ، قىرعىزعا شابۋىل جاسايمىز»، - دەپ ەلشى جىبەرەدى.
ورمان حان: «بالامدى ولتىرمەسىن، جايلاۋداعى ەكى ەل ارالىعىنداعى كوكتوبەدە كەزدەسىپ، كەلىسىمگە كەلەيىك»، - دەپ جاۋابىن بەرەدى. وسى كەلىسىم بويىنشا كوكتوبەدە قازاق پەن قىرعىز باسشىلارى باس قوسىپ، الاتاۋدىڭ كۇنگەيىندە، شۋدىڭ شىعىس جاعاسىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن شاپىراشتىلاردى الاتاۋدىڭ تەرىسكەيىنە كوشىرىپ، قىرعىزدارعا كىشى كەمىن، ۇلكەن كەمىن، اقتۇزدى بوساتىپ بەرگەن. شەكارا شۋ وزەنىنە دەيىن ەمەس، الاتاۋدىڭ جوتاسىنداعى جولعا دەيىنگى جەر قىرعىز ەلىنىكى دەپ بەلگىلەندى. ەكى ەل كەلىسىمگە كەلىپ، بالاسىن امان قايىرعانى ءۇشىن ورمان حان انداسقا سىيعا توعىز ايعىر قىسىراقتىڭ ءۇيىرىن بەرىپ، قازاق پەن قىرعىز تاتۋلاسادى. وسىلايشا، ەل اراسىنداعى قيىن داۋدىڭ سوعىسسىز بىتىمگە كەلۋىنە ۇلكەن ۇلەس قوسقانى ءۇشىن مەدەتبەك پەن سىپاتاي ناعىز ەرجۇرەك باتىر ازاماتتار ەكەنىن كورسەتكەن.
ەندى قوقاندىقتار كۇرتى وزەنىنەن ءوتىپ دۋلاتتاردى شەتىنەن جاۋلاپ، ەسپە، جارتاستى وزەندەرىنىڭ بويىمەن قوپا، قاراباستاۋ اۋىلىنا دەيىنگى جەردى باسىپ الدى. مالىن تارتىپ الىپ، قىز-كەلىنشەكتەرىن كۇڭدىككە، ۇلدارىن قۇلدىققا سالىپ، جەر بايلىعىن ولجالاماق بولدى. دۋلاتتان شىققان وراق باتىر، ساۋرىق باتىرعا: «ءبىزدىڭ جەردى ويلاماعان جەردەن قوقاندىقتار باسىپ الدى، قول ءۇشىن بەرمەس پە ەكەنسىزدەر؟»، - دەپ سالەم جولدايدى. ساۋرىق باتىر انداس داتقامەن اقىلداسىپ، شۇعىل تۇردە جۇزگە جۋىق قازاقتىڭ باسىن قوسىپ، قاشىپ كەلىپ شاپىراشتىنى پانالاپ جۇرگەن ورىستىڭ التى جاۋىنگەرىن، ءتورت تۇرىكپەندى ەرتىپ، دۋلاتتارعا كومەككە بارادى. ىشىندە مەدەتبەك پەن سىپاتاي دا بار (جاس كەزدەرى).
ساۋرىق باتىر: «ەكەۋىڭ ءالى جاسسىڭ، مەنىڭ ايتقانىمنان شىقپايسىڭدار»، - دەپ ەرتىپ العان. ساۋرىقتىڭ جىبەرگەن ەلشىسى قوقاندىقتارعا كەلىپ:
- شاپىراشتى ەلىنەن ساۋرىق باتىر كەلە جاتىر، قاسىندا مەدەتبەك، سىپاتاي دەگەن جاس باتىرلار بار، قاراماعىندا مىڭنان استام قازاق قولى، الپىس ورىس، قىرىقتان استام تۇرىكپەن جاۋىنگەرلەرى بار، - دەپ ەسكەرتەدى. مۇنى ەستىگەن قوقاندىقتاردىڭ باسشىسى:
- مىناۋ نە دەپ تۇر؟ قازاقتار ورىستار مەن تۇرىكپەندەردى جانە سونشا قولدى قايدان جيناسىن، وتىرىك، اكەتىڭدەر، باسىنان اتىپ تاستاڭدار، - دەيدى اشۋلانىپ.
قوقاندىقتاردىڭ وتى ءوشىپ تەگىس جاتقاندا، «اتتان، ساۋرىق باتىر، اتتان!» دەپ ۇرانداپ، ءبىر جاعىنان مىلتىقتار اتىلىپ، ءبىر جاعىنان وت قويىپ، كەرنەي تارتىلىپ، ءبىر جاعىنان قازاقتار شابۋىل جاساعاندا، قوقاندىقتار بىتىراي شاشىلىپ قاشادى.
ساۋرىق قاشقانداردىڭ ارتىنان سىپاتاي مەن مەدەتبەكتەردى جىبەرەدى. ولار قوقاندىقتاردى ەل شەتىنەن شىعارا قۋىپ، جەڭىسكە جەتىپ، قولعا تۇسكەن ادامدار مەن مالدى قۇتقارىپ قالادى.
سىپاتاي ساۋرىق ۇلى مەن مەدەتبەك باتىرلار سۇرانشىنىڭ ساربازدارىن جيناپ، ولاردىڭ باستارىن بىرىكتىرۋدە، جاۋىنگەرلەرگە ازىق-تۇلىك ۇيىمداستىرۋدا ايىرىقشا ەڭبەك سىڭىرگەن. مەدەتبەك پەن سىپاتاي سۇرانشىنىڭ ءاردايىم جانىندا بولىپ، قاتەرلى جاعدايلاردا باتىر اعالارىن قورعاپ قالعان.
اۋليەاتادان وتكەندە سۇرانشىنى ءبىر اتاقتى ادام قوناققا شاقىرعان. وعان بارۋعا سىپاتاي قارسى بولعان. سۇرانشى: «ءبىزدى قۇرمەتتەپ جاتىر عوي»، - دەپ كونبەي، جانىنا سارىبايدى، ءسۇتتىبايدى، ديحانبايدى ەرتىپ شاقىرعان جەرگە قوناققا بارادى. سىپاتاي، مەدەتبەك، ءبىرىمقۇل (ءداۋ سىپاتاي بالاسى) ءجۇز شاقتى جىگىتتەردى ۇيىمداستىرىپ، ولاردىڭ سوڭىنان كەلىپ، باي اۋىلىنىڭ سىرتىنا بارلاۋشى جىبەرىپ، وزدەرى باقىلاپ تۇرادى.
سول كۇنى اي جارىق ەكەن. ءبىر مەزگىلدە بارلاۋشىلار بەلگى بەرەدى. سويتسە، بايدىڭ جاسىرىپ، دايىنداپ قويعان جاساقتارى كەلىپ قالعان. سول ارادا ايقاس باستالىپ جاۋ جاعى جاپىرىلىپ، ولگەنى ءولىپ، قالعانى تىرىم-تىراقاي قاشادى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ باس باتىرى سۇرانشى بوستان-بوسقا جازىم بولىپ قالا جازداعان.
سوندا سۇرانشى: «مىنا ىنىلەرىمنىڭ تاپقىرلىعى بولماسا، مۇردەم كەتىپ قالماعىمىز حاق ەدى»، - دەپ سىپاتاي، مەدەتبەك، ءبىرىمقۇلدارعا ريزاشىلىعىن بىلدىرگەن.
