ماڭگىلىك ەلدىڭ مۇراتى
بۇل تۋرالى بۇگىن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندەگى «ماڭگىلىك ەلدىڭ مۇراتى» دەگەن ماقالاسىندا حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دارحان قىدىرالى جازادى.
ومىرشەڭ وركەنيەت وزەگى
تاريح - شىندىققا اينالعان تاعدىر. ءارقيلى تاعدىردىڭ توعىسىپ، ادامزاتتىڭ تۇتاس عۇمىرىن قۇرايتىنى سياقتى، ءتۇرلى ۇلتتىڭ شەجىرەسى دە الەمنىڭ ورتاق تاريحىنا اينالادى. سوندىقتان دۇنيە تەگەرشىگى اينالعان سايىن تارلان تاريحتىڭ قاتپارى ارتا تۇسەدى. بۇل تۇرعىدان العاندا، ادامزات تاعدىرى مەن وركەنيەت تامىرىن تۇركىلەر تاريحىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس.
باعزى تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، قۋاتتى يمپەريالار قۇرعان تۇركىلەر عاسىرلار بويى ۇلان- عايىر ايماققا بيلىك جۇرگىزىپ، ارعىماقتىڭ تۇياعى جەتكەن جەرگە - بايكالدان بالكانعا دەيىنگى وراسان زور ايماققا يەلىك ەتتى. التايدان تارايتىن ايبىندى ەل ءتىلى جاقىن، تانىمى مەن تالعامى ۇقساس ءبىر الەمدى - ورتاق وركەنيەتتى قۇرادى. التىن تاقتا وتىرىپ بيلىك جۇرگىزگەن ايبارلى قاعاندار مەن ايبىندى ابىزدار «ماڭگىلىك ەل» ورناتۋدى ارماندادى.
كونە قىتاي، ءۇندىستان، يران، مىسىرمەن يىق تىرەسىپ، وزىندىك مادەنيەتىمەن ولارعا بالاما وركەنيەت قۇرعان تۇركى الەمى شىعىس پەن باتىستىڭ، تۇستىك پەن تەرىسكەيدىڭ اراسىن جالعاعان «ۇلى جىبەك جولى» ارقىلى الەمدىك ساۋدانىڭ كۇرەتامىرىنا، دۇنيە جۇزىلىك ديپلوماتيانىڭ دانەكەرىنە اينالدى. جاھاندى جاقىنداستىرۋدا جىلقىنىڭ جالىندا تۋعان جاۋىنگەر جۇرتتىڭ ۇلەسى ايرىقشا بولدى. سوندىقتان عالىمدار تۇركىلەردى «جاۋلاۋشى عانا ەمەس، وركەنيەتتى جاساۋشى ءھام ونى جالعاۋشى ۇلت» رەتىندە باعالاۋدا.
وركەنيەتتىڭ ءبىر ولشەمى - الىپپە ەكەنى بەلگىلى. ءاربىر الىپپە پايىم مەن تانىمنان، تالعام مەن تۇسىنىكتەن، ءداستۇر مەن سەنىمنەن تۋىندايدى. ول التىن ارقاۋ، سيقىرلى ساندىق ىسپەتتى ۇلتتىڭ جادىنداعى اسىل اماناتتار مەن قاستەرلى قۇندىلىقتاردى ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعايدى، مادەنيەتتى ورنىقتىرادى. بۇل تۇرعىدان العاندا، جادى مەن جازۋعا ايرىقشا ءمان بەرگەن تۇركىلەر بۇگىنگى باتىس ەلدەرى ءالى الىپپەنىڭ نە ەكەنىن بىلمەي تۇرعان تۇستا ءتولتۋما تاڭباسىن قالىپتاستىردى. اسىل ارقاۋى قادىمنان باقيعا ۇزىلمەي جەتكەن اسقاق مۇراتتارىن بولاشاق ۇرپاققا تابىستاپ، اماناتتارىن مۇقالماس ماڭگى تاستارعا قاشاپ جازدى.
ۇلى دالا ءوزىنىڭ تولقىمالى تاريحىندا «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» مامىراجاي زاماندى دا، «بوز تايلاعى بوس كەلەتىن» الاساپىران ۋاقىتتاردى دا باستان وتكەردى. «باستىنى ەڭكەيتكەن، تىزەلىنى بۇكتىرگەن» تۇركىلەر تاعدىرى تالقىعا ءتۇسىپ، جۇرەكتى ۇلانىنان، جەرىنىڭ قۇنارىنان ايىرىلدى. كۇڭىرەنگەن كۇلتەگىن جازبالارىنا كوز سالساق، سونىڭ بارلىعى اعايىننىڭ ازعانىنان، بەرەكە-بىرلىكتىڭ ازدىعىنان بولدى.
دەگەنمەن تۇركى جۇرتى ءوز الەمىن ساقتاپ قالا ءبىلدى. دۇنيەنى نۇرلاندىرعان يسلام ءدىنى تۇركىستان توپىراعىندا بۇحاري، ماتۋريدي، رازي، مارعيناني، ءال-فارابي، يبن سينا، حورەزمي، بالاساعۇني، ياساۋي سىندى عۇلامالاردىڭ بىلىگىمەن جاھۇتتاي جارقىراپ، جۇيەلەنىپ، ىرگەلى ىلىمگە، ومىرشەڭ وركەنيەتكە اينالدى. وسى قايناردان ءنار العان دانىشپاندار فيلوسوفيا، ماتەماتيكا، الگەبرا، گەومەتريا، استرونوميا، مەديتسينا سياقتى عىلىم سالالارىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان توڭكەرىس جاساپ، ادامزات وركەنيەتىنە زور جاڭالىقتار ەنگىزدى، ەۋروپاداعى رەنەسسانسقا تۇرتكى بولدى.
وزەگىندە تەكتىلىك پەن كىسىلىك، ءىلىم مەن پاراسات جاتقان بۇل وركەنيەت تولەرانتتىقتىڭ دا تاماشا ۇلگىسىن كورسەتتى. «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇيۋدى» ۋاعىزداعان ۇلى دالانىڭ سان الۋان تۇرعىندارى بەيبىت عۇمىر كەشتى. تۇركىلەر قۇرعان الىپ يمپەريالاردا تەڭ دارەجەدە تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرگەن ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى ءوز تىلدەرى مەن دىندەرىن، سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارىن ودان ءارى دامىتىپ وتىردى.
التاي مەن اقتەڭىزدىڭ اراسىنداعى الىپ اۋماقتى مەكەن ەتكەن تۇركىلەر بايتاق تەرريتورياعا قاراماستان تۇتاستىقتارىن ساقتاي ءبىلدى. قىران ۇشسا قاناتى تالاتىن، قۇلان جورتسا تۇياعى توزاتىن شەكسىز كەڭىستىكتە عۇمىر كەشكەن ءباھادۇر بابالار اتامەكەنىن ارداقتاپ، ونى التىن تاققا بالادى. دۇنيەنىڭ ءتورت تاراپىنا ءۇڭىلىپ، توقپاق جالدى تارپاڭدى ەرتتەپ مىنگەن ولار تۋعان جەردى تۇعىر ەتتى. قازىر دۇنيەنىڭ تۇركىلەر مەكەندەگەن قاي بۇرىشىنا بارساڭىز دا، ۇلىتاۋ مەن قاراتاۋ، التاي مەن تالاس، اقسۋ مەن قاراسۋ، سەيحۇن مەن جەيحۇن سياقتى جەر-سۋ اتتارىن كەزدەستىرەتىنىمىز سوندىقتان. بۇل - عۇمىرى جورىقتا وتكەن جاۋجۇرەك ۇلانداردىڭ جەرىنە دەگەن ساعىنىشى بولسا كەرەك. ءتىپتى، ءۇندىستاندى تۇتاس بيلەپ، ءوز ءداۋىرىنىڭ ەڭ قۇدىرەتتى پاتشالارىنىڭ ءبىرى بولعان بابىردىڭ دا جازبالارىنان جەرىنە دەگەن وسى ساعىنىشتى سەزەسىز.
بايتاق تۇركى تاريحىنىڭ تەرەڭ تامىرلارى بايىرعى تايپالارعا بارىپ تىرەلەتىنى بەلگىلى. دۇنيەگە تارىداي شاشىراعان تۋىس جۇرتتىڭ وزەگىن قۇرايتىن بۇل ىرگەلى رۋ-تايپالار بارعان جەرلەرىندە كوبىنە جۇتىلىپ كەتكەنىمەن، تۇپكى قازىقتارى قازاق جەرىندە قاعىلعاندىقتان، ولاردىڭ اتاۋلارى دا قاراشاڭىراقتا قاز-قالپىندا ساقتالىپ قالعان. سوندىقتان الاشتىڭ اقيىق اقىنى ماعجان جۇماباي ۇلى جىرلاعانداي، قازاق جەرى - بۇگىندە تۇگەل تۇركىنىڭ قۇتتى قاراشاڭىراعى ءھام التىن بەسىگى ەكەنىن ۇمىتپاعان ابزال.
قۇتتى قۋات قاينارلارى
قوعام تانۋ مەن تاريح فيلوسوفياسىنىڭ اتاسى سانالاتىن ابدراحمان يبن حالدۋن بۇدان التى عاسىر بۇرىن جازىلعان «مۇقادديما» اتتى اتاقتى ەڭبەگىندە «اسابيە» دەگەن ۇعىم قولدانعان ەكەن. ول - جاقىندىق، جاردەمدەسۋ، ورتاق مۇددە، كۇش بىرىكتىرۋ، قۇلشىنۋ، سىرتقى جاۋلارعا بىرگە تويتارىس بەرۋ سياقتى ماعىنالارعا كەلەدى. يبن حالدۋننىڭ جازۋىنشا، قاننىڭ تارتۋى مەن جاننىڭ جاقىندىعى شەجىرە ارقىلى تايپالىق بىرلەستىككە نەمەسە مەملەكەتكە اينالادى. ال مۇددە بىرلىگى مەن اردىڭ ۇندەسۋى - مادەنيەت پەن وركەنيەتتى قۇرايدى. ول «وركەنيەت اعاشىنىڭ تامىرى - كوشپەندىلىكتە، كەۋدەسى - مەملەكەت پەن قالا تۇرمىسىندا، ءدانى دە مۇددە بىرلىگىندە» دەپ ەسەپتەيدى. سوندىقتان يبن حالدۋن «بۇكىل وركەنيەتتەردىڭ باستاۋىندا كوشپەندىلەر تۇر» دەگەن توقتام جاسايدى. بۇل رەتتە عۇلاما «كوشپەندىلەر» دەپ تۇركىلەردى دە مەڭزەپ تۇرسا كەرەك.
دوڭگەلەنگەن دۇنيە ءبىر ورنىندا تۇرمايدى. ال تەمىرقازىقتىڭ توڭىرەگىندە جىلجىعان جۇلدىزدار سياقتى قوزعالعان عاسىرلار كەرۋەنى ۇلى دالادان باستاۋ الادى. سەبەبى، كوشپەندىلەر اركەز ارەكەتتە بولادى. ال ۇدايى قوزعالىستان قۋات تۋاتىنى بەلگىلى. سونىمەن قاتار، تابيعاتپەن ەتەنە بايلانىستا ءومىر كەشەتىن ولار «مالىم - جانىمنىڭ، جانىم - ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن ۇستانىمدا بولىپ، ار تازالىعى مەن ابىروي بيىگىن ءارقاشان جوعارى قويادى. وسىعان بايلانىستى ىنتىماق پەن قوعامنىڭ بىرلىگى باستى قۇندىلىق بولىپ سانالادى.
مادەنيەتتەردىڭ تاعدىرىن ادامزاتتىڭ عۇمىرىنا تەڭەپ، ونىڭ دا «بالالىق شاعى، ەرجەتىپ، ەسەيۋ كەزەڭى، كەمەلدەنۋى جانە توقىراپ، قۇلدىراۋى بولادى» دەپ جازعان يبن حالدۋن وركەنيەتتەردىڭ قۇلدىراۋىن قالا تۇرعىندارىنىڭ توعىشار ارەكەتتەرى مەن ىسىراپشىلدىققا بايلانىستى قاراستىرادى. ايگىلى ءامىر تەمىرگە كەزدەسىپ، كەڭەس بەرگەن عالىمنىڭ ويلارى كەيىن ⅩⅩعاسىردا ارنولد ءتوينبيدىڭ مادەنيەت تۋرالى پايىمدارىنا نەگىز قالادى. ال ءوز كەزەگىندە بۇل ل. ن. گۋميليەۆتىڭ بارشاعا بەلگىلى «پاسسيونارلىق» تۋرالى تەورياسىنا تۇرتكى بولدى.
راسىندا، ۇلى ويشىل ايتقان ۇلتتار مەن مادەنيەتتەردىڭ دامۋ كەزەڭدەرىنە داۋىرلەردىڭ الماسۋى مەن قۇتتى قۋاتتاردىڭ دۇمپۋلەرى ەرەكشە سەرپىن بەرەدى. كۇللى ادامزاتتىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي اسەر ەتىپ، تۇتاس قۇرلىقتىڭ كارتاسى مەن جاعراپيانى وزگەرتۋگە اپاراتىن مۇنداي تەكتونيكالىق وزگەرىستەر دۇركىن- دۇركىن اينالىپ كەلەدى. بۇلاردىڭ قاتارىنا قيىر شىعىستان شىعىس ەۋروپاعا، وڭتۇستىك سىبىردەن سولتۇستىك ءۇندىستانعا دەيىنگى ۇلان-عايىر ايماقتى باعىندىرعان عۇندار مەن كوك تۇرىكتەر ءداۋىرى، شىعىس تۇركىستاننان تاياۋ شىعىسقا دەيىن سوزىلىپ جاتقان ۇلى سالجۇق جانە التاي مەن شىعىس ەۋروپا اراسىنداعى شەكسىز كەڭىستىككە بيلىك جۇرگىزگەن التىن وردا ءداۋىرى سياقتى اسا ءىرى تاريحي كەزەڭدەردى جاتقىزۋعا بولادى. ۇلى دالادان باستاۋ العان بۇل اۋقىمدى وقيعالاردىڭ بارلىعى دا ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى وراسان زور وزگەرىستەرگە تۇرتكى بولدى. ءداۋىر الماسىپ، جاڭا مەملەكەتتەر، ۇلتتار مەن ۇلىستار تاريح ساحناسىنا شىقتى.
بايقاپ وتىرساق، مۇنداي تەكتونيكالىق وزگەرىستەرگە نەگىز بولعان داۋىرلىك دۇمپۋلەردىڭ بارلىعىنا ورتاق سيپاتتار بار. بىرىنشىدەن، التايدان باستاۋ العان بۇل مەملەكەتتەر قازىرگى قازاق دالاسىندا قۋاتتانىپ، سودان كەيىن ىقپال ەتۋ ايماعىن كەڭەيتە تۇسكەن. ەكىنشىدەن، شىعىس پەن باتىستىڭ اراسىن جالعاعان قۇدىرەتتى دەرجاۆالار «ۇلى جىبەك جولى» سياقتى الەمدىك ساۋدا-ەكونوميكالىق جولداردىڭ دامۋىنا باسا ءمان بەرىپ، ونى ءوز باقىلاۋلارىندا ۇستاعان. ۇشىنشىدەن، باتىسقا قاراي باعىت العان يمپەريالاردىڭ بارىندە ۇلى مۇرات، اسىل اڭسار بولعان. ولار ءار كەزەڭدە «وتۇكەن»، «ەرگەنەقون»، «جەرۇيىق»، «جيدەلىبايسىن»، « قىزىل الما»، «داۋلەت ءاباد مۇددەت» دەگەن سياقتى ءتۇرلى اتاۋلارمەن كورىنىس بەرسە دە، تۇپكى قازىقتارى «بەڭگۋ ەل - ماڭگى ەل مۇراتىمەن» ۇشتاسىپ جاتقان. تورتىنشىدەن، بۇكىل ۇلى ىستەر مەن تاريحي وقيعالاردىڭ باسىندا تاڭىرىدەن قۋات العان تەگەۋرىندى تۇلعالار - قۇدىرەتتى قاعاندار مەن دانىشپان امىرشىلەر تۇرعان. قيلى كەزەڭنىڭ قيىن شارتتارىن جەڭە وتىرىپ، سىن ساعاتتا ەلىن باستاپ، عالامات ەرلىكتەر جاساعان اتتيلا، بۋمىن، ەستەمي، الپارسلان، بابىر سىندى ۇلى امىرشىلەر مەن داڭقتى قولباسىلار الەم كارتاسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتكەن. سوندىقتان، قۇتتى مەكەن، ەكونوميكالىق قۋات، ۇلى مۇرات جانە تەگەۋرىندى تۇلعا ۇلى دالانىڭ تۇرعىندارىن ۇلى وزگەرىستەرگە باستاپ وتىرعان.
قازاق حاندىعىنىڭ قاسيەتتى قوزىباسى تاۋىندا تۋ كوتەرىپ، جەكە مەملەكەت بولىپ شىققان ⅩⅤ عاسىردا دا الەمدىك وزگەرىستەرگە جالعاساتىن وسىنداي ءداۋىر الماسۋىنا تۇسپا-تۇس كەلگەن ەدى.
الماعايىپ وزگەرىستەر زامانى
راسىندا، يبن حالدۋن ايتقانداي، ءار نارسەنىڭ باسى بولاتىنى سياقتى، ونىڭ سوڭى دا كەلۋى ءتيىس. سول سياقتى مادەنيەتتەر مەن وركەنيەتتەر دە شىڭنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە شىققاننان كەيىن، ەگەر ءوزىن جاڭالاي الماسا، ەرتەلى- كەش توقىراۋ جانە قۇلدىراۋدى باستان كەشەدى.
تۇرىكتەر ءۇشىن دە بۇل قاعيدات وزگەرمەدى. جۇزدەگەن جىلدار بويى ەۋرازيا كەڭىستىگىنە جەكە بيلىگىن جۇرگىزىپ، ادامزات تاريحىنا ىقپال ەتىپ كەلگەن ۇلىستىڭ ابىرويلى التىن عاسىرى ۇزاققا سوزىلعان توقىراۋ كەزەڭىنىڭ باسىنا اينالدى. التىن عاسىر دەيتىنىمىز، ون بەسىنشى عاسىردا وسمانلى مەملەكەتى ابدەن كەمەلىنە كەلىپ، ىستامبۇلدى باعىندىردى. وسىلايشا، ريم يمپەرياسىنىڭ جالعاسى بولىپ كەلگەن ۆيزانتيانى تىزە بۇكتىرىپ، ونىڭ ۇستىنە قوسوبادا (كوسوۆو) باتىستىڭ بىرىككەن قولىنا كۇيرەتە سوققى بەرىپ، بالكان تۇبەگىنە ءبىرجولا ورنىقتى. تاياۋ شىعىس پەن سولتۇستىك افريكادا مىسىر ماملۇكتەرىنىڭ ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇردى. ولار قاسيەتتى مەككە-مەدينەگە يەلىك ەتىپ، يەرۋساليم مەن شامعا بيلىك جۇرگىزدى. ءۇندىستاندا بابىر تاققا شىعىپ، ۇلى موعول يمپەرياسى قۇرىلدى. يران مەن كاۆكازدا قاراقويلى، اققويلى، ءسافاۋي (سيەۆەفي) اۋلەتتەرىنىڭ بيلىگىنە جالعاستى. وسىلايشا ەۋروپا، ازيا جانە افريكاعا ۇستەمدىك ەتكەن تۇركىلەر تۇتاستىقتارىن ساقتاي ءبىلدى. حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ تۇركى ەلدەرىنە ارنالعان «ورتاق تۇركى تاريحى» وقۋلىعىن وسى كەزەڭمەن اياقتاۋدى ۇسىنۋى دا سوندىقتان.
ءدال وسى تۇستا رەنەسسانس داۋىرىندە ۇيقىدان ويانعان ەۋروپا قۇرلىعىندا دا ۇلكەن وزگەرىستەر باستالدى. گابسبۋرگتەر اۋلەتىنىڭ باسشىلىعىمەن باتىس بىرىگە ءتۇستى. عىلىمنىڭ بۇقارالىق سيپات الۋىنا نەگىز قالاعان ءداۋىر باستالىپ، يوگانن گۋتەنبەرگتىڭ باسپاحاناسى ىسكە قوسىلدى. ونەركاسىپ پەن ساۋدانىڭ قارقىندى دامۋى سونى مۇمكىندىكتەردىڭ جولىن اشتى. پورتۋگال تەڭىزشىلەرىنىڭ ىزدەنىستەرى مەن الىس ساپارلارى ۇلى جاعراپيالىق اشىلۋلاردىڭ باسى بولدى. كولۋمبتىڭ امەريكا قۇرلىعىنا جەتۋى، ۆاسكو-دا-گامانىڭ افريكانى اينالىپ ءوتىپ، ءۇندىستانعا بارۋى - جاڭا داۋىرگە جول اشتى. وسى كەزەڭدە چجەن حە باستاعان قىتاي تەڭىزشىلەرى دە ءۇندى-قىتاي ارقىلى پارسى شىعاناعىنا جانە شىعىس افريكاعا اياق باستى. بۇلاردىڭ بارلىعى جاڭا ساۋدا جولدارىنىڭ اشىلۋىنا جانە «ۇلى جىبەك جولىنىڭ» ءوز ماڭىزىن جويۋىنا اپارىپ سوقتى. ال بۇل ءوز كەزەگىندە ورتالىق ازيانىڭ جانە تۇركىلەر ۇستەمدىك قۇرعان ايماقتاردىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدا قۇلدىراۋىنا، قالالاردىڭ كۇيزەلۋىنە سەبەپ بولدى. ساۋدا ارقىلى تۇسەتىن تابىس كوزدەرى كۇرت ازايىپ، الەۋەتى السىرەي باستاعان حاندار ولجاعا تالاسقانداي، ءبىر-بىرلەرىمەن اياۋسىز قىرقىسقا ءتۇستى. وسىلايشا، جۇتقا جاۋگەرشىلىك قوسىلىپ، ءبىر كەزدەرى گۇلزار باققا ورانعان، كىتاپحانالارى باي تۇركى قالالارى قاڭىراپ بوس قالا باستادى.
اۋەلى وندىرىستەن كەرى قالۋ، تەڭىز جانە مۇحيتتارعا شىعا الماۋ، ءىرى ساۋدا جولدارىنان ايىرىلۋ، ەكونوميكالىق مەشەۋلىككە ۇشىراۋ ارقىلى باستالعان توقىراۋ ءداۋىرى كوپ ۇزاماي باسىبايلى بوداندىققا اپارىپ سوقتى. ارينە، ونىڭ باسقا دا سەبەپتەرى بولدى. بۇل رەتتە، الدىمەن جەلمەن جارىسقان جىلقى ءداۋىرى اياقتالعانىن ايتۋعا ءتيىسپىز. كەمە جانە ودان كەيىن شىققان ءتۇرلى تاسىمال كولىكتەرى جىلقىنىڭ ورنىن الماستىردى. ۇشىنشىدەن، جاۋىنگەر جۇرتتىڭ جىگەرىن جاسىتقان وتتى قارۋ شىقتى. تورتىنشىدەن، تۇركىلەر عىلىم-ءبىلىمنىڭ جاڭا جەتىستىكتەرىن جۇزەگە اسىرا المادى. ونىڭ ۇستىنە ءىلىم مەن ءدىننىڭ ارا-جىگى الشاقتاپ كەتتى. بەسىنشىدەن، اباي ايتقانداي، «التى باقان الاۋىزدىق» پەن «باس-باسىنا ءبي بولعان وڭشەڭ قيقىم» ەلدىڭ سيقىن كەتىردى. اعايىننىڭ ازعانىنان، بىرلىكتىڭ ازدىعىنان بەرەكە وزدى، ەل توزدى.
«دۇنيە - كەزەك» دەگەن. شىڭنان تومەن سىرعۋدىڭ العاشقى نىشاندارى ايبارلى التىن وردانىڭ ىرگەسى سوگىلۋمەن باستالدى. وسى كەزدە دەربەس شىركەۋگە يە بولىپ، ءدىن تۇتاستىعىنا قول جەتكىزگەن سولتۇستىك-باتىس كورشى ۆيزانتيانىڭ مۇراگەرى ەكەنىن جاريا ەتتى. ۇلى يمپەريانىڭ قۇلدىراۋى ونىڭ كىشىگىرىم حاندىقتارعا بولىنۋىنە اكەلىپ سوقتىردى. مىنە، وسىنداي داۋىرلەر الماسقان الماعايىپ زاماندا قازاق حاندىعى دۇنيەگە كەلدى.
ءبىر ايتا كەتەرلىك جايت، وسى كەزەڭدە جانە ودان كەيىنگى عاسىرلاردا پايدا بولعان حاندىقتار اراسىندا تەك قازاق حاندىعى عانا ومىرشەڭدىگىن كورسەتىپ، تۇتاس ۇلتقا اتىن بەرىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ جەتتى. اۋلەتتىڭ، ايماقتىڭ نەمەسە قالانىڭ اتىمەن اتالعان وزگە حاندىقتاردىڭ بارلىعى دا كەيىن تاريح ساحناسىنان سىرعىپ كەتتى. سوندىقتان، قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىن، ەلباسى ايتقانداي، ورتالىق ازياداعى ۇلتتىق تاريحتىڭ باستاۋى دەۋگە دە بولادى.
الاش اڭسارى - ماڭگى ەل مۇراتى
قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىن كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ ءابىلقايىر حانعا وكپەلەپ كەتۋىنە عانا بايلانىستىرىپ قارايتىندار دا تابىلادى. بىزدىڭشە، ءجۇز مىڭداعان حالقى بار ىرگەلى مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋىنا مۇنداي «وكپە» نەگىزگى سەبەپ بولا المايدى. ونىڭ كوپتەگەن تاريحي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جانە ساياسي استارى بولسا كەرەك.
الىپ يمپەريانىڭ قۇلاۋى ايبارلى جۇرتتى ەسەڭگىرەتىپ كەتتى. حالىق قايىرسىز حاندار مەن ءالسىز امىرشىلەردەن مەزى بولدى. ۇلى ماقسات پەن ۇيىستىراتىن ورتاق مۇددەنىڭ جوقتىعى ەلدى كۇيزەلتتى. دەگەنمەن، ءالى بوداندىقتىڭ قامىتىن كيىپ كورمەگەن بۇلا جۇرت تەكتى مىنەزىنەن ايىرىلا قويماعان ەدى. ولار «ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالعان» ەسىل كۇندەردى اڭسادى. ەل ايىرىلعان وسىنداي الماعايىپ زاماندا بۇقارانىڭ تامىرىن تاپ باسقان جيرەنشە شەشەن ەلدى ىنتىماققا شاقىردى، ابىز اقىن اسان قايعى جەلماياعا ءمىنىپ، قۇتتى قونىس جەرۇيىق- جيدەلىباي سىندى ىزدەدى. سوندىقتان، بىزدىڭشە، قازاق حاندىعى قۇرىلۋىنىڭ تۇپكى استارىندا دا يبن حالدۋن ايتقانداي، مۇددە بىرلىگى جاتتى. ونى «الاش اڭسارى»، «ماڭگى ەل مۇراتى» دەپ اتاۋعا بولاتىن شىعار.
كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ قۇرعان جاڭا مەملەكەتتىڭ تۇعىرى رەتىندە شۋ ءوڭىرىن تاڭداۋىندا دا وسى اسىل اڭسار جاتىر دەپ ويلايمىز. بۇل ورايدا، ورتا عاسىرلىق دەرەك كوزدەرى شۋ ءوڭىرىنىڭ تۇرىكتەر ءۇشىن قاسيەتتى جەر بولىپ سانالاتىنىن جازادى. ماسەلەن، گارديزي «سۋيابقا جاقىن جەردە تۇرىكتەردىڭ قاسيەتتى تاۋى بار، ولار وسى تاۋعا تابىنىپ، سوعان سەرت بەرەدى. ولار «بۇل ءتاڭىردىڭ تۇراعى» دەيدى» دەپ اتاپ كورسەتكەن. قىتاي دەرەكتەرى دە سۋياب قالاسىنىڭ سولتۇستىگىندە قاسيەتتى تاۋى تۇرىك قاعاندارىنىڭ تاعىنا وتىراتىنىن ايتادى. دەمەك، شۋ وڭىرىنە بەت بۇرعان قازاق حاندىعى تاريحي جادىنى جاڭعىرتىپ، بايىرعى باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ مەملەكەتتىك ءداستۇرىن قايتا جالعاپ وتىر.
بۇل ورايدا ەلباسىنىڭ ۇلىتاۋداعى ۇلاعاتتى سوزىندە قازاق حالقىنىڭ تاريحي تامىرلارىن سوناۋ عۇن، كوك تۇرىك جانە التىن وردا داۋىرىمەن ساباقتاستىرا قاراۋىندا ۇلكەن ءمان بار دەپ ويلايمىز.
كوك تۇرىكتەردىڭ ايبىندى رۋحى دۇركىرەي كوتەرىلىپ، ۇلى دالانىڭ اردا ۇلدارى اعايىننىڭ ارازدىعىنا قاراماي، تۇگەل اتقا قوندى. وسى قۇتتى قۋاتتى باعالاي، باعىتتاي بىلگەن العاشقى قازاق حاندارى دەشتى قىپشاق دالاسىن تۇتاس بيلەۋدى، سول ارقىلى جوشى ۇلىسىن - التىن وردانى قايتا قالپىنا كەلتىرۋدى كوزدەدى. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي «تاريحي راشيدي» ەڭبەگىندە: «قاسىم حان كۇللى دەشتى قىپشاقتى باعىندىرىپ، جوشى حاننان سوڭعى ۋاقىتتا ەشكىم قول جەتكىزە الماعان تابىستارعا جەتتى. ونىڭ اسكەرىنىڭ سانى ميلليونعا ۇلاستى» دەپ جازعان. سوندىقتان، قازاق حاندىعىن التىن وردانىڭ مۇراگەرى دەپ اتاۋعا تولىق نەگىز بار. بۇعان كوپتەگەن سەبەپتەر بار.
بىرىنشىدەن، قازاق حاندىعى التىن وردا مەملەكەتىنىڭ اۋماعىن قامتىدى. ەكىنشىدەن، حاندىقتىڭ نەگىزىن قالاعان اۋلەت جوشىنىڭ كىندىگىنەن تارادى، وسىعان بايلانىستى حاندىق «جوشى ۇلىسى» دەپ تە اتالىپ ءجۇردى. ۇشىنشىدەن، جوشى مەن ونىڭ ايبىندى ۇرپاقتارى ماڭگىلىككە تىنىستاعان ۇلىتاۋ مەن سارايشىق قازاقستان تەرريتورياسىندا ورنالاسقان. تورتىنشىدەن، التىن وردا قۇرامىنداعى رۋ- تايپالار قازاق حاندىعىنىڭ ۇيىتقىسىنا اينالدى. ۇلىسقا قاراعان تايپالاردىڭ، ماسەلەن نوعايلاردىڭ لەك-لەگىمەن قازاق حاندىعىنا كەلىپ قوسىلۋى، قازاق حاندارىنىڭ دا تەرىسكەيدەگى تۋىستارىمەن ءىرى قاقتىعىستارعا بارماي، ولاردى قورعاۋعا تىرىسۋى، ماسەلەن باشقۇرتتاردى باۋىرعا تارتۋى دا بەكەر ەمەس دەپ ويلايمىز. بەسىنشىدەن، شاڭىراق كوتەرگەن حاندىق قۇدىرەتتى يمپەريانىڭ داستۇرلەرىن جاڭعىرتۋعا ۇمتىلدى. قازاق ەلىنىڭ تولەرانتتى مىنەزى التىن وردادان قالعان قاسيەتتىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. مىنە، وسىنداي سەبەپتەرگە بايلانىستى شوقان ءۋاليحانوۆ كەزىندە «قازاقتار وزدەرىن التىن وردانىڭ ۇرپاقتارى رەتىندە ەسەپتەيدى» دەپ جازعان.
قۇرىلعانىنا كوپ ۋاقىت وتپەسە دە قۇدىرەتتى كۇشكە اينالىپ، سىعاناق پەن ساۋراندى، وتىرار مەن سايرامدى قايتارىپ الىپ، تۇركىستاندى استانا ەتكەن جاس مەملەكەت كەيىنىرەك سامارقان مەن بۇحاراعا، ءتىپتى، قاشعار مەن اۋعانستانعا دەيىنگى ايماقتارعا جورىق جاساپ، ورتالىق ازياعا بيلىك جۇرگىزۋگە ۇمتىلدى. حاندىقتىڭ ايبىنىن اسىرىپ، ابىرويىن تاسىتقان قاھارلى حانداردىڭ ءبىرىنىڭ استراحان ماڭايىندا ماڭگى تىنىستاۋى، ەندى ءبىرىنىڭ بۇحارا تۇبىندە وپات بولۋى دا ۇلان- عايىر ايماقتى قۇراعان ۇلى مۇراتتىڭ ايعاعى بولسا كەرەك. بۇل - قازاق حاندىعىنىڭ ۇلى دالادا سالتانات قۇرعان كوشپەلى يمپەريالاردىڭ سوڭعى جۇرناعى ەكەنىن كورسەتەدى.
قازاق حاندىعىنىڭ شۋ مەن سىر بويىن تۇعىر ەتۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى - ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ساۋدا جولدارىنا باقىلاۋ ورناتىپ، ەكونوميكالىق قاتىناستارعا ىقپال ەتۋگە ۇمتىلۋدان تۋعان ەدى. دەگەنمەن، جاڭا بالاما ساۋدا جولدارىنىڭ اشىلۋى جىبەك جولىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە كەدەرگى بولدى. سوندىقتان ۋاقىت وتە كەلە الەۋەتى كەمىپ، تۇيىقتالا تۇسكەن حاندىق 1569-جىلى وسمانلى باس ءۋازىرى سوكوللۋ مەحمەتتىڭ ايگىلى ۆولگا-دون كانالى جوباسىنىڭ ىسكە اسپاي قالۋىمەن بىرگە باتىستان مۇلدە قول ءۇزدى.
وسى رەتتە ايرىقشا ايتا كەتەرلىك جايت، كەز كەلگەن ىرگەلى مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋىنا تەگەۋرىندى تۇلعالاردىڭ ەرەكشە سەرپىن بەرەتىنى بەلگىلى. بىزدىڭشە، قازاق حاندىعىنىڭ تۇعىرلى تۇلعاسى - قاسىم حان! الماعايىپ زاماندا دۇنيەگە كەلگەن ابىلاي - ەسەڭگىرەگەن ەلدىڭ ەسىن جيعان حان بولسا، قازاق حاندىعىنىڭ تەرريتورياسىن ايقىنداپ، ونى ۇلى ماقساتتارعا باستاعان - قاسىم حان! وسىنى ۇرپاق ساناسىنا سىڭىرگەن كەزدە عانا ءبىز سول ءداۋىردىڭ داڭقتى كۇندەرى مەن اسىل اڭسارىنا قول جەتكىزە الامىز.
اراعا بەس ءجۇز جىل سالىپ بارىپ ەسەسى كەتكەن ەلدىڭ ەڭسەسى قايتا تىكتەلدى. قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى نۇرلى جولعا ۇلاستى.
تۇركى الەمىنىڭ تەگەۋرىندى تۇلعاسى
مىڭجىلدىقتار توعىسقان تۇستا ءداۋىر قايتا اينالدى. قۋاتتى دۇمپۋلەر تاعى دا ۇلى وزگەرىستەرگە الىپ كەلدى. ناتيجەسىندە ⅩⅩعاسىردىڭ يمپەرياسى قۇلاپ، تاۋەلسىز جاس مەملەكەتتەر پايدا بولدى. سولاردىڭ اراسىندا ابىرويلى اتىن كەشەگى ايبارلى حاندىقتان العان قازاق ەلى دە بار ەدى.
وتكەننىڭ ونەگەسى - بۇگىنگىنىڭ باعا جەتپەس بايلىعى. جەتكەنىن باعامداپ، بارىن باعالاعان جان قاشاندا جۇرىسىنەن جاڭىلمايدى. سوندىقتان تاعىلىم تۇيگەندەر عانا تاريحقا باعىت بەرە الادى. بۇل رەتتە برودەل ايتقانداي، تاريح تۇلعالاردى تۋدىرادى، سول سياقتى تاريحتى دا تۇلعالار جاسايدى. الاساپىران كەزدە ەل تىزگىنىن ۇستاعان نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ حالقىن ارايلى ازاتتىققا باستادى. سول ارقىلى ارقاۋى ءۇزىلىپ قالعان ەلدىك ءداستۇر جالعانىپ، ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل مەملەكەتتىڭ نەگىزدەرى ورنىقتى. كۇن استىندا التىن قىرانى قالىقتاعان اسپان ءتۇستى كوك بايراق اسقاق جەلبىرەدى. ۇلت ۇيىسىپ، قايماعى بۇزىلماعان بەرەكەلى بىرلىك ورنادى. الەم جۇرتشىلىعىنا وركەنيەتتەر قاقتىعىسى ەمەس، مادەنيەتتەر كەلىسىمىنىڭ كىلتىن ۇسىنعان نازاربايەۆ پەن قازاقستان دەگەن ۇعىمدار بالاما سوزگە اينالدى.
قاشاندا ىزگىلىكتى مۇرات ەتكەن قازاق جۇرتى جاڭا عاسىردا جەرۇيىعىن تاۋىپ، پاراساتتى قالاسىن ورناتتى. ارقا توسىندە قۇتتى قۋاتتىڭ سيمۆولى ىسپەتتەس اسقاق استانا بوي كوتەردى. ەۋرازيانىڭ جۇرەگىنە ورنالاسقان جاڭا ەلوردا قازاقستاننىڭ بويىنا قان جۇگىرتتى، ۇلتتىق ساناعا جاڭا مازمۇن بەردى. كۇلتەگىننىڭ مۇراسى كەلىپ، كوك تۇرىكتىڭ رۋحىن تىرىلتكەن، التىن سامۇرىعى اسپان تىرەپ، بايتەرەگى كوكپەن تالاسقان ەلوردادا «ماڭگىلىك ەل» مۇراتى قايتا وياندى. كەنەسارىنىڭ رۋحى اتويلاپ، كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ ەسكەرتكىشتەرى التاي مەن اتىراۋ، ارقا مەن الاتاۋدىڭ اراسىنداعى الىپ ايماقتا دۇركىرەي كوتەرىلگەن جاسامپازدىق رۋحى ۇلى دالاعا سەرپىن بەردى. ەلباسىنىڭ قولتاڭباسىنا اينالعان اسەم استانا تۇركى وركەنيەتىن قايتا جاڭعىرتىپ، تۇركى الەمىنىڭ العاشقى مادەنيەت ورتالىعى اتالدى.
ەلباسى كەزىندە ەۋرازيانىڭ كۇرەتامىرى بولعان ۇلى جىبەك جولىن قايتا جانداندىرىپ، ورتالىق ازياداعى ىقپالىن ارتتىرا ءتۇستى. قازاقستان ايماقتاعى ىرگەلى ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەردىڭ بەلسەندى قوزعاۋشىسىنا اينالىپ، مادەنيەتتەر مەن وركەنيەتتەردى جاقىنداستىرعان دانەكەر كوپىرگە اينالدى، مەگاجوبالاردىڭ مەكەنى اتالا باستادى.
بۇل تۇرعىدان العاندا روبەرت كاپلاننىڭ «ماككيندەردىڭ حارتلاندى - ول قازىرگى قازاقستان. باتىس سىبىردەن كاسپييگە دەيىن سوزىلىپ، ورتالىق ازيانىڭ باسىم بولىگىن الىپ جاتقان قازاق دالاسى ەۋرازيانىڭ ءدال ورتاسىنا ورنالاسقان» دەگەن ءسوزى ەرىكسىز ويعا ورالادى.
كوك تۇرىكتىڭ اتاجۇرتىندا جاس مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن قالاعان قازاقستان پرەزيدەنتى تامىرى ءبىر تۋىس جۇرتتى تۇگەندەپ، ءۇزىلىپ قالعان التىن ارقاۋدى قايتا جالعادى. تۇركى الەمىنىڭ ىنتىماقتاستىعىنا ايرىقشا ءمان بەرگەن ن. ءا. نازاربايەۆ 1991-جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا تۇرىك ەلىنە رەسمي ساپارمەن باردى. بۇل - كەڭەستىك رەسپۋبليكا باسشىلارى اراسىندا تۇركياعا العاش كەلگەن پرەزيدەنت رەتىندە تاريحقا ەنگەن ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ تاريحي تاڭداۋى بولاتىن. قازاقستان مەن تۇركى ەلدەرىنىڭ تىعىز قارىم-قاتىناستارى جىل سايىن ارتا ءتۇستى. ەلباسى ىرگەدەگى باۋىرلاس ەلدەرمەن دوستىق بايلانىستاردى ارتتىرۋعا باسا نازار اۋدارىپ، ورتالىق ازيا ىنتىماقتاستىعىن قۇرۋ جونىندە باستاما كوتەردى. وسى ماقساتتا وزبەكستان مەن قىرعىزستاننىڭ مەملەكەت باسشىلارىن تاريحي ورداباسىدا تابىستىرعان نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى ايماقتىق ىنتىماقتاستىقتى ارتتىرۋ جولىندا ناقتى قادامدار جاسادى. التاي مەن انادولىنىڭ اراسىن قوسقان نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ ءتۇبى ءبىر تۋىس ەلدەر تۇگەل مويىنداعان تەگەۋرىندى تۇلعاعا اينالدى.
انكارا قالاسىندا قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ، استانادا تۇركيانىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى اتاتۇرىكتىڭ ەسكەرتكىشى ورناتىلعانى بەلگىلى. جاڭا مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاعان ۇلى تۇلعالارعا ارنالعان بۇل تۇعىر - تەگى ءبىر، تاريحى ورتاق، ءتىلى ۇقساس، تاعدىرى جاقىن تامىرلاس تۇركى جۇرتىنىڭ باۋىرلاستىعىنا قويىلعان بەلگى سياقتى. بۇل - الاساپىران زاماندا ۇلتتىق مەملەكەتتەرىنىڭ نەگىزىن قالاپ، ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن بىرلىگىن نىعايتۋعا كۇش-جىگەرىن سارپ ەتكەن جانە تۇركى جۇرتىنىڭ بولاشاعىنا قىزمەت ەتكەن اتاتۇرىك پەن نازاربايەۆ اراسىنداعى تاريحي ساباقتاستىقتى كورسەتەدى.
سوندىقتان بولسا كەرەك، تۇركىستان قالاسىندا وتكەن جيىندا تۇركيا پرەزيدەنتى ابدوللا گۇل قازاقستان باسشىسىنىڭ يىعىنا اق شاپان جاۋىپ، قولىنا اسا تاياق ۇستاتىپ، ونى «تۇركى الەمىنىڭ كوشباسشىسى» دەپ باعالادى. ول «مارتەبەلى نازاربايەۆ تۇركى الەمىنىڭ ەڭ كورەگەن مەملەكەت باسشىسى، شىن مانىندەگى تۇعىرلى تۇلعاسى»، دەپ باعا بەردى. رەدجەپ تايىپ ەردوعان 2012-جىلى نازاربايەۆتى «كۇللى تۇركى الەمىنىڭ دۋايەنى» دەپ اتادى. تاتار حالقىنىڭ داڭقتى پەرزەنتى م. شايميەۆ «تۇركى الەمىنىڭ قايتا بىرىگىپ، شاڭىراق كوتەرۋى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسى» دەپ باعالاسا، وزبەكستان پرەزيدەنتى ي. كارىموۆ ەلباسىنىڭ كورەگەندىگىن اتاپ ءوتتى. مۇنىڭ بارلىعى تۇركى الەمىنىڭ ەلباسىنا بەرگەن ءادىل باعاسى رەتىندە باعالانادى.
جالپى، تۇركى جۇرتىنىڭ مەملەكەت باسشىلارى تاۋەلسىزدىك العان توقسانىنشى جىلداردان بەرى ءجيى كەزدەسىپ، كەلەلى ماسەلەلەر جونىندە پىكىر الماسىپ كەلەدى. جيىرما جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى وتكىزىلىپ كەلە جاتقان سامميتتەرگە تۇراقتى قاتىسىپ كەلە جاتقان جالعىز پرەزيدەنت - نۇرسۇلتان نازاربايەۆ. بۇل - ەلباسىنىڭ تۇركى الەمىندەگى كوشباسشىلىعىن ايقىندايتىن ماڭىزدى جايتتىڭ ءبىرى.
تۇركى جۇرتىنىڭ تاعدىرى تالقىعا تۇسكەن كەلەلى كەزدەسۋلەرگە ۇيىتقى بولعان قازاقستان پرەزيدەنتى 2006-جىلى انتاليادا وتكەن جيىندا تۇركى اقساقالدار كەڭەسى، تۇركپا جانە تۇراقتى حاتشىلىق قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەردى. تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ 2009 -جىلى قازان ايىندا ناحچىۆاندا وتكەن IXسامميتىندە ءتۇبى ءبىر حالىقتاردىڭ ىنتىماقتاستىعىن نىعايتۋ جولىندا اسا ماڭىزدى تاريحي قادام جاسالدى. تۇركى كەڭەسىن قۇرۋ جونىندەگى كەلىسىمگە قازاقستان، ازەربايجان، تۇركيا جانە قىرعىزستان پرەزيدەنتتەرى قول قويدى. بۇل - اسا ءىرى بەتبۇرىس كەزەڭنىڭ باسىنا اينالدى. وسى ورايدا استانادا ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن اشىلعان حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى - قازاقستاننىڭ تۇركى الەمىندەگى جەتەكشى ءرولىن بەكەمدەي تۇسۋگە باعىتتالعان كورەگەن شەشىم بولدى.
تۇركى الەمى داۋىرلەر الماسقان XXIعاسىردا جۇگىن جيناقتاپ، جاڭا بەلەسكە بەتتەپ بارادى. بۇل رەتتە ونىڭ باعىت الار تەمىرقازىعى - ماڭگى ەل مۇراتى ەكەنى انىق. ەندەشە، تامىرلاس ەلدەر تۇگەل مويىنداعان تۇعىرلى تۇلعا باستاعان كوش كولىكتى بولسىن.. .
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 2015-جىلعى 17- ناۋرىز
