قازاق جەرىندەگى ەجەلگى قالالار - ءابساتتار دەربىسالى
ول جاس عالىمدارعا وسى سالادا جۇرگىزگەن 40 جىلدىق عىلىمي جۇمىسى تۋرالى باياندادى. اتالعان كەزدەسۋدە ايتىلعان دەرەكتەردى «قازاقپارات» ح ا ا وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.
اققالا
يسفيدجاپ - بۇل وتە ەرتە كەزدەگى اتاۋ. كەيىن بۇل قالا ءالبايدا دەپ اتالعان. ماعىناسى - «اققالا». قازىرگى اتاۋى - سايرام. وسى قالادان 34 عالىم شىعىپ وتىر. ايتپاقشى، وسى جاقىندا مەن يسپانيادا بولىپ، ءبىر اتاقتى كىتاپحانادا جۇمىس ىستەگەن كەزدە ەكى سايراميدى تاپتىم. ولار، 14-15- عاسىردا ءومىر سۇرگەن ەكەن. ەكەۋى اعايىندى بولىپ شىقتى. ەكەۋى دە كەيىن اراب ەلدەرىنە كەتكەن عوي. سولاردىڭ ەكى تراكتاتى تابىلدى، يسپانيادان الىپ كەلدىم. بۇلار دا سول وتىز ءتورت عالىمنىڭ ىشىندە. ەندى مىناۋ تۇركىستانعا بارا جاتقان جولدا تەمىرلان دەيتىن اۋىل بار. ورداباسى اۋدانىنىڭ ورتالىعى. سودان 1 شاقىرىم جەردە، ارىس وزەنىنىڭ جاعاسىندا ءبىر قيراعان قالا جاتىر. ودان 5-6 شاقىرىم جەردە قاراسپان دەيتىن قيراعان قالانىڭ ورنى بار. وسى قاراسپاندا ءامىر تەمىر توقتامىستىڭ ەلشىلەرىمەن كەزدەسىپ، سول جەردە كەلىسسوز جۇرگىزگەن ەكەن. ال جاڭاعى، تەمىرلانعا جاقىن جاتقان قالانى ارابتار ارىسبانيكاس دەپ اتاعان. ولار تۇركى تىلىندەگى اتاۋىن دۇرىس بىلمەگەندىكتەن ۋسپانيكاس، سۋبانيكاس دەپ جازا بەرگەن عوي. ءبىراق، ءسوزدىڭ تۇبىرىندە ارىس دەگەن ءسوز بار. شىنىندا دا قالا ارىس وزەنىنىڭ جاعاسىندا جاتىر. سوندىقتان ارىس دەگەن ءسوز قالىپ قويعان. مىنە، وسى ارىسبانيكاستان شىققان 9 عۇلاما بار.
تۇركىستان ەكى دۇنيە ەسىگى عوي...
تۇركىستاننىڭ ەجەلگى اتاۋى - شاۋعار. ودان كەيىن - ياسى دەپ اتالعان. بەرتىن كەلە - تۇركىستان. شاۋعار دەگەن اتاۋدى ەستىگەندە تاڭ قالدىم. شاۋعار دەگەن بۇل نە ءسوز؟ سويتسەم، شاۋعار دەگەن سوعدى تىلىندە «قاراتاۋ» دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن! قاراتاۋدىڭ ەتەگىندە جاتىر عوي ەندى. قاراڭىزدارشى، ەشقانداي كەزدەيسوقتىق جوق. ءبارى ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى. مىنە، وسى شاۋعاردان 4 شاۋعاري تابىلدى. ياسىعا كەلەر بولساق، ءبىز ەندى قوجا احمەت ياساۋي اتامىزدى عانا بىلەمىز عوي، وكىنىشكە قاراي. ول ۇلكەن عالىم، بۇكىل تۇركى دۇنيەسىنىڭ رۋحانياتى! اقىن، دانا بابامىز. ال ەندى، مەنىڭ زەرتتەۋلەرىم بويىنشا قوجا احمەت ياسساۋي اتامىزعا دەيىن ابدوللا ءال-ياسساۋي دەيتىن دە عالىم شىعىپ وتىر! ودان قالا بەردى قوجا احمەت ياسساۋيدەن كەيىن دە التى ءال-ياسساۋي شىققان ەكەن. بۇلار قايدا؟ نەگە بىلمەيمىز؟ بىلمەيتىنىمىز سول، ولار كاشميردە جاتىر! كەزىندە كاشميردى يسلامداندىرۋعا بارعان ەكەن. مەن ءبىر جولى كاشميرگە بارعان كەزىمدە، جەرگىلىكتى عالىمدار ايتتى:
- ءبىزدىڭ مۇسىلمان بولۋىمىزعا ءسىزدىڭ اتالارىڭىز كوپ سەبەپ بولعان.
- نەگە؟ - دەيمىن عوي جاڭاعى.
- سىزدەر جاقتان كاشميرگە 600 سوپى كەلگەن ەكەن. ءسويتىپ، ءبىزدى يسلامداندىرىپتى.
سول 600 سوپىنىڭ التاۋى ءبىزدىڭ بابالارىمىز بولىپ شىقتى. تۇركىستاننان شىققان ياسىلىقتار. تۇركىستان قالاسىنان 31 عالىم شىققان. ەندى سولاردىڭ ىشىندە بىرەۋىنە عانا توقتالايىن. ءۇندىستانعا بارىپ جۇرگەن كەزىم. نيۋ-دەليدىڭ وڭتۇستىك جاعىندا ەسكى قالا بولعان. تۇعلىاباد دەگەن. قازىر دە بار. وندا وتە ادەمى مەشىتتەر بار. كەرەمەت ەندى، ورتا عاسىردا سالىنعان. سوندا ءبىر كىسى ماعان:
- ءسىز قازاقستاننان كەلدىڭىز بە؟
- ءيا، ءيا.
- مىنا جەردە ءبىر يمام زامي تۇركىستاني دەگەن كىسىنىڭ كەسەنەسى بار.
- ويباي، قايدا؟
- اناۋ تۇر! قالانىڭ وڭتۇستىك قاقپاسىنىڭ قاسىندا.
باردىم. سويتسەم، ەندى ۇلكەن كەسەنە ەمەس. ءبىزدىڭ قوجا احمەت ياسساۋي اتامىزدىڭ كەسەنەسىندەي ەمەس، ودان كىشىرەك كەسەنە. سوسىن قاراسام، ماڭدايىندا جازۋ بار ەكەن. تاقتاعا جازىلعان. وتە ەسكىرگەن. كوشىرىپ الدىم. پارسى تىلىندە ەكەن. كوشىرىپ الىپ، كەيىن زەرتتەپ قاراسام، بۇل كىسى 1539-جىلى قايتىس بولعان ەكەن. ويباي-اۋ! بۇل بابىردىڭ زامانداسى بولىپ شىقتى عوي! بابىر ءۇندىستاندى قاي جىلى الدى؟ 1526-27-جىلى پانيپادتا قىرعىن شايقاستا ءۇندىستاننىڭ بيلەۋشىسى يبراحيم ءلوديدىڭ 50 مىڭ اسكەرىن ءوزىنىڭ 20 مىڭ اسكەرىمەن جەڭىپ، ءۇندىستاندى الدى. سونىڭ قۇرمەتىنە سول جەردە ۇلكەن مەشىت سالدىرادى. مەن سول مەشىتتى ىزدەپ تاپتىم. كاشميردەن ماشينامەن قايتىپ كەلە جاتقان جولدا پانيپاد دەگەن اتاۋدى كوزىم شالدى. شوپىرعا: ءاي، توقتا، توقتا، توقتا! - نەگە؟ - مىنا پانيپادتقا توقتايىق. - وي، ءتۇن جارىم بولدى، ۋاقىت جوق. - جوق، توقتاڭىز، ايتپەسە جاياۋ ءتۇسىپ كەتە بەرەم دەدىم. توقتادى. باردىق. عالامات شايقاس بولعان جەر عوي. سودان تاعى ءبىر بارعانىمدا بابىر سالدىرعان مەشىتتى تاۋىپ الدىم.
يسفيدجاپتىڭ ماڭىندا زەرنۋچ، زەرنۋح دەيدى، سۋرحان، زاححاد، قاراسپان، ال الاكول جاقتا ەميل دەگەن قالا بولعان.
سىردىڭ بويىندا سىعناقتان شىققان ءۇش كىسىنى تاپتىم. حۇساماددين سىعناقي. و، بۇل ۇلكەن عالىم، تاماشا عالىم. مەن سىزدەرگە ءبىر قىزىق ايتىپ بەرەيىن. مىنا «نۇر مۇباراك» دەيتىن ۋنيۆەرسيتەت بار. سوعان جىل سايىن ون شاقتى عالىم كەلىپ ءدارىس وقيدى. ءبىر جىل سوندا تۇرىپ ساباق جۇرگىزەدى. سودان ءبىر رەت كايرگە بارعانىمدا، سولاردىڭ ءبىرى قاسىما كەلىپ:
- وسى ءسىز ءبىر جولى سىعاناقي تۋرالى اڭگىمە ايتىپ ەدىڭىز.
- ءيا. وسى جەردە كايردىڭ ءبىر باسپاسى سىعناقي دەيتىن ءسىزدىڭ ەلدەن شىققان ءبىر عالىمنىڭ سەگىز تومدىعىن شىعاردى دەدى.
- وي، قايدا؟
- وسى جەردە ءبىر باسپادا.
- ويباي اپار مەنى سول باسپاعا - دەدىم. اپاردى. سويتسەم، باسپا بەسىنشى قاباتتا ەكەن. كوتەرىلدىك. ديرەكتورى قابىلدادى.
- مىنا كىسى قازاقستاننىڭ ءمۋفتيى ەدى، وسىلاي دا وسىلاي.
- ءيا، جاقسى.
- ءسىزدى وسى حۇساماددين سىعناقي تۋرالى كىتاپ شىعاردى دەپ ەستىدىم.
- ءيا، شىعاردىق، ءۇش تومدىعىن شىعاردىق. ونىڭ بەس تومى قاتەلەسپەسەم ەر-ريادتا شىقتى، ءۇش تومىن ءبىز شىعاردىق.
- سول كىتاپتار ماعان كەرەك ەدى، مەن ساتىپ الايىن دەپ ەدىم.
- وي، ولاردىڭ شىعىپ كەتكەنى قاشان! ولار جوق قازىر! بارلىعى ساتىلىپ كەتكەن.
- قاپ، اتتەگەن-اي، جارايدى ەندى، - دەپ، بۇرىلىپ كەتىپ بارا جاتىر ەدىم:
- توقتاڭىز، ول سىزگە نە ءۇشىن كەرەك ەدى؟ - دەپ سۇرادى. سودان قۇداي اۋزىما سالعان شىعار، - ول مەنىڭ بابام ەدى - دەپپىن. بابام دەگەنىم راس قوي ەندى. ءبىزدىڭ جەرىمىزدەن شىققان عالىم عوي. ءسويتىپ ەم، ول كىسى:
- ءاي، شوپىردى شاقىر، - دەدى كومەكشىسىنە، - ءبىزدىڭ ۇيدەگى مەنىڭ ءوزىم ءۇشىن قالدىرعان ەكزەمپلياردى الىپ كەل، - دەدى. سودان الىپ كەلگەنشە بىرگە وتىرىپ شاي ىشتىك. سودان الىپ كەلدى. وي، جۇرەگىم جارىلىپ قۋاندىم! سول سىعناقي اتامىزدىڭ سەگىز تومىن ماعان سىيلادى! سويتسەم، ءبىزدىڭ سۇلتان سارتايەۆ دەيتىن زاڭگەر، اكادەميك اعامىز بار ەمەس پە!؟ سول كىسى ەستىپ:
- ءاي، بۇل مەنىڭ بابام عوي! مەن ونىڭ 16- ۇرپاعىمىن. ول بابام مەنىڭ! بۇل كىتاپتى ماعان بەرىڭىز، - دەپ جاتا جارماستى. نە ىستەيمىن ەندى؟ وتە جاقسى كورەتىن اعام. بەردىم سول كىسىگە.
- ءسىز تاعى تاباسىز عوي. اراب ەلدەرىنەن جيناپ ءجۇرسىز. ءسىزدىڭ كىتاپقۇمار ەكەنىڭىزدى بىلەمىن. تاعى الارسىز، - دەدى. - جارايدى، - دەپ سەگىز تومدىقتى قولىنا ۇستاتتىم. كەيىن ءبىراق بۇل كىسى باباسى تۋرالى ۇلكەن ءبىر ماقالا جازدى. سوسىن مەنىڭ ءبىر شاكىرتىم، سول ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پرورەكتورى، پروفەسسور ءشامسيددين كەرىموۆ مەنىڭ وتىنىشىممەن حۇساماددين سىعناقي دەگەن عىلىمي مونوگرافيا جازدى. سونى سىعناقيگە ارنالعان عىلىمي كونفەرەنتسيادا جاڭاعى اكادەميك اعامىزعا سول ەڭبەگىن سىيلادى.
تۇرىكتەردىڭ اتا جۇرتى
ەندى ساۋران قالاسى. ساۋران قالاسىنان شىققان 9 عالىم بار ەكەن. سونداي-اق، قازالىنىڭ ماڭىندا جەنت دەگەن قالا بولعان. ورتا عاسىردا. وندا وعىز تايپالارى تۇرعان. سولاردىڭ استاناسى بولعان. وسى كۇنگى تۇرىكتەر، ياعني تۇركيالىقتاردىڭ وتانى. ولاردىڭ: «قازاقستان ءبىزدىڭ اتا جۇرتىمىز، تاريحي وتانىمىز، ال تۇركيا انا جۇرتىمىز» - دەيتىنى سودان. مىنە، وسى قالادان شىققان 18 عۇلامانى تاۋىپپىن. بارلىعى جەندي، جەندي بولىپ كەتە بەرەدى.
سىردىڭ بويىندا تاعى بارشىنكەنت دەگەن قالا بولعان. ول تۋرالى ورتاعاسىرلىق تاريحشى عالىم جامال قارشي جازادى. سول كىسى سىردىڭ بويىن جاياۋ ارالاپ ءجۇرىپ، كورگەندەرىنىڭ بارلىعىن جازىپ وتىرعان. وتە قىزىق كىتاپ. مىنە سول قالادان سەگىز بارشىنكەنتي شىققان. سولاردىڭ ءبىرى - ابىلمۇحامەد اسەمي ءال- بارشىنلىعي. مەن جامال قارشي تۋرالى جۋىردا ءبىر ۇلكەن ماقالا جازدىم. جالىن جۋرنالىندا شىقتى.
(جالعاسى بار)
اۆتور: جاپپاربەرگەن ايبوتا
