شىڭعىس حان قازاق ەمەس
وسى ماقالا حالقىمىزدىڭ كەلەشەگىنە كوز جۇگىرتۋگە سالماقتى ويتۇرتكى بولىپ وتىر.
ەڭ باستىسى وسى ماقالاعا ارقاۋ بولعان «ويترەستى» سارالاۋ ءۇشىن حالقىمىز قانداي قۇندىلىقتاردى باسشىلىققا ۇستانۋ كەرەكتىگىن انىقتاپ، ايقىنداپ الۋ باستى مىندەت.
انىقتالعان ءادىل دە ايقىن ءۇردىس، قۇنتتالعان قۇندىلىقتارىمىز كەلەشەگىمىز ءۇشىن، شىنايى قازاق بولىپ قالىپتاسۋىمىز ءۇشىن، ءتىلىمىزدى تيەسىلى تۇعىرعا تۇرعىزۋ ءۇشىن، وزىق وركەنيەتتى ەلدەر ساناتىنا قوسىلۋىمىز ءۇشىن، نىق مەملەكەت بولىپ ورنىعۋىمىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى.
جالپى ادامزات دامۋىنىڭ ەۆوليۋتسياسىنا كوز جىبەرىپ، فيلوسوفيالىق عىلىمي تۇرعىدان قالىپتاسقان تۇسىنىك بويىنشا پايىمداساق، ەجەلدەن دامىعان وركەنيەتتى ەلدەر ساناتىنان كورىنۋ ءۇشىن حالىقتىڭ بيىك مادەنيەتى، ماقتان تۇتاتىنداي اسەم قالالارى، ەڭسەلى عيماراتتارى، دامىعان ونەرى، كوپسالالى عىلىمى، قورى باي كىتاپحانالارى، عىلىمدا جاھان مويىنداعان، كورنەكتى ءىز قالدىرعان عالىمدارى، باسقا حالىقتارعا تانىمال ويشىلدارى مەن دۋالى اۋىزدى اقىندارى بولۋى تاعىسىن- تاعىلارى شارت.
وسىلاردىڭ ءبارى دامىپ، قاۋلاپ بۇرشىك اتۋ ءۇشىن تاريحي نەگىزدەر قاجەت. ولار - قايسى ءبىر ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگى، باس بوستاندىعى، عىلىم مەن ونەردىڭ پارمەندى دامۋ قۇدىرەتىنىڭ شارىقتاۋى. وسى باعىتتاعى دامۋ جولىندا بولعان قازاق حالقى شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعىنىڭ سالدارىنان تەجەلىپ قالدى ەمەس پە!؟
ونىڭ الدىنداعى داۋىردە قازاقستاندا جايناپ گۇلدەنگەن 130 داي قالالارى، جالپى الەمدىك وركەنيەتكە قوسقان ەلەۋلى ۇلەستەرى بولعان. شاپقىنشى موڭعولدار قازاقتىڭ قالالارىن كۇيرەتىپ، بەيبىت حالقىن اياۋسىز قىرىپ، وركەنيەت باعىتىنداعى دامۋ جولىن قيىپ تاستاعان. سودان كەيىنگى كەزەڭدەردە قازاقتاردى عاسىرلار بويى قاراپايىم كوشپەندىلىك تۇرمىس كۇيىن كەشۋگە اكەلىپ سوقتىرعان.
شىڭعىس حان باستاعان موڭعولدىڭ جويقىن اياۋسىز قالىڭ ءنوپىرى اتا- بابالارىمىزدىڭ قاسيەتتى جەرىن اياۋسىز شاپقىنشىلىققا سالىپ، حالىقتىڭ قانىن سۋداي اعىزىپ، اتتارىنىڭ تۇياقتارىنا تاپتاتىپ، قالالاردى ورتەپ، شاڭىراعىن ورتاعا ءتۇسىرىپ، «ۇلدارىن قۇل، قىزدارىن كۇڭ» ەتسە، ونى ارداقتاۋعا قالايشا ءداتىمىز بارادى؟ اتا- بابالارىمىزدىڭ الدىندا كۇنا ەمەس پە؟
ولار ەلىن قورعاۋعا جانىن پيدا ەتتى ەمەس پە؟ بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك تاريحي دۇنيەتانىمدا شىڭعىس حان موڭعولدان شىققان جاۋىز قولباسشى رەتىندە ەسەپتەلسە، ءبىز نەگە ونىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ تىراشتانۋىمىز كەرەك؟ بۇل بىزگە قانداي اتاق- ابىروي بەرەدى؟ قازاقستاننىڭ بارلىق رەسمي تاريحي دەرەكتەرىندە شىڭعىس حان باستاعان موڭعولدىڭ قالىڭ قولدارى جەرىمىزدى وتارلاندىرىپ باسىپ الدى دەلىنگەن. ەگەر تاريحي دەرەكتەر انىق بولسا، ءبىز باسقىنشىلاردى، وتارلاۋشىلاردى نەگە كوككە كوتەرۋىمىز كەرەك!؟
ويشىل- اقىن شاكارىم «شىڭعىس حان شەجىرەسى» كىتابىندە: «شىڭعىس حان تۋعاندا ءبىر قولى جۇمۋلى بولعان سوڭ، كىندىگىن كەسكەن قاتىن اشىپ قاراسا، ۋىسىندا قان بار ەكەن، سونى اقساقالدار ەستىپ: «كوپ ەل بولىپ، زور حان بولىپ، كوپ قان توگەدى ەكەن»، - دەپ تاجىريبە قىلىپتى. اقىرىندا سونىسى دۇرىس كەلدى» - دەپ جازادى. بۇل اڭىزدىڭ جانى بار ەكەندىگى ايدان ايقىن.
جۋىردا تەلەديداردان بەرىلگەن حابارعا قاتىسىپ وتىرعان ءبىر ەلاعاسى ءتىپتى مىنا پىكىردى ايتۋعا دەيىن باردى: «شىڭعىس حاندى قازاق دەپ تانىماساق، بۇل وتىرىستى وتىرىس دەپ ايتۋعا بولمايدى». بىرىنشىدەن، عاسىرلار بويى بۇكىل الەمگە شىڭعىس حان «موڭعول» ( بارىنە قوسا، س. بودروۆتىڭ «مونگول» فيلمىن ەسكە الىڭىز) اتىمەن تانىمال بولعان.
ەكىنشىدەن، موڭعول مەملەكەتى تۇرعاندا شىڭعىس حان باسقا جاققا ەشقاشان «جەر اۋدارىلمايدى». ۇشىنشىدەن، «مونگول» - «مونگولويد» دەگەن سوزدەر حالىقارالىق عىلىمي اينالىمداعى نىعىزدالعان تۇسىنىكتەر. ودان ەشكىمدە باس تارتا المايدى. بۇل - اقيقات. جالپى قابىلدانعان دۇنيەجۇزىلىك دۇنيەتانىمدا شىڭعىسحان موڭعوليادان شىققان قانىپەزەر قولباسشى رەتىندە تانىلسا، بىزگە ول زۇلىمنىڭ ۇرپاعى بولىپ تانىلۋ نە ءۇشىن كەرەك.
شىڭعىس حان ءوزىنىڭ جاساعان جاۋىزدىقتارىنىڭ سونشالىقتى عالامات بولعاندىعىن، كۇناعا شاش- ەتەكتەن باتقانىن مويىنداعاندىعىنىڭ باستى دالەلى رەتىندە، مىناۋ بەلگىلى ءجايت ايقىندايدى: ول تۋعان بالالارىنان ءوزى جەرلەنگەن جەرىن كوزدەن تاسا ەتۋدى تالاپ ەتكەن. جەرلەۋگە قاتىسقانداردىڭ بارلىقتارىنىڭ باستارى شابىلعان. شىڭعىس حاننىڭ جەرلەنگەن جەرىن ءبىر ءتىرى جان بىلمەيدى. ىزدەۋ سالعاندار ءالى كۇنگە دەيىن بەكەر الەك.
شىڭعىس حان ءوزىنىڭ باسىندا قارعىس ايتاتىنداردىڭ از بولمايتىنى جايلى تىرىسىندە انىق كوزى جەتكەن. شىڭعىس حان كوزى ءتىرىسىنىڭ وزىندە ءوزىن- ءوزى جازالاعان بولىپ تۇر عوي...
ال ءبىز، قازىرگى تاۋەلسىز قازاق حالقى، ادىلەتتىكتى باستاماشىلدىققا الىپ، ءوز مۇددەمىزدى ەگجەي- تەگجەيلى ويلاپ، كەلەشەكتەن ءۇمىت كۇتسەك - قۇلدىق پسيحولوگيادان، وتارشىلداردىڭ سۇيەگىمىزگە دەيىن سىڭىرگەن ۇرەيدەن ارىلىپ، ولاردىڭ سانامىزدا قالدىرعان دۇنيەتانىمىنان، ەلىمىزدە ورنىقتىرعان «بەلگىلەرىنەن» ارىلۋىمىز كەرەك.
ءبىرتۇتاس قازاق حالقىنىڭ الەمگە جاعىمدى كەلبەتىن سومداپ، ۇلىقتاۋىمىز ابزال. قازاقي وركەنيەتتى جۇيەلى قالىپتاستىرىپ، شىنايى جاسامپازدىققا بەت الىپ، قازاقي جەتىستىكتەرىمىزدى اسپەتتەۋىمىز كەرەك.
ناقىپبەك ءسادۋاقاسوۆ، زاڭگەر
استانا قالاسى
Alashainasy.kz
