مۇستافا كەمال اتاتۇرىك - الەمدەگى ون ۇلى كوشباسشىنىڭ ءبىرى
سونداي- اق، نەمىستىڭ زاڭنامالىق كودەكسىمەن سوتتاسىپ، فرانتسۋزدىڭ اكىمشىلىك قۇقىقتارى بويىنشا ازاماتتىق قۇقىقتارى قورعالادى. تۇركيانىڭ زاڭناماسىن ەۋروپا ەلدەرىنىڭ زاڭدارىمەن نەگىزدەگەن مۇستافا كەمال اتاتۇرىك بولعان.
تاۋەلسىزدىك العانىنا 90 -جىلدان اسقان تۇركيادا مۇستافا كەمال اتاتۇرىكتى تانىمايتىن تۇرىك ازاماتى جوق. دەربەس ەلدىڭ قۇرىلۋىنا نەگىز بولعان اسكەري قولباسشى بۇگىندە ۇلت باتىرىنا اينالعان. ونىڭ ەسىمى كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ماڭگى ەسىندە، ال ونىڭ ستراتەگيالىق جوسپارى ەلدىڭ باستى باعىتى بولىپ تابىلادى.
كىشى ازيا تۇبەگىندە بيلىك ەتكەن وسمان تۇرىكتەر يمپەرياسىنىڭ ىدىراۋىنان كەيىن ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسقا باسشىلىق ەتكەن مۇستافا تاۋەلسىز تۇركيا ەلىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى اتانادى. ايتا كەتسەك، وسمان تۇرىكتەر يمپەرياسىنىڭ قۇلاۋىنا ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۇرتكى بولعان. سەبەبى اتالعان يمپەريا گەرمانيانىڭ جاقتاۋشىسى بولىپ، جەڭىلىستەن كەيىن ەل ىشىندە ساياسي تۇراقسىزدىق ورىن الادى. 1920 -جىلدان ۇلكەن يمپەريانىڭ تەرريتورياسىنا كوز تىككەن الەمنىڭ الىپ دەرجاۆالارى تۇركيانى جاۋلاپ الۋدى باستاپ جىبەرەدى. ال ۇلتتىق قۇندىلىقتى ساقتاپ قالۋدى ماقسات ەتكەن مۇستافا تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسەدى.
اسكەري مەكتەپتى ۇزدىك وقىعانى ءۇشىن وعان ەكىنشى «كەمال» ەسىمى بەرىلگەن ەكەن. ال «اتاتۇرىك» (قۋاتتى، كۇشتى ادام) ەسىمى (تەگى) 1936 -جىلى ەلدە تەك قويۋعا قاتىستى زاڭناماعا قول قويىلعاندا بەرىلىپتى. اسكەري وقۋىن تامامداعاننان كەيىن سيريادا جانە فرانتسيادا قىزمەتتە بولادى. سودان كەيىن ەلگە قايتىپ، قورعانىس مينيسترلىگىندە قىزمەت ەتەدى. ول فرانتسۋز جانە نەمىس تىلدەرىن جەتىك بىلگەن. ەۋروپا مادەنيەتى مەن ءدىلىن جاقسى تانىعان تۇلعا بولدى. سول سەبەپتى تۇرىك ەلىن ەۋروپا مادەنيەتىمەن ساباقتاستىرا دامىتۋدى ماقسات ەتتى.
لوندوننىڭ «تايم» جۋرنالىندا اتاتۇرىك تۋرالى بىلاي جازىلادى: «ول ءوز ەلىن ينتەللەكتۋالدى باعىتپەن، اسكەري تۇراقتى قۇرىلىممەن، تاريحي داستۇرگە قاراماي قاتاڭ ءتارتىپ نەگىزىندە دامۋمەن قامتاماسىز ەتە الدى. ول ەلدىڭ وتە قيىن جاعدايىنا قاراماستان، تىزگىندى جوعارى كوتەردى. ول ءارى جاۋىنگەر، ءارى دانا ساياساتكەر بولا ءبىلدى» .
1938 -جىلى ۇلت باتىرى ومىردەن وزعاندا، اتاتۇرىككە ءبىرىنشى بالقان سوعىسىندا جانە ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قارسى كۇرەسكەن سول كەزدەگى گرەتسيانىڭ پرەمەر- ءمينيسترى يواننيس مەتاكساس: «اتاتۇرىكتىڭ اسكەري بىلىكتىلىگى سوعىس كەزىندە دەس بەرمەدى. ءبىراق ونىڭ ستراتەگيالىق جوسپارلارى مەن ۇلتتىق پاتريوتيزمى جاڭا ۇلتتىڭ بۇتىندەي دامۋىنا تۇرتكى بولدى. ول ەل ەسىندە ماڭگىلىككە قالماق» ، - دەگەن ەكەن. راسىندا، ونىڭ سول زامانعى ساياسي ۇستانىمدارى مەن اسكەري ءتارتىبى قازىرگى تۇركيانى دامىعان ەلدەردىڭ بىرىنە اينالدىرىپ وتىر. ءتىپتى اتاتۇرىكتىڭ ەل استاناسىن ستامبۇلدان انكاراعا وزگەرتكەن كەزدەگى جاڭا قالانىڭ جاعدايىن سيپاتتاۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس ەدى. باستىپقىدا ساياسي وتىرىستار مەن پارلامەنتتىك باسقوسۋلار قوعامدىق ءبىلىم بەرۋ ورتالىقتارىندا (مەكتەپ، مەدرەسەلەردە) ۇيىمداستىرىلعان ەكەن.
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ستامبۇلدا ينتەرۆەنتتەر مەن ەميگرانتتار، باسقاشا ايتقاندا تىڭشىلار كوپ بولاتىن. سوندىقتان ەل بيلىگىنىڭ ورتالىعىن باسقا قالاعا جىلدام اۋىستىرۋ كەرەك بولعان. انكارا قالاسىن استانا ەتىپ الۋعا نە تۇرتكى بولعان؟ ايتا كەتسەك، قالانىڭ نەگىزىن اتى اڭىزعا اينالعان ميداس پاتشا قالاعان. سونىمەن قاتار، انكارا ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى دەۋىردە ۇلى حەت (حەتتەر - قازاقستان تەرريتورياسىنداعى ماسساگەت تايپاسىنىڭ ۇرپاعى) يمپەرياسىنىڭ استاناسى بولعان. ال گەوگرافيالىق ۇتىمدىلىعى ەلدىڭ ورتالىعىندا، ەكى وزەننىڭ اراسىندا ورنالاسۋىندا ەدى.
2000 -جىلى تاعى دا سول اعىلشىنداردىڭ «تايم» جۋرنالى «ⅩⅩعاسىردىڭ 100 ىقپالدى تۇلعاسى» ءتىزىمىن جاريالايدى. سول ءتىزىمنىڭ «كوشباسشىلار» تىزىمىندە ۋينستون چەرچيللدەن كەيىنگى ورىندا كەمال اتاتۇرىك بولدى. مۇنىڭ ءبارى بوسقا جىبەرىلگەن ماقتاۋلار ەمەس. ول راسىندا ەلى ءۇشىن ايتارلىقتاي ەڭبەك ەتكەن تۇلعا ەدى.
1933 -جىلى تۇركيا تاۋەلسىزدىگىنىڭ 10 جىلدىعىندا اتاتۇرىك: «ماڭگى ءومىر سۇرەتىن يمپەريا جوق .. . كەڭەس ۇكىمەتى دە ءبىر كۇنى توقىرايدى. سول كەزدە ونىڭ قۇرامىنداعى تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ ۇرپاقتارى دا ءوز تاۋەلسىزدىگىن الادى. ءبىز ولاردىڭ ءوتىنىشىن كۇتپەي، كومەك قولىن سوزۋعا مىندەتتىمىز» ، - دەگەن بولاتىن. سودان 58 جىل ءوتىپ، ك س ر و تاريح بەتىنەن جويىلعان كەزدە، اتاتۇرىكتىڭ ءسوزىن ۇمىتپاعان ەلى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن ءبىرىنشى بولىپ مويىندايدى.
تاۋەلسىز ەل اتانعانىنا 90 -جىلدان اسسا دا تۇرىك حالقى اتاتۇرىكتى اسا قۇرمەتتەيدى، ونى اتىنا داق تۇسىرمەيدى. تاريحي تۇلعانىڭ ەسىمى تۇرىك ەلىنىڭ جادىندا ماڭگى قالماق.
massaget.kz
