جوڭعار شاپقىنشىلىعى قازاق حالقىنا قاي تۇستان باستالعان؟
ءبىراق وسى ناقتىلانعان پىكىرگە قاراما- قايشى وي (ءوز پىكىرىم) العاش «ديدار» گازەتىنە ءتىلشى بولىپ ورنالاسقان سوڭ، باقتى اۋىلىنىڭ تۇسىندا ورىن تەپكەن كەدەنگە جۇمىس ساپارمەن بارعانىمدا ساناما كەلگەنى بار. سودان بەرى 9 جىل ءوتىپتى. تاكسيمەن ۇزاق جولدا كولىك جۇرگىزۋشىمەن اڭگىمە- دۇكەن قۇرىپ وتىردىق.
جولدا ەمىل وزەنىنەن ءوتىپ، باقتى اۋىلىنا جاقىنداپ قالعاندا، جۇرگىزۋشى «ەستىگەن بولارسىز، جاڭاعى وتكەن ەمىل وزەنىنە جاقىن ارالىقتا بۇرىنعى جوڭعار حاندىعىنىڭ ورتالىعى بولعان قالاشىق بار» دەپ اڭگىمەنى قوزداتا ءتۇستى. «وسى ولكەنىڭ تاريحىن بىلەتىن كونەكوز قاريالار سولاي دەيدى» دەپ قوسىپ قويدى. جاس كەزىمدە وسى سەكىلدى اڭگىمەنى مەن دە ەستىگەنمىن. ءبىراق ناقتى قاي جەر ەكەنى ەسىمدە جوق. جۇرگىزۋشىنىڭ ايتقاندارى مەنى قىزىقتىردى. «وسى ارادان الىس پا؟ » دەپپىن. جۇرگىزۋشى كەزىندە سول جەردە بولعانىن، كورىپ قايتقانىن ايتتى. «بۇل جەردەن الىس ەمەس. شامامەن، 14-15 شاقىرىمداي- اۋ» دەدى. ارينە، تۋعان جەردىڭ قىر- سىرى، تاريحى كىمدى دە بولسا قىزىقتىرارى انىق. ونىڭ ىشىندە قولىنا قالام ۇستاعان جان اتامەكەننىڭ قۇپيا- سىرىنا، جۇمباعىنا ىنتىزار كەلەتىن ادەتى ەمەس پە؟ «قوسىمشا اقشا تولەيىن، قايتار جولدا سوعان سوعا كەتسەك قايتەدى» دەگەنىمە جۇرگىزۋشى كەلىسە كەتتى.
بارعان جەرىمدە وزىمە كەرەكتى دەرەكتەردى جيىپ العان سوڭ، تەزدەتىپ كەرى قايتتىق. باعىتىمىز جوڭعار مەملەكەتىنىڭ ورتالىعى بولعان كونە جۇرت. «قالا بولعاندا قازىرگىدەي قالا ەمەس، تەك وزدەرىنىڭ جينالاتىن، حۋرال (قۇرىلتاي) وتكىزەتىن ورتالىق ىسپەتتەس قالاشىعى بولار» دەپ ويلادىم. بىرنەشە بەلەستى اسىپ، اۋپىرىمدەپ، شارشاپ- شالدىعىپ، سوناۋ ءبىر عاسىرلاردا جوڭعار شاھارى بولعان اراعادا كەلدىك- اۋ. كولىكتى توقتاتىپ، دالاعا شىقتىق.
- وسىدان ارى ەندى ءبىراز جۇرسەڭ اتاقتى باي باشپايدىڭ كوپىرىن دە كورۋگە بولادى، - دەدى اماندىق.
وتكەن عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى اتاقتى بايى باشپايدىڭ سالدىرعان كوپىرىن، جازعى دەمالىس ايلارىندا كولحوزدىڭ ءشوبىن جيناۋعا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە، وسى ەمىل بويىندا كورگەن بولاتىنمىن. ۇستىنەن ءارى- بەرى جۇرگەن دە ەدىك. اماندىق ەكەۋمىز ءبىراز جاياۋ ءجۇرىپ، بۇرىنعى جوڭعار حاندىعىنىڭ ورتالىعى بولعان اراعا جەتتىك. كىشكەنە توبەشىك- توبەشىك بولىپ قالعان ەسكى تامدار، جەر وشاقتار، اينالا شاشىلعان كۇل، كەيبىر جەردەن نايزا مەن ساداقتىڭ سىنىقتارىن، جەبەلەردىڭ ۇشىن كوردىك. ارالاپ ءبىراز جۇردىك. سىنعان توستاعان، كوتەك اربانىڭ دوڭعالاعىنىڭ تەمىر بەلدىكتەرىن بايقادىق. كوبى ءشىرىپ كەتكەن. سوندىقتان ەشتەڭە المادىق.
ەسكى شاھاردىڭ ورنىن ارالاپ ءبىراز جۇردىك. جالپى، شاھاردىڭ ۇزىندىعى 300 قاداقتاي بولادى ەكەن. كولدەنەڭى دە ءبىراز جەر. وسى جەردە جوڭعار قونتايشىلارى ەلدىڭ ىشكى- سىرتقى ساياساتى جونىندە تالاي كەڭەس وتكىزگەنى بەلگىلى. كونە جۇرتتى ارالاپ ءجۇرىپ، ويعا نە كەلىپ، نە كەتپەدى دەيسىڭ! وسىدان ءۇش- ءتورت عاسىر بۇرىن بۇل جەردە جوڭعار شونجارلارى اق كيىزدىڭ ۇستىندە مالداس قۇرىپ وتىرىپ، كۇندى تۇنگە ۇرىپ، ءتۇندى تاڭعا ۇرىپ تالاي كەڭەس قۇردى دەگەنگە كوڭىل سەنبەيتىن دە سەكىلدى. ءبىراق تاريحتى سۋىرتپاقتاساق سولاي بولىپ شىعادى. وسى شاھاردا جوڭعار حاندارى مەن بيلەرى، باھادۇرلەرى گوي- گوي اڭگىمە ايتىپ، كورشىلەرىن، سونىڭ ىشىندە قازاق جەرىن قالاي جاۋلاپ الۋ كەرەكتىگى جونىندە جوسپارلار قۇردى- اۋ.. .
قالاي دەسەك تە، تارباعاتاي - جوڭعارلاردىڭ قويعان اتى. جاعىرافيالىق قۇجاتتا دا سولاي جازىلعان. كەيىننەن قازاقتار بارقىتبەل تاۋى دەپ اتاپ ءجۇر عوي! ەمىل ءسوزى دە - ويرات تىلىندە «جايقىن سۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن. سول ءبىر عاسىرلاردا سۋى مول، كوكتەم كەزىندە جاعاسىنان اسىپ، جايىلىپ كەتىپ وتىرعان بولار دەپ توپشىلادىم. ورىس پەن قىتايدىڭ شەكاراسى تۇسكەنشە بۇل القاپتى جوڭعارلاردىڭ مەكەن ەتكەنى بەلگىلى. سوندا دەيمىن- اۋ، جوڭعارلار قازاق ەلىنە قاي تۇستان شابۋىل باستاعان؟ !
كەزىندە جوڭعارلاردىڭ قولىنا تۇسكەن شۆەد وفيتسەرى رەنات ولارعا زەڭبىرەك قۇيىپ، مىلتىق جاساۋدى ۇيرەتكەنى بار. كەيىننەن سول شۆەد رەنات ۇينە قايتقان سوڭ جوڭعارلاردىڭ مەكەن ەتكەن جەرىن كارتاعا تۇسىرگەن. ونىڭ جازعاندارىندا، جەتىسۋ الاتاۋى مەن بالقاشقا قۇياتىن وزەندەردىڭ اعىسى بويى، التىنەمەل مەن قويلىق ارالىعى، كەگەننىڭ سولتۇستىك جاعالاۋى مەن شارىننىڭ شىعىسقا قاراي كەتپەن تاۋلارىنىڭ سولتۇستىك بەتكەيلەرى، ۇلكەن كەمىك القابى، ءتۇپ جاعالاۋلارى، سونداي- اق ىستىقكولدىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋلارى جوڭعارلاردىڭ مەكەن ەتكەن جەرلەرى دەپ جازىپتى.
قونتايشى تسيەۆان راپتان قىتايلارمەن ۋاقىتشا بىتىمگە كەلىپ، ول جاقتى تىنىشتاندىرىپ، قازاق حاندىعىنا تاپ بەرگەن كەز 1723 -جىلدىڭ كوكتەمى بولاتىن. جوڭعارلاردىڭ ويلاماعان جەردەن شاپقىنشىلىعىنا ۇشىراپ، اقتابان شۇبىرىندى بولعان حالىقتى ابىلاي حان باستاپ، ءيسى قازاقتىڭ ۇلى قولباسشىسى قابانباي قوستاپ تاۋ وزەنىندەي دولى جاۋدىڭ بەتىن قايتارعان ەدى. قابانباي باتىر جاۋدى جەڭۋگە كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. توپ باسقارعان قالعان باتىرلاردا ابىلاي حاننىڭ قاراماعىندا، قابانبايدىڭ قولاستىنا بىرىگىپ، اتاقتى اڭىراقاي شايقاسى مەن اياگوز وزەنىنىڭ بويىندا جوڭعارلاردى تاس- تالقان قىپ جەڭىپ، وتىرعان جەرىنەن قىتاي جاققا شەگىندىرىپ تاستاعان بولاتىن. بۇدان باسقا دا ءىرىلى- ۇساقتى شايقاستاردا جوڭعار جاعى جەڭىلىس تاپقان ەدى.
رەناتتىڭ ايتۋىنشا، ەكى ميلليونعا جۋىق جوڭعار كەيىننەن ءوز ىشىندە تاققا تالاسىپ، قىتايلاردان قىرعىن تاپقان- دى. ءبىراق وسى سوعىستار باستالماي تۇرىپ، جوڭعارلار شاپقىنشىلىقتى قاي تۇستان باستادى جانە قاي ارادان كەلدى؟ ءبىز سونى تولىق دالەلدەي الماي وتىرمىز. جوڭعار قاقپاسىنان بەرى ءوتىپ سوعىس جۇرگىزدى دەيىن دەسەك، ورتالىق قالاسى ءۇرجار اۋدانىنىڭ ەمىل وزەنىنىڭ بويىندا جاتىر. قازاق جەرىندەگى زايسان، شەمونايحا، كەگەن، شەلەك، شارىن، ەمىل وزەنىنىڭ اتى، بۇرىنعى شامالعان، قاسكەلەڭ، بورالداي، تارباعاتاي تاۋى ت. ب. بۇلاردىڭ ءبارى ەرتەدەن كەلە جاتقان كونە قازاق جەرى.
بەيسەنعازى ۇلىقبەك، جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، ءۇرجار اۋدانى، شىعىس قازاقستان وبلىسى
«ايقىن»
