ەگىز ءورىمدى عۇمىر
سوندىقتان ماقساتتاس، مۇراتتاس، ەش ۋاقىتتا ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ قاراي المايتىن، ءبىر-ءبىرىن تولىقتىراتىن تۇلعالاردىڭ دوستىعى، وداعى تاريحقا كوپ ىقپال جاساعانىن بايقايمىز.
اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ:
«بايقايمىسىڭ، بايقايمىسىڭ مىنا عاجاپ تاماشانى،
ءبىر ادامعا بايلانىستى ءبىر ادامنىڭ بولاشاعى.
بايىپپەنەن كوز جىبەرسەڭ اساۋ جىلدار ورىسىنە،
ءبىر ادامعا بايلانىستى ءبىر ادامنىڭ جەڭىسى دە.
يساتايدى جەڭبەسە جاۋ، ماحامبەتتى جەڭەر مە ەدى،
قايران اقىن تاعدىرىنىڭ سوققىسىنا كونەر مە ەدى؟» دەپ كەلەتىن ولەڭى بار. وسى جىردا ايتىلعانداي، شىنىندا دا كوپتەگەن تاريحي تۇلعانىڭ جەتكەن بيىگى، العان اسۋى، شىققان شىڭى ەكىنشى ءبىر تۇلعاعا بايلانىستى بولعانىنا كوزىڭىز جەتەدى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى اڭگىمەمىز دە وسىنداي اساۋ ۋاقىتتىڭ ءوزى دە بولە المايتىن قوس تۇلعالار جايىندا بولماق.
بىلگە قاعان مەن كۇلتەگىن
تاريح تولعاتىپ تۋدىرعان قوس تۇلعالار دەگەندە، ەجەلگى تۇركى قاعاناتىن قۇرعان بىلگە قاعان مەن كۇلتەگىن بابالارىمىز الدىمەن ەسكە تۇسەدى. ۇساق-ۇساق ۇلىستارعا ءبولىنىپ، ازىپ-توزىپ كەتۋدىڭ الدىندا تۇرعان اكەدەن قالعان ەلىن تىك تۇرعىزۋ ءۇشىن جورىقتا جۇرگەن اعاسى بىلگەنى سۋىت سارايعا شاقىرتىپ، «سەن زاڭدى مۇراگەرسىڭ. اقىلىڭ دا، باتىلدىعىڭ دا بار. قاعان بول! ال مەن ءومىر بويى سەمسەرىمدى قىنابىما سالماي، قاعانات ءۇشىن كۇرەسىپ وتۋگە ءازىرمىن» دەمەپ پە ەدى كۇلتەگىن. شىنىندا دا، بىلگە قاعان باستاپ، تونىكوك قوستاعان، 15 جىلدىڭ ىشىندە تۇركى قاعاناتى ءوزىنىڭ ەڭ باقىتتى، مەيماناسى تاسىعان، ايبىنى اسقان ءداۋىرىن باسىنان كەشتى. اراعا 15 جىل سالىپ بارىپ، 47 جاسىندا كۇلتەگىن وعلان دۇنيە سالعاندا، بىلگە قاعان كۇلتەگىننىڭ قۇدىرەتىنە تاعزىم ەتىپ، ارۋلاپ كومدى. باۋىرىنىڭ قازاسىنا قابىرعاسى سوگىلگەن بىلگە قاعان ونى ماڭگى ەستە قالدىرۋ ءۇشىن قۇلپىتاسقا تۇركى ەلىنىڭ تاريحىن، كۇلتەگىننىڭ ەرلىگىن ويىپ جازدىردى.
شىڭعىس حان مەن جامۇحا
تۇركى قاعاناتى ىدىراپ، ارادا الدەنەشە عاسىر وتكەندە، شىڭعىس حان مەن ونىڭ ەڭ جاقىن دوسى، كەيىننەن قاس جاۋى بولعان جامۇحا ەكەۋى قۇمالاقتاي شاشىلىپ كەتكەن كوشپەندى ەلدىڭ باسىن قۇراپ، كەيىننەن جارتى الەمدى بيلەگەن الىپ يمپەريانىڭ نەگىزىن قالاعانى تاريحتان بەلگىلى. كەيىن جامۇحا ءوزىن ساتىپ كەتكەندە دە شىڭعىس وعان دوستىق قولىن سوزۋمەن بولادى. ءبىراق وعان كونبەگەن قىڭىر جامۇحانى ءوز ءوتىنىشى بويىنشا جەر جاستاندىرعان سوڭ، شىڭعىس حاننىڭ ءبىر اپتا بويى قايعىدان جەر باۋىرلاپ جاتىپ العانى تاريحتا بەدەرلەنىپ قالعان.
كەرەي مەن جانىبەك
شىڭعىس حاننىڭ جوشىدان تۋعان ۇرپاقتارى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ باسشىلىعىمەن شۋ بويىندا قازاق حاندىعى قۇرىلعانى ول دا شىندىق. كەرەي مەن جانىبەكتىڭ وداعى ارقاسىندا بايتاق ءوڭىردى مەكەندەگەن قازاق تايپالارى باسىن قوسىپ، قازاقتىڭ بايىرعى زاماننان باستالعان ءوز الدىنا جەكە ەل بولىپ قالىپتاسۋى باستالدى. وسىناۋ ىستە كەرەي مەن جانىبەك اسا ماڭىزدى جانە تۇبەگەيلى شەشۋشى ءرول اتقاردى. بۇرىنعى داۋىرلەردە بىتىراڭقى بولىپ كەلگەن قازاق تايپالارىنىڭ باسى ءبىر جەرگە قوسىلدى، قازاقتىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسى بىرىكتى، قازاقتىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋ بارىسىن ءبىرجولاتا اياقتاتۋعا مۇمكىندىك بەردى. بۇرىن اق وردا مەن ءابىلقايىر حاندىعىندا قولدانىلعان «وزبەك-قازاق» دەگەن جالپى اتاۋ ءبىر-بىرىمەن اجىرادى. «قازاق» تەرمينى بىرتە-بىرتە شىعىس دەشتى قىپشاق پەن جەتىسۋدا قالىپتاسقان حالىقتىڭ تۇراقتى اتىنا اينالدى. «وزبەك» تەرمينى مۇحاممەد شايبانيگە ەرىپ كەتكەن تايپالاردىڭ ەتنيكالىق اتاۋى رەتىندە ورتا ازيادا عانا قولدانىلاتىن بولدى.
كەنەسارى مەن ناۋرىزباي
نىسانباي جىراۋدىڭ «كەنەسارى - ناۋرىزباي» داستانىندا ۇلتتىق باتىرلار كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ بەينەلەرى پسيحولوگيالىق جاعىنان كەرەمەت ايشىقتالىپ، تاماشا جاسالىنعان. كەنە حان نەبىر قاندى جورىقتاردا سۇيىكتى ءىنىسى ناۋرىزبايدىڭ كەرەمەت باتىرلىعىنا سەنىپ، بۇكىل ومىرىندە وزىنە سۇيەنىش كورگەن. ءوز جاقتاستارى ىشىندەگى وپاسىزدىق سالدارىنان كەنەسارى قىرعىزداردىڭ قولىنا تۇسكەندە، اعاسىنىڭ قولعا تۇسكەنىن ەستىگەن ناۋرىزباي باتىر قول جيناپ، ونى قۇتقارۋ ءۇشىن سوعىس اشۋدىڭ ورنىنا، «اعامنان جانىم ارتىق پا؟» دەپ ءوز ەركىمەن كەنەسارىنىڭ قاسىنا بارىپ تۇتقىنعا تۇسكەن. سوندا كەنەسارى: «قاپ، باتىرىم، بەكەر جاسادىڭ-اۋ. ناۋرىزباي ءبارىبىر قۇتقارماي قويمايدى، دەپ مەنى بوساتقالى وتىر ەدى» دەپ قاتتى وكىنىپتى دەيدى.
ءمارت باتىرلاردىڭ قازاسىنىڭ ءوزى تاڭعاجايىپ اڭىزعا بەرگىسىز. قىرعىزدار ناۋرىزباي باتىردى نايزاعا شانشىپ، كوككە كوتەرىپ: «ناۋرىزباي، ەندى قالايسىڭ؟» دەپ سۇراعانىندا، ول: «سەنەن ءالى دە نايزا بويى جوعارى تۇرعان جوقپىن با» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. ال ەندى كەنەسارىنى جازالايتىن جەرگە ارقانمەن بايلاپ اكەلىپ، ايبالتامەن باسىن شاپپاق بولعانىندا ول تاۋعا قاراپ تۇرىپ جينالعانداردىڭ ەتجۇرەگىن ەلجىرەتە ەرەكشە ءبىر حالىق ءانىن شىرقاپتى...
يساتاي مەن ماحامبەت
ماحامبەتتىڭ بوزبالا كەزىنەن باستاپ اسقار تاۋداي اعا تۇتىپ، ەرگە تىرەك، حالىققا كوسەم ساناعان، قازا تاپقاننان كەيىن ازا تۇتىپ، ارۋاعىنا سىيىنىپ وتكەن ادامى - يساتاي. يساتاي - باسشى، ءوزى - قوسشى بوپ، نەبىر قىسىلعان كەز، قيىن ساتتەردە دە، ارالارىندا پىكىر قايشىلىعى تۋىنداعاندا دا اسا قىزۋ مىنەزدى باتىر ماحامبەت بىردە-ءبىر رەت كوتەرىلىس كوسەمىنىڭ بەتىنە كەلىپ كورمەپتى. وتە جوعارى باعالاپ، ەرەكشە قۇرمەتتەگەن، شىن جۇرەگىمەن جاقسى كورگەن. ازامات ەردىڭ بويىندا بولۋى كەرەك بارلىق اسىل قاسيەتتەردى يساتايدىڭ تۇرپاتىنان تاپقان.
سوندىقتان دا ماحامبەت ولەڭدەرىنىڭ يساتايعا جاناسپايتىنى نەكەن-ساياق. ماحامبەت پوەزياسى ارقىلى ارىستان جۇرەكتى ەر يساتايدىڭ قايتالانباس قاھارمان وبرازىن، زاڭعار بەينەسىن ماڭگىلىك سومداپ كەتتى. «ارىستان ەدى-اۋ، يساتاي! بۇل ءفانيدىڭ جۇزىندە ارىستان ودان كىم وتكەن؟!» دەپ ولگەننەن كەيىن دە ۇزاق جوقتاپ، ازا جىرىن جازدى.
شوقان مەن دوستويەۆسكي
شوقان مەن دوستويەۆسكيدىڭ دوستىعى - ءبىر جاعىنان تاريحقا بەلگىلى تالاي-تالاي ءىرى ازاماتتاردىڭ دوستىعىنا ۇقساس تا، ەكىنشى جاعىنان ولارعا ۇقسامايتىن، وقشاۋ، عاجايىپ دوستىق. تاعدىر شوقان مەن دوستويەۆسكيدى ۇزاق جىلدار قاتار جۇرگىزىپ، ءبىر-بىرىنە سىرالعى قىلىپ بىتە قايناستىرماپتى. اۋەل باستا جالعىز رەت ومبىدا، سودان كەيىن سەمەيدە بىرنەشە مارتە، سوڭىندا پەتەربوردا ءۇزىپ-جۇلىپ قىسقا كەزدەسىپ جۇرگەن. ءبىراق ءبىر كورگەننەن وشپەستەي عاشىق بولعان جىرداعى جاستارداي - بۇلار دا العاشقى تانىسقاننان-اق ءبىر-بىرىنە ىقىلاسى قاتتى قۇلاعان جاندار.
العاشقى اسەر، العاشقى سەزىم ەكەۋىن دە الداماعان. ۇشىراسقان سايىن ەكەۋىنىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن دوستىق پەيىلى، جاقىندىق سەزىمى ارتا تۇسكەن. ال كەزدەسۋ ارالىقتارىنداعى ەكەۋىنىڭ ءبىر-بىرىنە جازعان حاتتارى قانداي! سول سارعايعان حات-قاعازدار ەكى ەر-ازاماتتىڭ اراسىنداعى اينىماس دوستىقتى، ايرىقشا ءبىر پەيىلدەستىكتى پاش ەتەدى. ءتىپتى مادەنيەتى بيىك ادامداردىڭ سەزىمىن بىلدىرۋگە قىمسىنىپ ءازىل-وسپاققا ساياتىن جەڭىل قالجىڭىندا قانشا جىلىلىق، ىشتەن تەپسىنگەن ىقىلاس-مەيىر جاتىر.
دوستويەۆسكي كەيدە ءوز سەزىمىن اشىق ايتادى. «نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، مەن سەنى تۋعان ىنىمنەن ارتىق كورەمىن» دەيدى شوقانعا جازعان ءبىر حاتىندا. دوستويەۆسكي مەن شوقان دوستىعى - وي-پىكىردىڭ قابىسۋى، ءبىلىم دارەجەسىنىڭ تەڭدەستىگى، تالعام تابىسۋى عانا ەمەس، ودان الدەقايدا بيىك، رۋحاني، ادامگەرشىلىك تەرەڭىندە جاتقان ءبىر سىرلى عاجايىپ ۇندەستىك بولۋ كەرەك.
تاريحتىڭ ءوزى تولعاتىپ تۋدىرعان قيىسپاس قوس تۇلعالاردىڭ اتالعان كىسىلەرمەن شەكتەلمەيتىنى بەلگىلى. سوعان قاراعاندا جاراتۋشى جاقسى كورگەن قۇلىن جالعىز تۋدىرمايتىن نەمەسە جالعىز قالدىرمايتىن سەكىلدى...
تاشەنوۆ تورەعالي
«ايقىن»
