اعايىندار ەكى ايىرىلىپ جاتقاندا وڭاي بولعان جوق - باكەي اعىپار ۇلى، موڭعوليا پارلامەنتىنىڭ دەپۋتاتى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات.- باكەي اعا، وزگە ەلدە ۇلكەن قىزمەتتە جۇرگەن از قانداسىمىزدىڭ ءبىرىسىز. ساياسي كارەراڭىز قالاي باستالدى، از- كەم توقتالىپ وتسەڭىز.

- مەن موڭعوليانىڭ جوعارعى وقۋ ورنىندا، حالىققا ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا 20 دان استام جىل قىزمەت ەتتىم. نەگىزىندە ءبىلىم سالاسىنىڭ ادامىمىن. 2000 - جىلدان باستاپ ءبىزدىڭ قازاق اعايىندار شوعىرلانىپ تۇراتىن موڭعوليانىڭ باتىس ولكەسى بايان- ولگەي حالقى «ءسىز ءبىلىمدى، وقىعان ادامسىز. ەندى ەلدىڭ كادەسىنە جاراۋ ءۇشىن ساياساتقا ارالاسىپ، موڭعول ەلىنىڭ مەملەكەتتىك شەشىم، باعىت- باعدار شىعارۋدا قازاق اعايىنداردىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا ات سالىسىڭىز» دەگەن ۇسىنىس قويدى. حالىقتىڭ بۇل ۇسىنىسىن قابىلداپ الىپ، 2004- جىلى مەملەكەتتىك ۇلى قۇرىلتاي ياعني موڭعوليا پارلامەنت سايلاۋىندا دەپۋتاتتىققا اتىم ۇسىنىلىپ، حالىقتىڭ سەنىمىن الىپ سايلاندىم.

2004-2008 - جىلى مەملەكەتتىك ۇلى قۇرىلتاي مۇشەسى جانە دە، 2 جىل پارلامەنتتەگى تابيعات ورتانى قورعاۋ جانە ازىق تۇلىك، اۋىل شارۋاشىلىق تۇراقتى كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ءىس قىزمەتىن قوسا اتقاردىم. ساياسي كارەرام 2004- جىلى دەپۋتاتتىققا سايلانعان كەزدەن باستالدى دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. 1990- جىلداردىڭ باسىندا قوعام وزگەرىپ، سوتسياليست سيستەمادان نارىقتىق ەكونوميكا جانە ازاماتتىق دەموكراتيالىق قوعامعا اۋىسقان كەزدە مەن اۋىل شارۋاشىلىق ۋنيۆەرسيتەتىندە جاس مۇعالىم بولاتىنمىن. موڭعول ەلىنىڭ مالى سول كەزدەگى اۋىل شارۋاشىلىق بىرلەستىگى، قازىنا شارۋاشىلىعى، جالپىلاي مالدىڭ 90 پايىزدان استامى مەملەكەتتىڭ مەنشىگى بوپ سانالاتىن.

سوندىقتان 90- جىلعى قوعام وزگەرىسىنىڭ باسىنان باستاپ مالدى مالشىلارعا بەرۋ كەرەك دەپ باستاما كوتەرگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرى بولدىم. مالشىلار ءۇشىن قوزعالىستىڭ دا بەلسەندى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ، مالدى ۇكىمەتتىك مەنشىكتەن مالشىلارعا قايتارىپ بەرۋ ىسىنە ءوز ۇلەسىمدى قوستىم. ساياسي كارەرام ءدال وسى كەزدەن باستالدى دەپ ايتۋعا بولادى. 2012- جىلى مەملەكەتتىك ۇلى قۇرىلتاي دەپۋتاتتىعىنا ەكىنشى رەت سايلانىپ، قازىر مونعول ەلىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىم جونىندەگى تۇراقتى كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن ءۇشىنشى جىل اتقارىپ كەلە جاتىرمىن.

- موڭعوليانىڭ ساياسي جۇيەسى سالىستىرمالى تۇردە دەموكراتيالىق ەل اتانىپ جۇرگەن كوپ مەملەكەتتەن وق بويى وزىق تۇر. جالپى دەموكراتياعا يكەمدىلىك حالىقتىڭ بويىندا بولۋى شارت پا، الدە بيلىكتىڭ رەفورماسى قاجەت پە؟

- موڭعوليا ەلى بۇرىنعى سوتسياليستىك جۇيەدە بولعان ەلدەرمەن سالىستىرعاندا ەڭ الدىڭعى قاتارداعى دەموكراتيالىق جولدى تاڭداپ العان جانە دە دەموكراتيالىق ۇلى ءىستى ەڭ جاقسى تۇردە ىسكە اسىرىپ كەلە جاتقان تاجىريبەلى ەلدەردىڭ ءبىرى دەپ سانالادى. الەمنىڭ كوپتەگەن ەلى سونىڭ ىشىندە ا ق ش، گەرمانيا، جاپونيا ت. ب دەموكراتيالىق جۇيەنى ناقتى تۇردە جۇزەگە اسىرعان الىپ مەملەكەتتەردىڭ ءوزى مويىنداپ، ۇلكەن باعا بەرىپ وتىر. سەبەبى موڭعول ەلى، موڭعوليا حالقىنىڭ 12، 13 - عاسىردان باستاپ ءوزىنىڭ جەكە دارا مەملەكەتتىك جۇيەسى بولعان. وسىعان بايلانىستى مەملەكەتتى قادىر تۇتاتىن قانىنا سىڭگەن ۇلكەن قاسيەتى بار ەل دەپ كورۋگە بولادى.

ادام بالاسىنىڭ رۋحاني قۇندىلىعىنىڭ ءبىرى باس بوستاندىعى دەپ تانىلادى. 1990- جىلعى قوعامدىق وزگەرىسكە موڭعوليا ەشبىر كوتەرىلىسسىز ياعني بەيبىت جولمەن ءوتتى. جانە دە دەموكراتيالىق وسى جولدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن 1992- جىلى موڭعولدىڭ جاڭا اتا زاڭى بەكىتىلگەن. بۇل اتا زاڭدا موڭعولدىڭ نەگىزگى قوعام جولى ازاماتتىق دەموكراتيالىق قوعامعا كوشەمىز دەگەن ۇلكەن ماقسات قويعان. بۇگىندەرى وسى ماقساتتى وتە تابىستى اتقارىپ كەلە جاتىر. موڭعوليادا بارلىق زاڭ، ۇكىمەتتىك ءىس شاراعا حالىق بەلسەنە قاتىسادى. حالىقتىڭ قاتىسۋىنسىز ەشبىر زاڭ بەكىتىلمەيدى دەپ ايتۋعا بولادى. وسىنداي ۇلكەن دەموكراتيالىق جەتىستىككە جەتۋدە حالىقتىڭ ءرولى، بەلسەندىلىگى وراسان زور دەپ بىلەمىن. ونىمەن قاتار جاڭا كوشباسىندا دەموكراتيالىق قوزعالىستىڭ كەمەڭگەرلەرى دە ءوز ۇلەسىن قوستى دەپ كورىپ وتىرمىز. سوندىقتان موڭعوليانىڭ دەموكراتياسى بەكەم ىرگە تاسىن قالادى. ءالى دە تالاي جەتىستىككە جەتەتىن مۇمكىندىك بار.

قازىر موڭعوليانىڭ ءاربىر ازاماتى ادام قۇقىن قاستەرلەيتىن قوعامدا تىرشىلىك ەتىپ وتىرعانىن ەرەكشە ماقتان تۇتادى. دەموكراتيالىق جەتىستىكتەردىڭ ءبىرى - موڭعولياداعى ءسوز بوستاندىعى. موڭعوليانىڭ ءاربىر ازاماتى باسشىلاردان، باسشىلىق ۇيىمنان ەشقانداي يمەنبەي، ءوز ويىن اشىق ەكى، ادىلەتتى تۇردە حالىققا جەتكىزە الادى. مىسالى مەملەكەتتىك ۇيىمدار جانىندا ەشبىر بۇقارالىق اقپاراتتىق قۇرالدار بولمايدى. بارلىعى جەكە مەنشىكتە. سوندىقتان بۇقارالىق اقپاراتتىق قۇرالدار ءوز ءسوزىن، وي پىكىرىن ەش بوگەتسىز حالىققا جەتكىزۋگە تولىقتاي مۇمكىنشىلىگى بار.

- ەل ارالايسىزدار، جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ قال- جاعدايى قالاي؟

- موڭعوليا پارلامەنت دەپۋداتتارى مەملەكەتتىك ۇلى قۇرىلتايدىڭ ءماسليحات ءۇزىلىسى قارساڭىندا سايلاۋشىلارىمەن كەزدەسىپ، حالىق كوپشىلىكتىڭ تۇرمىس جاعدايىمەن تانىسىپ، ولاردىڭ ۇسىنىس پىكىرلەرىن تىڭداپ، پارلامەنت بەكىتكەن زاڭ قارالاردى تانىستىرۋ، ولاردىڭ ورىندالۋىنا باقىلاۋ قويۋ سياقتى ماقساتپەن حالىققا ەتەنە جاقىن قىزمەت اتقارامىز. ءبىزدىڭ موڭعوليادا 120 مىڭنان استام قازاق اعايىندار تىرشىلىك ەتەدى. بۇنىڭ باسىم كوپشىلىگى ياعني 100 مىڭعا جۋىعى بايان- ولگەي ايماعىندا ءومىر سۇرەدى. بايان- ولگەي ايماعىنداعى قازاق اعايىنداردىڭ نەگىزگى تىرشىلىك كوزى - مال شارۋاشىلىعى. سوڭعى كەزدە تاۋ كەن، شاعىن ءوندىرىس، قۇرىلىس قاتارلى سالالار قارقىندى تۇردە وركەندەۋدە.

نەگىزگى جۇمىس ورنى مال شارۋاشىلىعىمەن ءوندىرىس سالاسى دەپ ايتۋعا بولادى. بۇنداعى اعايىنداردىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگى جامان دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. ءاربىر مالشى جانۇيادا 100 باستان استام مال بار. 1000, 1000 نان استام مالى بار اۋقاتتى مالشىلار دا كوپ. ءبىراق بۇنىمەن بارلىق اعايىنداردىڭ تىرشىلىگى جاقسى دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. ءبىراز قيىنشىلىقتاردا بار. بايان- ولگەي ايماعى موڭعول ەلىنىڭ استاناسى ۋلاانبااتاردان الىس شالعاي ورنالاسقاندىقتان بارىپ كەلۋگە جول قاراجاتى قىمبات، جانارماي باعاسى قىمبات دەگەندەي ءارتۇرلى قيىنشىلىقتار بار. وسى قيىنشىلىقتاردى شەشۋ ءۇشىن موڭعول ۇكىمەتى تاراپىنان كوپتەگەن ساياسي باعدارلاما ۇسىنىپ، ىسكەاسىرۋدا.

- 90- جىلدارى موڭعولياداعى قازاقتار اتاجۇرتىنا جاپپاي كوشكەندە قانداي سەزىمدە بولدىڭىز؟

- 1990- جىلدىڭ باسىندا جالپى دۇنيەجۇزىندە ۇلكەن وزگەرىس بولدى. بۇل وزگەرىس، بەتبۇرىس كاپيتاليستىك جانە سوتسياليستىك جۇيە اراسىنداعى كوپ جىلعا سوزىلعان ءوزارا جاۋلاستىق قاتىناس جۇمسارىپ، دەموكراتيالىق جەلدىڭ لەبى بىلىنگەن كەز بولدى. وسى شاقتا سوۆەت وداعى ىدىراپ قازاقستان ءوزى جەكە دارا تاۋەلسىز، دەربەس ەل بولدى. بۇل قۋانىشقا تەك قانا قازاقستاندىقتار عانا ەمەس، شەتەلدەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاق اعايىندار دا قۋاندى. سوندىقتان ءوزىمىزدىڭ تاريحي اتاجۇرتقا بارىپ قونىستانساق ەكەن دەگەن سەزىم كوپ ازاماتتىڭ جۇرەگىندە بولدى.

العاشىندا موڭعوليادان ەڭبەك شارتىمەن كوپتەگەن ازاماتتار قازاقستانعا كەتتى. بۇعان ىلە- شالا قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىنا كىرۋ ءۇشىن دە بۇل كوش جالعاستى. مەنىڭ دە تالاي جاقىندارىم، دوسجاراندارىم، تۋعان تۋىستارىمنان دا كوشكەندەر بولدى. ول كەزدە ءوز اعايىن، دوس جارانىمىزدان ەكى ءبولىنىپ قالۋ بۇندا قالىپ جاتقان ءبىز ءۇشىن ارينە وڭاي بولعان جوق. كوشى- قون جونىندە بايان- ولگەيلىك اقىن مۇرات پۇشاتاي ۇلى اعامىز «ەل كوشكەندە» دەگەن جاقسى ءبىر ولەڭ شىعارعان ەدى. ءان بۇگىنگە دەيىن ايتىلىپ كەلە جاتىر.

بۇل جەردە دە ءبىز قازاق اعايىندار موڭعول ۇكىمەتىنەن، موڭعول جۇرتشىلىعىنان قيىنشىلىق كورگەن جوقپىز. بۇل وتاندا دا جاقسى ءومىر ءسۇرىپ كەلدىك. دەيتۇرعانمەن اعايىندار ەكى ايىرىلىپ جاتقاندا وڭاي بولعان جوق...

بەيبىت جاعدايداعى كوش بولعاندىقتان قازاقستانعا بارىپ قونىستانعان اعايىندارىمىز سول ەلدىڭ حالىق سانىن مولايتىپ، جاڭا مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن نىعايتۋعا ءوز ۇلەستەرىن قوستى دەپ بىلەمىن. ەڭ سوڭعى ستاتيستيكالىق كورسەتكىشكە سۇيەنسەك 1990- جىلدان باستاپ وسى كۇنگە دەيىن قازاقستانعا بارىپ قونىستانعان ورالماندار سانى 1 ميلليونعا جەتكەن. تەك قانا موڭعوليا ەمەس قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى، الەمنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنەن كوشىپ بارىپ قونىستانعان اعايىندارىمىز قازاقستان ەلىن نىعايتۋعا ءوز ۇلەسىن قوسىپ جاتىر دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. موڭعوليادان قازاقستانعا قونىس اۋدارعان اعايىندارىمىز بۇگىندەرى ەكى ەل ارا قاتىناسىنا دانەكەر بولىپ وتىر.

- قازاقستانعا كوشىپ جاتقاندار ءالى دە بار ما؟

- كوش ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسۋدا. ءبىراق سوڭعى4-5 جىلدىڭ ىشىندە ءسال باياۋلاپ قالدى. باياۋلاۋىنا ءارتۇرلى سەبەپ بار سياقتى. باستاپقىدا كوشىپ بارعان قازاق اعايىندارعا قازاقستان ۇكىمەتى تاراپىنان باسپانا، كۆوتا بەرىپ، اقشالاي جاردەم كورسەتتى. سوڭعى كەزدە بۇل ءىس جۇزەگە اسپاعان سياقتى. سوندىقتان با قاندايدا ءبىر سەبەپپەن كوش بارىسى باياۋلاپ قالعان. موڭعولياعا قايتا كوشىپ كەلىپ، قونىستانىپ جاتقان ازاماتتاردا بار. كەيبىرىنە جەر، سۋ سايكەسپەيدى، كەيبىرەۋى تۋعان جەرىن اڭسايدى، كەيبىرى وسى جاقتا قالعان تۋىس تۋعاندارىن، بالا شاعاسىن ساعىنادى، كەيبىرىنە ول جاقتا جۇمىس ورنى جاقسى تابىلمايدى دەگەن سياقتى سەبەپتەر ءاربىر ازاماتتىن ءوز باسىنداعى ماسەلەلەرگەبايلانىستى. بۇنىڭ ءبارى ازاماتتارىمىزدىڭ جەكە ماسەلەسى بولعاندىقتان تۋرا باعا بەرۋگە كەلمەيدى.

- ەندى ءسىزدىڭ ەلگە كەلسەك. موڭعول ۇلتىن ۇيىستىرىپ تۇرعان قانداي جاعداي؟ وتكەن تاريحى ما، قازىرگى جاي- كۇيى مە الدە بولاشاققا ماقساتى ما؟

- جوعارىدا ايتىپ كەتتىم. موڭعول ەلى، موڭعول حالقى - ەجەلدەن وزىندىك بولەك مەملەكەتى بولعان، مەملەكەتكە دەگەن ەرەكشە كوزقاراسى قالىپتاسقان ۇلت. قازىرگى جاعدايدا موڭعوليانى دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن دەرجاۆا دەپ ايتۋعا بولادى. قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن رەسەي اراسىنداعى گەوگرافيا جاعىنان ەرەكشە جاعدايدا تەرريتورياسى ورنالاسقان ەل. تاريحتىڭ سان قيلى كەزەڭدەرىن باستان كەشىرسە دە ءوز مەملەكەتتىگىن، ءتىلىن، سالت ءداستۇرىن، سالت ساناسىن بارلىعىن ساقتاپ كەلگەن جۇرت. ءاربىر موڭعول ازاماتىنىڭ بويىندا سان عاسىرلار بويى جالعاسىپ كەلگەن مەملەكەتكە دەگەن ەرەكشە قۇرمەتى ەلدىڭ بۇگىنگە دەيىنگى جاعدايىنا جاعىمدى اسەرىن تيگىزىپ كەلدى مە دەپ ويلايمىن.

ال ەندى وتكەن تاريحىن قاراساق، مونعول ەلى ەجەلدەن تاريحى مول ەل. ۇلى قولباسشى شىڭعىسحاننىڭ تۇسىنان باستاپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن تالاي تاريحي ۇلكەن قيىنشىلىقتى دا باسىنان كەشىرگەن. دەي تۇرعانمەن، قازىر ەندى جاعدايى دۇنيە ءجۇزى ادامزاتىنىڭ نەگىزگى جولى بولىپ تابىلاتىن دەموكراتيا جولىمەن ەلىن وركەندەتۋ ماقساتىن جاقسى اتقارىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا قوسىلدى دەپ ايتۋا بولادى.

- قازاقستانداعى قانداستارىڭىزعا تىلەگىڭىز...

- قازاقستانداعى قانداستارىما دەگەن تىلەگىم ەڭ بىرىنشىدەن، قازاقستان جاڭا زاماننىڭ ارقاسىندا دەربەس ەل بولىپ، قازىرگى ۇلى ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرىپ كەلە جاتقانىنا ءبىز دە شەتەلدە وتىرىپ قۋانىپ وتىرامىز. سوندىقتان قازاقستان ەلىنىڭ ىرگەسى ودان ارى بەكەم بولىپ، دۇنيەجۇزىندەگى بەت بەدەلى ءوسىپ، جوعارى دارەجەدە دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋىنا تىلەكتەسپىز. قازاقستان تاراپىنان ءارى قاراي شەتەلدەردە تىرشىلىك ەتىپ جاتقان قانداستار ءۇشىن، قازاق اعايىندار ءۇشىن بەلگىلى مولشەردە اسىرەسە رۋحاني جاعىنان قول ءۇشىن بەرۋ اسا قاجەت دەپ كورەمىن. اتاپ ايتساق، قازاق ءتىلى، ءدىنى، اسىرەسە قازاق سالت- ءداستۇرىن ساقتاپ، ونەرىن وركەندەتۋگە قول ءۇشىن بەرەتىن بولسا ءبىز ەرەكشە قۋانىشپەن قارسى الامىز دەپ ايتقىم كەلەدى.

بۇل جونىندە مىسالى بايان- ولگەي ايماعىنىڭ قازاق تەاترى 1990- جىلداردا قيىن- قىستاۋ كەزدەردە ەرەكشە تومەندەپ كەتكەن. وسى تەاتردى ءارى قاراي ناعىز وسى زامانعا ساي تەاتر بولعىزۋعا بىردەن ءبىر سۇيەنىشىمىز قازاقستان بولىپ تابىلادى. جانە دە جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتەردىڭ وقۋ قۇرال جابدىعى قازاق ءتىلى ءپانى بويىنشا وقۋ قۇرالدارى اۋاداي قاجەت. جالپى ەكى ەلدىڭ اراسىندا رۋحاني مادەنيەت سالاسىنداعى قارىم- قاتىناستى ەرەكشە جانداندىرۋىمىز قاجەت. وسى ورايدا موڭعول ەلىندەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى قالىبەك يبراگيم ۇلى قوبىلاندين مىرزاعا العىسىمدى جولداعىم كەلەدى. سەبەبى قوبىلاندين مىرزا موڭعولياعا ەلشى بولىپ كەلگەننەن بەرى ءبىزدىڭ قازاق دياسپوراسىنا بايلانىستى كوپتەگەن ناقتىلى يگىلىگى زور ىستەردى اتقارۋدا. سوندىقتان وسى ىستەردى ءالى دە پارمەندەندىرۋگە قازاقستان ەلى تاراپىنان قولعابىس جاساسا ءبىزدىڭ ءارى قارايعى قاتىناسىمىزدىڭ ناتيجەسى مول بولماق.

بارشاڭىزعا باقىت پەن جاقسىلىق تىلەيمىن. امان بولىڭىزدار!

- ءاۋمين، باكەي اعا! اڭگىمەڭىزگە راحمەت! ءسىزدىڭ دە ەڭبەگىڭىزگە جەمىس، وتباسىڭىزعا اماندىق تىلەيمىز!

سۇقباتتاسقان جارقىن تۇسىپبەك ۇلى (2015- جىل)

saigez.kz