كەنەسارى حاننىڭ شەنى مەن شەكپەنى قانداي؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - كەنەسارى حان تۋرالى ءبىر كىتاپتىڭ سىرتقى مۇقاباسىنا ايبارلى حاننىڭ اقبوز ات ءمىنىپ، ورىس پولكوۆنيگىنىڭ ەپولەتى مەن گەورگيەۆ لەنتاسىن تاققان، باسىنا قوقىرايتىپ فۋراجكە كيگەن سۋرەتىن سالىپ قويىپتى.

پاتشالىق رەسەي باسقىنشىلىعىنا قارسى ون جىل بويى ات ۇستىنەن تۇسپەي سوعىسقان، سول جولدا التىن باسىن قيعان، ءبۇتىن ءبىر ۇلتتىڭ بەتكەۇستار حانى، ۇلتتىق باتىرى كەنەسارى حاندى ورىس پولكوۆنيگىنشە كيىندىرگەندەگى كوزدەگەن ماقسات نە؟!

ءبازبىر تاريحشىلاردىڭ كەنەسارى حان پولكوۆنيك شەنىن العان، ءوزى ورىس پولكوۆنيگىنىڭ ەپولەتىن تاققان دەپ جازىپ جۇرگەنى راس. ونىڭ انىق- قانىعىن زەرتتەۋشىلەر ايتا جاتار، ءبىراق ءبىز قولىمىزعا ونداي ەش جەردەن دەرەكتى ىلىكتىرە المادىق. راس، پاتشا زامانىنداعى ورىس زەرتتەۋشىسى مەيەردىڭ كەنەسارى حاندى «يىعىندا «پولكوۆنيك ەپولەتى» بار ادەمى بارقىت شاپان كيگەن» دەپ سۋرەتتەيتىن جەرى بار. ءبىراق لەنتا تاققان، فۋراجكە كيگەن دەپ تۇرعان جوق. پولكوۆنيك ەپولەتىن تاقسا دا، حاننىڭ ۇستىنە كيىنگەنى قازاقى بارقىت شاپان ەكەنىن ايدان انىق جازىپ وتىر. حانعا جان دۇنيەسىمەن قارسى بولعان مەيەردىڭ الدىندا «پولكوۆنيك ەپولەتىن» تاقسا، تاققان دا شىعار، ءبىراق بۇل ونى حان ۇنەمى ۇستىنەن تاستامادى دەگەن ءسوز ەمەس قوي. ەندەشە، جوعارىداعىداي حاندى ورىسشا مۇزداي كيىندىرىپ، وعان قوسا فۋراجكە كيگىزىپ، لەنتا تاقتىرىپ قويۋعا بۇل جازبا ەشقانداي نەگىز بولا المايدى.

قولباسشىنىڭ اۋىلىندا ءبىر اپتاداي قوناقتاعان پورفيري گلەبوۆيچ ۋفيمتسيەۆتىڭ جازبالارىندا مىناداي مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن: «حاننىڭ كيىز ءۇيى، شىندىعىندا، پاتشانىڭ تۇراتىن جايىنداي باي ەكەن. قايدا كوز جۇگىرتسەڭ دە، قىمبات كىلەمدەر، قابىرعادا التىن ءجىپتى شالىلەر. كەنەسارىنىڭ جانتايىپ وتىرعان جاستىعى دا التىن جىپپەن تىگىلگەنى كوز نۇرىن الادى. كيگەن كيىمى جىبەك، التىن جىپتەرمەن بەزەندىرىلگەن. ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنان اتتاپ، ءۇش مارتەبە جەرگە يىلدىك، كەنەسارىنىڭ كيىمىن سۇيۋگە ىڭعايلانىپ ەدىم، ول قولىن كوتەرىپ، ءوزى باسىما ەرنىن تيگىزدى. ودان سوڭ وتىرعىزىپ، ءار جايدى سۇراستىردى».

كەنەسارىنىڭ كيگەن كيىمى بۇل جەردە قازاقشا، شىعىس ستيلىندە ەكەنى انىق اڭعارىلىپ تۇر. ال قىرعىز زەرتتەۋشىسى ب. سولتونويەۆ كەنە حاندى «باسىنا قۇندىز تەرىسىمەن كومكەرىلگەن كىشىگىرىم تەرى تىماق كيەدى. كيىمدەرىنىڭ سىرتىنان تۇيە جۇننەن توقىلعان سۇر شەكپەن جامىلىپ، ونىڭ ىشىنەن كامشات تەرىسىنەن تىگىلگەن تون كيەدى. جەيدەسى مەن شالبارى اق ماتادان قولدان توقىلعان، جاسى 45 شاماسىندا بولعان» دەپ سۋرەتتەيدى.

كەنەسارى حاننىڭ تۇستاسى، نەمەرە تۋىسى شىڭعىس ءۋاليحانوۆتىڭ پولكوۆنيك ەپولەتىن تاعىپ، اسكەري كيىممەن مۇزداي قاتىپ تۇسكەن سۋرەتىن ءبارىمىز بىلەمىز. پولكوۆنيك شەنى شىڭعىس سۇلتانعا 1855 - جىلى بەرىلىپتى. بۇل كەزدە كەنەسارى حاننىڭ ومىردەن وتكەنىنە ون جىلعا جۋىقتاپ قالعان شاق. ونىڭ ۇستىنە التى رەت اعا سۇلتان بولىپ سايلانىپ، پاتشادان وردەن العان شىڭعىستىڭ بۇلايشا سارى الا وردەنمەن مالىنىپ كيىنۋى زاڭدىلىق.

جالپى، كەنەسارى حاننىڭ كەزەڭىندە ورىس پولكوۆنيگى شەنىن العان قازاقتار از بولماعان. كەنەسارى حانمەن الىسىپ وتكەن ەسىم حاننىڭ ۇرپاعى قوڭىرقۇلجا قۇدايمەندين پولكوۆنيك شەنىمەن تۇرماي، رەسەي يمپەرياسىنان ۇرپاقتان- ۇرپاققا كەتەتىن ماڭگىلىك دۆوريان اتاعىن العان. ارميادا قىزمەت ەتپەگەنىمەن، سۇلتانداردىڭ بارىنە اسكەري شەن بەرىلدى. كەنەسارى حانعا قارسى كۇرەستە بەلسەندىلىك تانىتقان قاراتاي نۇراليەۆ، ارسىلان مەن احمەت جانتوريندەرگە پودپولكوۆنيك شەنى بەرىلگەن. البان رۋىنىڭ اعا سۇلتانى، اقىن تەزەك تورە نۇرالين جانە مۇسا شورمانوۆ، شىڭعالي وماروۆ، مۇحامەدجان تاۋكين، ءادىل بوكەيحانوۆتار پولكوۆنيك شەنىندە بولعان.

دۋلات رۋىنىڭ بيلەۋشىسى ءالي سۇلتان ءادىلوۆ پودپولكوۆنيك شەنىن العان. العاشقى قازاق گەنەرالدارىنىڭ ءبىرى - ءابىلقايىر حاننىڭ نەمەرەسى بايمۇحاممەد ايشۋاقوۆ. پەروۆسكيمەن بىرگە حيۋا حاندىعىنا جورىققا شىققان وعان گەنەرال- مايور شەنىن 1846 - جىلى نيكولاي پاتشا ءوز قولىمەن بەرگەن. ونىڭ ۇلى مۇحامەدجان بايمۇحامەدوۆ تە گەنەرال- مايور شەنىن العان. اكەلى- بالالى ەكەۋى بۇل اتاقتاردى يساتاي مەن ماحامبەت باستاعان كوتەرىلىستى اياۋسىز باسقانى ءۇشىن دە العان.

جالپى، ونىڭ ءبارى ۇلى دالانىڭ رەسەي قۇرامىنا كىرۋىمەن قازاقتاردى اسكەري قىزمەتكە رەسمي قابىلداۋدان باستالعان. بارىنەن بۇرىن ورىس بيلىگىنە بۇل ايماقتارداعى بيلىكتى كۇشەيتۋ ءۇشىن قاجەت بولدى. سوندىقتان العاشقى قازاق وفيتسەرلەرىن تەك قانا حان- سۇلتانداردان ىرىكتەپ، ولارعا شەن- شەكپەندى اياماي بەرگەن. ولاردى جولى باسقا، كەنەسارى حاننىڭ ءجونى بولەك. كەزىندە ورىسشا وقىعان، پاتشا قىزمەتىنە شىن بەرىلگەن سۇلتانداردىڭ ىشىندە كەنەسارىعا نارازى بولماعاندارى، جاۋىقپاعاندارى از. سارى الا وردەنگە مالىنعان، لەنتا اسىنعان ورىسشىل سۇلتاندارعا قارسى، ءتىپتى ءوز تۋىستارى بولسا دا اياۋشىلىق تانىتپاعان كەنەسارى حاننىڭ ءدال سولارداي شۇباتىلعان لەنتا مەن سالپىنشاق سولكەبايلار تاعىپ، قوقىرايتىپ فۋراجكە كيىپ ءجۇرۋى مۇمكىن بە؟! پاتشاعا قارسى 25 جىل سوعىسقان يمام ءشامىلدى ورىس وفيتسەرىنشە كيىندىرىپ، وردەن تاقتىرىپ قويىڭىزشى، قانداي كۇلكىلى، ايانىشتى كورىنەر ەدى؟! كاپىرگە جەرىمدى باستىرمايمىن دەگەن كەنەسارى حاننىڭ دا سونداي ۇستانىمدا بولعانى انىق.

كەنەسارى حاننىڭ ۇرپاعى، بيولوگ عالىم ءنافيسا كەنەسارينا حانىم ورىس پولكوۆنيگىنشە كيىنگەن كەنەسارى حاننىڭ سۋرەتىن كورىپ شىر- پىر بولادى: «كەنە حان بۇلايشا كيىنبەك تۇگىلى، دوڭىز شالعان شوپكە ات شالدىرماعان، دوڭىز ىشكەن سۋعا ارعىماعىن سۋارماي وتكەن ادام! مەن، كەرەك بولسا، مۇنى سالعان سۋرەتشىنى سوتقا بەرەم» دەيدى. راسىندا دا، كۇيىنەتىن ءجونى بار.

سۋرەت دەمەكشى، ەندىگى ءبىر ماسەلە كەنەسارى حاننىڭ كەلبەتىنە بايلانىستى. ءار سۋرەتشى حاننىڭ كەلبەتىن ءارقالاي سالادى. قولباسشىنىڭ كينودا سومدالعان، تەاتردا كەيىپتەلگەن، بەينەلەۋ جانە ءمۇسىن ونەرلەرىندە جاسالعان ءارتۇرلى بەينەلەرىن كورىپ ءجۇرمىز. ونىڭ ءبارى وبرازدى، كوركەم بەينەلەر ەكەنى انىق. تاريحي تۇلعانىڭ شىن بەينەسى مەن سالىنعان سۋرەتىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي بولۋى مۇمكىن. كەنەسارى دەگەن ەسىمىنە قاراپ حاندى كەنەدەي كىشكەنتاي، سارى ادام بولعان دەپ ەسەپتەيتىندەر دە بار. «ءوزى قۇرتتاي عانا ەكەن، ەندەشە، اتى كەنە سارى بولسىن» دەپتى دەگەن اڭىز سونىڭ دالەلى.

كەنەسارىنىڭ فوتوسۋرەتى قالماسا دا، ونىڭ كوزىن كورگەن جانداردىڭ حاننىڭ سىرتقى كەلبەتىن، بەت- ءپىشىنىن جازىپ قالدىرعاندارى، سيپاتتاۋلارى قولدا بار. ماسەلەن، ناۋرىزباي شەگەنوۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا، كەنەسارى ورتا بويلى، اشاڭ، تاڭقى مۇرىنداۋ بولعان. كەنەسارىنىڭ ءتۇر- كەلبەتى جونىندە ءتورت اي كەنەسارىنىڭ تۇتقىنىندا بولعان بارون ۋسلاردىڭ حانعا بەرگەن سيپاتتاماسى كەيىننەن ونىڭ پورترەتىن جاساۋعا باستى نەگىز بولدى. ول «بويى سونشا سۇڭعاق تا ەمەس، كەنەسارى ارىقشا كەلگەن، بەت ءپىشىنى قالماققا ۇقسايدى. بۇل ونىڭ شىعىستىق تەگىن بايقاتادى، ال قيعاش كوزدەرى اقىلدىلىقتى كورسەتەدى. بىلاي قاراعاندا، قاتىگەزدىكتىڭ ەش نىشانى كورىنبەيدى» دەپ سۋرەتتەيدى.

ب. سولتونويەۆ ءوز ەڭبەگىندە كەنە حاننىڭ سىرت كەلبەتىن بىلاي بەرەدى: «كەنە حان ارىقشا كەلگەن، ورتا بويلى، جۋان مويىندى ەدى. ونىڭ ءجۇزى قاراتورى، تارتىمدى، كوزدەرى جىلتىلداعان بۇركىتتىكىندەي قىزىل جانە ماڭدايى جازىق، تاناۋى دەلديىڭكىرەگەن ەدى. كىشىرەك مۇرتى جانە قالىڭ، سارى قوڭىر شوقشا ساقالى بار. ول از سويلەيتىن جانە ءوزىن قاتالداۋ، بايسالدى، ۇلكەن ءبىر بەكزاتتىقپەن ۇستايدى».

سۋرەتشىلەر حاننىڭ پورترەتىن سالعاندا، وسى سۋرەتتەمەلەردى نەگىزگە العانى دۇرىس. كەنە حاننىڭ كوزىنىڭ بۇركىتتىڭ كوزىندەي ەرەكشە وتكىر بولعانى ەل اۋزىندا اڭىز بولىپ تا ايتىلادى. حاننىڭ ەرەكشە قاسيەتى كوزىنىڭ ماگياسىندا دەلىنەدى. ول سۇقتانىپ، قاتتى ءمان بەرە قاراسا، كوزى تيەدى، ءسويتىپ، ونىڭ نازارىنا ۇشىراعان ادام جارىق دۇنيەمەن قوشتاسادى. وسى حالگە حانشايىم سۇلۋ ۇشىرايدى.

ناۋرىزباي قالىڭدىعى حانشايىمدى ورداعا اكەلىپ، توي وتكىزەدى. ەلدىڭ ءبارى كەلىننىڭ سۇلۋلىعىنا قايران قالادى. جۇرت ماقتاعان سوڭ كەلىنىن كورەيىن دەپ كەنەسارى ورداعا كەلەدى. اعىبايعا جابىقتى اشقىزىپ قاراسا، ناۋرىزباي مەن حانشايىم ازىلدەسىپ وتىر ەكەن. كەنەسارى قىزدىڭ سۇلۋلىعىنا تاڭعالىپ، ونىڭ نۇرلى جۇزىنە نازار سالادى. «ايەل زاتتىڭ سۇلۋى ەكەن» دەپ ىشتەي ريزا بولىپ ۇيگە قايتادى، ءبىراق ءوزىنىڭ سۇقتانعانىنان سەكەم الىپ قالادى. كوپ ۇزاماي حانشايىم دا اۋىرىپ، انە- مىنە دەگەنشە قايتىس بولادى. ەشتەڭەگە تۇسىنبەي، اڭ- تاڭ بوپ، شۋلاپ جاتقان جۇرتقا كەنەسارى كەلىپ: «جاراندار، شەشىندىرىپ قاراڭدارشى، ءعارىپتى ءوز نازارىم ۇردى» دەيدى. ايتقانىنداي، شەشىندىرىپ قاراسا، ەكى وكپەسى قارايىپ كەتىپتى. ەل كەنەنى وسىلاي اڭىز ەتكەن. اڭىز تۇبىندە شىندىق بار.

وسىنىڭ ءبارى كەنەسارى حاننىڭ ورىس پولكوۆنيگىنشە كيىنگەن سۋرەتىنەن شىعىپ وتىر. كەنە حان تۇرماق، ارعى اتاسى ابىلايدىڭ تۇسىندا دا ورىس پاتشاسىنا ادال قىزمەت ەتىپ، اق پاتشانىڭ قولىنان شەن العان، شەكپەن كيگەن، وردەن مەن لەنتا تاعىپ، فۋراشكە كيگەن باي- ماناپتار بولعان. ونداي گەورگيەۆ لەنتاسىن تاعىپ، كرەست بەلگىلى وردەن- مەدالدارىن سىڭعىرلاتقان قازاقتار وسى ءبىزدىڭ زاماندا دا از ەمەس. ولاردىڭ ءبارى قازاققا اق- ادال قىزمەت ەتكەن جاندار شىعار، ماسەلە ءتىپتى دە وندا ەمەس. ماسەلە - پاتشالى رەسەي باسقىنشىلىعىنا قارسى ون جىل بويى ات ۇستىنەن تۇسپەي سوعىسقان، سول جولدا التىن باسىن قيعان، ءبۇتىن ءبىر ۇلتتىڭ بەتكەۇستار حانى، ۇلتتىق باتىرى كەنەسارى حانعا ورىس پولكوۆنيگىنىڭ ەپولەتى مەن گەورگيەۆ لەنتاسىن تاقتىرىپ، باسىنا قوقىرايتىپ فۋراجكە كيگىزىپ قويعانىمىزدا!

تورەعالي تاشەنوۆ

«ايقىن» گازەتى (2015 - جىل)