قازاق ايەلدەرىنەن شىققان ءبىرىنشى گەنەرال- مايور - قازاقتىڭ قادۋانى
ابىلپەيىزدىڭ 8 ۇلى بولعان دەيدى. سونىڭ ءبىرى كوگەدايدان الەنگە دەيىنگى ۇرپاق جانە بيلىك جالعاستىرعاندار: كوگەداي ابىلپەيىز ۇلى (1785-1823)، اجى (ءادىلعازى) كوگەداي ۇلى (1823-1868)، قاسىمحان اجى ۇلى (1868-1890)، جەڭىسحان قاسىمحان ۇلى (1890-1912)، الەن جەڭىسحان ۇلى (1889-1961). الەن التاي قازاقتارىنىڭ اعارتۋ تاريحىنداعى بىرەگەي تۇلعا سانالاتىن ءشارىپحان كوگەدايەۆتىڭ ءبىر اكە، بولەك شەشەدەن تۋعان اعاسى.
جەڭىسحاننىڭ ۇسىنىسىمەن 1913 - جىلى باس كنيازدىك ورىنعا الەن وتىردى. ول سول جىلى 23 جاستا ەدى. شيڭحاي توڭكەرىسىنەن سوڭ قىتاي رەسپۋبليكا بولىپ جاريالانىپ، جاڭا ۇكىمەت قۇرىلدى. جاڭا ۇكىمەتتىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايىنا التاي قازاقتارىنا جاڭا ۇكىمەت سىيلاعان شەن مەن ونىڭ كۇمىس تاڭباسى، مانساپ كيىمى الەنگە ءتيىپ، قازاقتارعا قايتا بەرىلگەن بىردەن- ءبىر ۋاڭدىق (كنيازدىك) ول جاقتاعى جۇرتتى ەرەكشە سەرپىلتەدى. بۇعان الاقايلاپ قۋانعان التاي قازاقتارى 1915 - جىلى سارشوقى جايلاۋىندا ون ەكى قانات اق وردانى ات ۇستىندە ءجۇرىپ تىگىپ، ۇلان- اسىر توي جاسايدى. سودان باستاپ سارشوقى «الەن ۋاڭ شوقىسى» دەپ اتالىپ كەتەدى.
جەڭىسحاننىڭ بەس ۇلى جاستايىنان مەدرەسەدەن ءبىلىم الىپ، ءدىني تالىممەن قوسا ەسەپ، تاريح پاندەرىن دە وقيدى. مەدرەسەدە ۇلتى تاتار اقشورين مولدا مەن ءبىلال حازىرەت ساباق بەرەدى. ءبىلال قازاق تىلىنە قوسا ورىس، اراب تىلدەرىنە جەتىك بولعان ادام دەسەدى. جاستايىنان وتە تالاپتى بولىپ وسكەن الەن اكەسى جەڭىسحاننىڭ حاتشىسى ابەتايدىڭ قاسىندا كومەكشى بولا ءجۇرىپ، كوپ نارسە ۇيرەنەدى. ۇلىنىڭ وسى قاسيەتىن ۇناتقان جەڭىسحان كەيىن كەلە جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ونى ءوز ورنىنا ۇسىنادى.
الەن بيلىك باسىنا وتىرعان كەز التاي تاريحىنىڭ الماعايىپ كەزەڭى ەدى. 1912 - جىلى موڭعوليا جىپسىن دانبا مان- چيڭ يمپەرياسىنان قول ءۇزىپ، تاۋەلسىزدىك جاريالاعان سوڭ، 1913 - جىلى ءبىراز اسكەرىمەن التايعا باسىپ كىرەدى. ءبىراق ىلە گەنەرال- گۋبەرناتورى 10 باتالون اسكەر شىعارىپ، ولاردىڭ بەتىن قايتارادى. كەيىن پەكين ۇكىمەتى التاي ايماعىن چيڭ يمپەرياسى تۇسىنداعى مارتەبەسىن قايتارىپ شىنجاڭ ولكەسىنىڭ قۇرامىنا بىرىكتىردى.
ارادا كوپ وتپەي، 1921 - جىلدىڭ كوكتەمىندە التايدى رەسەيدەن كەلگەن گەنەرال- لەيتەنانت ا. س. باكيچ باستاعان اقتار قولى باسىپ الدى. التاي ايماعىنىڭ ۇرىمجىدەن تاعايىندالعان وكىلى چجوۋ ۋسۋە ءوز- ءوزىن مەرت ەتەدى. وسىنداي قىسىلتاياڭ ۋاقىتتا الەن مەن قاناپيا سەكىلدى ەل اعالارى ا. س. باكيچپەن بەتپە- بەت وتىرىپ سويلەسىپ، ولار تالاپ ەتكەن ات- كولىك، ازىق- تۇلىكتى مۇمكىندىگىنشە تاۋىپ بەرىپ، تەزىرەك كەتىپ قالۋعا كوندىرەدى. الەن مەن قاناپيانىڭ اقىل، پاراساتى باكيچتىڭ اسۋ بەكىمەي تۇرىپ التاي تاۋىنان اسىپ موڭعولياعا وتۋىنە جول اشادى. وسىدان سوڭ شىنجاڭ ولكەسىنىڭ باسشىسى ياڭ زىشيڭ الەن مەن قاناپيانى شاقىرىپ، شەكارالى ايماقتى قورعاۋداعى ەرلىگى ءۇشىن مارتەبەسى بيىك اتاق بەرىپ، ايلىق جالاقىسىن جوعارى دارەجەلىلەر قاتارىنا جەتكىزەدى.
سونداي- اق الەنگە تارباعاتاي ايماعىنىڭ مۇزتاۋدان التاي جايلاۋىنداعى اقتاۋعا دەيىنگى ارالىقتاعى كەڭەس وداعىمەن شەكتەسەتىن جەلىسىن كۇزەتۋدى مىندەتتەيدى. ول ءۇشىن 300 اسكەردىڭ قارۋ- جاراعى مەن ات- ازىعىن بەردى. الەن جەڭىسحان ۇلى التايعا قايتىپ كەلگەن سوڭ، نازاربەك دامەجان ۇلىن كومانديرلىككە ۇسىنىپ، بەكىتتىرىپ الادى. 1933 - جىلى ما دەگەن دۇنگەن قوسىندارى شيڭحاي، گانسۋ جانە شىنجاڭدى بىرىكتىرىپ، قىتايدا مۇسىلمان مەملەكەتىن قۇرامىز دەگەن جەلەۋمەن التاي ايماعىن باسىپ الدى. وسى كەزدە الەن ءىنىسى ءشارىپحان كوگەدايەۆپەن بىرىگىپ، دۇنگەن قولىنا باتىل قارسى تۇرىپ، ولاردى سول جىلدىڭ كۇزىندە التايدان قۋىپ شىعادى. ءسويتىپ، ەلىن دە، جەرىن دە قورعاپ قالادى.
1933 - جىلى شىنجاڭداعى بيلىك باسىنا كەلگەن شىڭ شىساي الەننىڭ ءىنىسى ءشارىپحاندى التاي ايماعىنىڭ باسشىسى ءارى شەكارا گارنيزونىنىڭ قولباسشىسى ەتىپ بەلگىلەدى. ءشارىپحان بيلىك باسىنا شىعىسىمەن، كەڭەس وداعىنداعى قۋعىن- سۇرگىننەن بوي تاسالاپ بارعان ابدىكەرىم ەرەجەپ ۇلى سەكىلدى الاششىل ازاماتتاردىڭ كومەگىمەن التايدىڭ وقۋ- اعارتۋ جانە مادەني ىستەرىن دامىتۋعا بەل شەشە كىرىسەدى. جاڭاشا مەكتەپتەر اشىپ، كەڭەس وداعىنان باسپا ماشيناسىن كىرگىزىپ، قازاق تىلىندە گازەت- جۋرنال شىعارادى. جاڭا ۇكىمەت جاعدايىندا الەن ءىنىسى ءشارىپحاننىڭ قىزمەتىن باتىل قولداپ، ءوز قاراجاتىنا جەمەنەي اۋدانىنىڭ توستى دەگەن جەرىندە التى بولمەلى مەكتەپ سالدىرىپ، قازاق بالالارىنىڭ جاڭاشا ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاسايدى.
وسى تۇستا الاشتىڭ وقىعان ازاماتتارىنىڭ قىتاي قازاقتارىنىڭ اراسىنا بارىپ پانالاۋى شىڭ شىساي مەن كەڭەس وداعىنىڭ ونداعى قازاقتارعا دەگەن كۇدىگىن كۇشەيتەدى. تۇتاس ۇلت وكىلدەرىن «جاپون يمپەرياليزمىنە بەرىلگەن» ، ال ءشارىپحاندى «التاي ايماعىن شىنجاڭنان ءبولىپ اكەتپەكشى» دەپ كىنالايدى. قازاقتار اراسىندا جاپپاي قارۋ جيناۋ ناۋقانىن باستادى. وسى كەزدە الەن دە سەنىمسىزدەر قاتارىنا ءىلىنىپ، 1939 - جىلى قىركۇيەك ايىندا ۇرىمجىدە وتكەن «ءۇش ۇلت قۇرىلتايىنا» وكىل رەتىندە شاقىرىلىپ، بىردەن تۇرمەگە توعىتىلادى. سودان 1944 - جىلى شىڭ شىساي ىشكەرىگە كەتىپ، شىنجاڭدا گومينداڭ بيلىگى ورناعاننان كەيىن تۇرمەدەن بوساپ شىعادى. بۇل كەزدە ونىڭ وتباسى دا ءۇرىمجى تۇرمەسىندە قاماۋدا بولاتىن. ال ءىنىسى ءشارىپحان 1940 - جىلى شىڭ شىساي جەندەتتەرى تاراپىنان ازاپتاپ ولتىرىلگەن ەدى.
گومينداڭشىلدار 1945 - جىلى ناۋرىز ايىندا الەندى التايدىڭ ورىنباسار باسشىلىعىنا جانە وسپان باتىر باستاعان كوتەرىلىسشىلەرگە ۇگىت- ناسيحات ايتۋشىلار قاتارىندا سارسۇمبەگە جىبەردى. بۇل كەزدە جاعداي شىنىمەن قيىن ەدى. قۇلجادا شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتى قۇرىلىپ، گوميندانعا قارسى 30 مىڭ ۇلتتىق اسكەر جاساقتالىپ قويعان بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە وسپان باتىر، دالەلحان سۇگىربايەۆ باستاعان قارۋلى كۇشتەر التايدىڭ كوكتوعاي، شىڭگىل اۋداندارىن باسىپ الىپ، ەندى ايماق ورتالىعى سارسۇمبەنى الۋعا دايىندالىپ جاتقان.
الەن التايعا ورىنباسار باسشى بولىپ كەلگەنىمەن، ماندىتىپ ەش قىزمەت ىستەي المادى. ويتكەنى، گومينداڭشىلدار اۋدان ورتالىقتارىندا عانا قالىپ، تۇرعىلىقتى قازاقتار تۇتاستاي كوتەرىلسشىلەر جاعىنا ءوتىپ كەتكەن ەدى. قۇلجادان كەلە جاتقان ۇلتتىق اسكەر بولىمدەرى مەن ءور التايداعى وسپان قولى سارسۇمبەگە جاقىنداپ قالعان كەزدە گوميندان ۇكىمەتى الەن مەن ورىنباسار باسشىنىڭ ءبىرى جانىمحاندى ۇشاقپەن ۇرىمجىگە قايتارىپ الىپ، الەندى ولكەلىك قۇرىلىس دەپارتامەنتى باستىعىنىڭ ورىنباسارى ەتىپ تاعايىندايدى. ءبىراق الەن دەنساۋلىق جاعدايىن سىلتاۋراتىپ بۇل قىزمەتتەن باس تارتادى. بۇدان كەيىن الەننىڭ ساياسي قىزمەتىن ونىڭ ايەلى قاديشا حانىم جالعاستىرادى. كەڭەس وداعىنىڭ كومەگىمەن قىتاي اسكەرى شىنجاڭعا كىرەر قارساڭىندا، الەن گومينداڭشىلداردىڭ بۇرحان شاھيدي باستاعان بەيبىت بەرىلۋشىلەر توبىندا ۇرىمجىدە قالىپ قويادى.
كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى ورناعاننان كەيىن، الەن شىنجاڭ- ۇيعىر اۆتونوميالى ولكەلىك ساياسي ءماسليحات كەڭەسىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى، حالىق ۇكىمەتىنىڭ كەڭەسشىسى دەگەن لاۋازىم بەرىلىپ، ايماق باسشىسى دارەجەسىندە مامىلە جاسالدى. اي سايىن 280 يۋان ەڭبەكاقى بەرىلىپ تۇردى. بۇل وعان كورسەتىلگەن ۇلكەن قۇرمەت ەدى. 1961 - جىلى الەن ومىردەن وزعان سوڭ، ونىڭ ەڭبەكاقىسى توقتاتىلماي، ايەلى قاديشا حانىمعا بەرىلىپ وتىردى.
ادەتتە الەن تۋرالى ءسوز بولعاندا، ونىڭ قۇداي قوسقان قوساعى قاديشا مامىربەك قىزى تۋرالى ايتپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس. الەن ەكەۋى 1910 - جىلى نەكەگە تۇرعان.
الدا ايتقانىمىزداي، گوميندان ۇكىمەتى الەندى التايعا ورىنباسار باسشى ەتىپ جىبەرگەندە قاديشانى دا ءۇرىمجى ايماعىنا قاراستى قازاقتارعا ۇگىت- ناسيحات ايتۋعا اتتاندىرادى. سول ساپارىندا ول ازىپ- توزعان قازاقتارعا پانا بولىپ، تالاي ادامعا قولدان كەلگەن كومەگىن جاسايدى. قىتاي ۇلىقتارى مەن بايلارى ءتۇرلى جولدارمەن، ىشكى ەسەبىمەن جيىپ- تەرىپ كەلگەن قازاق بالالارىن اقىل، ايلاسىن تەڭ ۇستاپ وتباسىنا قايتارىپ وتىرادى. 1945 - جىلى گوميندان «ۆەيسين» اس ونىمدەر كومپانياسىن قايتا قۇرعاندا، قاديشا حانىم ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ مۇشەلىگىنە بەلگىلەنىپ، ارتىنان ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ ورىنباسارى، باس القالىعىنا تاعايىندالادى.
1946 - جىلى گومينداڭنىڭ شىنجاڭ ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەلىگىنە سايلانادى. 1946 - جىلى 8 - ماۋسىمدا گومينداڭ ۇكىمەتى ءۇرىمجى ايماعىنىڭ باسشىسى، قوسىمشا باس شتابقا قولباسشى بولىپ تاعايىندالادى. 1946 - جىلى شىلدەدە شىنجاڭ ولكەلىك كواليتسيالىق ۇكىمەت قۇرىلعاننان كەيىن، قاراشا ايىندا نانكيندە وتكەن گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ ۇلى قۇرىلتايىنا شاقىرتۋ الىپ، شىنجاڭ وكىلى رەتىندە ەلدىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسىن تالقىلاۋعا قاتىسادى. باس- اياعى 40 كۇنگە سوزىلعان قۇرىلتايدا ەل پرەزيدەنتى جاڭ جيەشى مەن ايەلى سۇڭ ميليڭ قازاق قىزى قاديشانى (قادۋاندى) ەكى رەت قابىلدايدى. سونىمەن قاتار، قاديشا سۇڭ ميليڭ باسقاراتىن ايەلدەر ماسەلەسى جونىندەگى كونفەرەنتسيادا شىنجاڭ ايەلدەرى اتىنان بايانداما جاسايدى.
1947 - جىلى اقپاندا شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىن قولداۋشىلار ۇرىمجىدە ءماجىلىس اشىپ، قاديشانى باسشىلىقتان الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتەدى. ءبىراق 1948 - جىلى ۇرىمجىدە وتكەن حالىقتىق سايلاۋدا قاديشا ايماق باسشىسى جانە گەنەرال- مايور شەنىمەن ايماقتى قورعاۋ گارنيزونىنىڭ باس قولباسشىسى بولىپ تاعايىندالادى. ول جاڭا ۇكىمەت قۇرىلعاننان كەيىن دە، 1951 - جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ءۇرىمجى ايماعىنىڭ باسشىسى قىزمەتىن جالعاستىرادى. ءبىراق ءبىر كەزدەرى قىتايدا ورىن العان اسىرا سىلتەۋشىلىك كەزىندە گومينداڭعا قىزمەت ەتكەنى وعان ۇلكەن ايىپ بولىپ تاعىلادى. ساياسي قۋعىن- سۇرگىنگە جانە ەلدەگى باسسىزدىققا شىداماعان قاديشا 1963 -جىلى جۇرەك تالماسىنان قايتىس بولادى. ولاردىڭ كىندىگىنەن دالەلحان، زاكيحان، مەللاتحان جانە باتۋحان دەگەن ۇلدارى ءوسىپ، ءوندى.
قورىتىپ ايتقاندا، الەن شيڭحاي توڭكەرىسىنەن كەيىن قىتاي قازاقتارى اراسىندا اسا ۇلكەن قايراتكەر دەپ تانىلىپ، حالقىنا ادال قىزمەت ەتسە، ايەلى قاديشا گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسىن جاساۋعا قازاق حالقى اتىنان قاتىسقان جالعىز ءبىر وكىل جانە قازاق ايەلدەرىنەن شىققان ءبىرىنشى باسشى، ءبىرىنشى گەنەرال- مايور رەتىندە تاريحتا قالدى. ەكەۋى دە باستارىنا قانداي كۇن تۋسا دا، قيىن- قىستاۋ كەزدەردە دە قازاعىنا قولدان كەلگەن قايىرىن ايامادى. بۇگىنگى ۇرپاق ەسكە الۋعا تاتيتىن شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنان شىققان بىرەگەي تۇلعالار ەدى دەۋگە ابدەن بولادى.
تۇرسىنحان زاكەن ۇلى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى (2015- جىل)
