اسپان الەمىنە بەس ساپار

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - باياعىدا جازۋشى جيۋل ۆەرننىڭ كىتاپتارىنا جۇرتشىلىق تازا قيالدان تۋعان دۇنيە دەپ قاراعان. ءبىراق ۋاقىت وتە كەلە ونىڭ فانتاستيكاعا تولى تۋىندىلارىنداعى وقيعالار راسىمەن دە ورىندالا باستادى.

ماسەلەن، «اي اينالاسىندا»، «جەردەن ايعا توتە جول»، «جيىرما مىڭ لە سۋ استىندا» دەگەن تۋىندىلارىنداعى مۇمكىن ەمەس كورىنگەن دۇنيەلەر قازىرگى كۇنى ەش جاڭالىق ەمەس. دەرەك كوزدەرگە سەنسەك، جازۋشىنىڭ 108 يدەياسىنىڭ تەك ون شاقتىسى جۇزەگە اسپاي قالىپتى. ونىڭ ۇستىنە تولىق جۇزەگە اسپادى دەپ ايتۋدىڭ ءوزى قيىن. سەبەبى جارقىن بولاشاقتا قالعاندارى دا شىندىققا اينالۋى مۇمكىن عوي.

«مەن نە قۇراسام دا، نە ويلاپ تاپسام دا، ءبارى دە ادامنىڭ شىنايى مۇمكىندىكتەرىنەن تومەن بولادى. عىلىمنىڭ قيالدىڭ الدىنا شىعاتىن كەزەڭى ءالى-اق كەلەدى» دەپتى جازۋشى. ياعني ول بولاشاقتى بولجاي بىلگەن باقسى ەمەس. تەك ادامنىڭ مۇمكىندىكتەرىنە سەنگەن، سونىمەن بىرگە الەمدەگى جاڭالىقتار مەن قۇبىلىستاردىڭ استارىنا ۇڭىلە بىلگەن. مىنە، ءدال وسىلايشا ءوزىنىڭ قيالىنا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە عىلىمي زەرتتەۋلەرىنە دە ارقا سۇيەگەن ءبىراز زەرتتەۋشىلەر دە اسپان الەمىن تولىق يگەرۋدى ماقسات تۇتىپتى. جۇمباعى كوپ، قۇپياسى اشىلماعان عارىشقا بولاشاقتا بەس ءتۇرلى ساپار جاسالماقشى.

شولپان اۋە شارلارى

ۆەنەرا پلانەتاسىن كولەمىنە قاراپ، جەردىڭ ەگىزى دەپ اتايدى. تاڭعى جانە كەش باتقان ۋاقىتتاردا اسپانداعى بارلىق جۇلدىزداردان دا جارىق جاناتىن بۇل پلانەتانى قازاقتار «شولپان جۇلدىز» اتاپ كەتكەن. الايدا جەردەن ادەمى كورىنگەن بۇل «الىپ جۇلدىز» جاقىنداعان سايىن قورقىنىشتى. سەبەبى ونداعى اۋا رايى قانداي دا ءبىر تىرشىلىك يەسىنىڭ ءومىر سۇرۋىنە قولايسىزداۋ. دەسە دە، عالىمدار پلانەتانى قورشاعان قالىڭ كۇكىرتتى بۇلتتاردا ميكرواعزالار تىرشىلىك ەتۋى دە عاجاپ ەمەس دەپ توپشىلايدى. جاڭبىرى مەن اۋاسى دا ۋلى بۇل پلانەتادان تىرشىلىك نىشانىن تابۋدان ءۇمىتتى ناسا عارىشتىق اگەنتتىگىنىڭ مامانى دجەفري لەنديس ءوزىنىڭ توبىمەن شولپانعا استروناۆتاردى جىبەرۋدى جوسپارلاپ وتىر. كۇنگە جاقىن ورنالاسقاندىقتان تەمپەراتۋرا باعانى 500 گرادۋسقا دەيىن كوتەرىلەتىن، ءبىراز جانارتاۋلارى وت شاشىپ تۇرعان ءارى كۇكىرتتى بۇلتتارى بار پلانەتانى زەرتتەۋ وڭايعا تۇسپەسى انىق.

الايدا عالىمدار بۇل كەدەرگىلەرگە قاراماستان، عالامشاردى تولىق زەرتتەۋگە بەل شەشە كىرىسكەن. ولار عارىشكەرلەردى شولپان وربيتاسىنا ورنالاستىرىپ، سول جەردەن ارنايى زەرتتەۋ قۇرىلعىسىن جىبەرۋدى جوسپارلاپ وتىر. مۇنىمەن لەنديستىڭ قيالى شەكتەلىپ قالماق ەمەس. شولپاننىڭ بەتىنەن 50 شاقىرىم بيىكتىكتە اۋا قىسىمى ءدال جەردەگىدەي بولاتىنىن ەسكەرگەن عالىم، زەرتتەۋ جۇمىستارى اياقتالعان سوڭ، پلانەتاعا الىپ شارلاردى جىبەرۋگە بولادى دەپ سەنەدى.

ول شارلاردى ادامعا قاجەتتى اۋامەن تولتىرىپ سول بيىكتىككە جىبەرسە، تومەندەگى قىسىمنىڭ ەسەبىنەن ول اسپاندا ەركىن قالىقتاي الادى. ياعني ادامدار ۆەنەرانىڭ وزىنە قونباسا دا وعان الىپ شاردىڭ ىشىنەن، ۇلكەن بيىكتىكتەن قاراي الماق. ءيا، ءتىپتى مۇمكىن ەمەس سەكىلدى. دەسە دە، بولاشاقتا بۇل جوبانىڭ جۇزەگە اسۋى ابدەن مۇمكىن.

ساتۋرن سەرىگىنە ساياحات

ساتۋرن سەرىگى - تيتانداعى اۋا رايى جەرگە كوبىرەك ۇقساس ەكەن. ءبىر ەرەكشەلىگى، ول جاقتىڭ جاڭبىرىنىڭ قۇرامى مەتاننان تۇرادى. بۇل اسپان دەنەسىنە ناسا مەن ەۋروپا پلانەتاارالىق زەرتتەۋلەر كونگرەسى دە ارنايى زەرتتەۋ قۇرىلعىسىن جونەلتۋدى جوسپارلاپ وتىر. ولار تيتاننىڭ تەڭىزىنە كەمە سىندى جۇزەتىن قۇرىلعى جىبەرۋدى ويلاستىرعان. الايدا بۇل ورايدا تيتانداعى كەدەرگىلەردى تەرەڭ ەسكەرۋى ءتيىس.

بىرىنشىدەن، ول جاققا قالىڭ بۇلتتىڭ سالدارىنان كۇن ساۋلەسى تۇسپەيدى ەكەن. ياعني كۇن ەنەرگياسىنسىز قۇرىلعىنىڭ تولاسسىز جۇمىس ىستەۋى قيىنعا سوقپاق. ەكىنشىدەن، ونداعى تەڭىزدىڭ قويۋلىعى دا ءبىراز كەدەرگى بولماق. سوندىقتان دا ماماندار قوزعالتقىشتارى قويىرتپاقتا دا جۇمىس ىستەي بەرەتىن قۇرىلعى ويلاپ تابۋى كەرەك. ناسا عالىمدارى تيتانعا ساپار جاساۋ مۇمكىن ەمەس دەپ شەشسە كەرەك، بۇل جوبانى بۇگىندە توقتاتىپتى. ال ەۋروپالىق كونگرەسس بولسا ءالى دە ءۇمىتىن ۇزبەپتى. بۇيىرتسا، بۇل كەدەرگىلەردى دە جەڭىپ، تيتان تەڭىزىندە جۇزەتىن قۇرىلعى جاسالىپ، ول الىستاعى ساتۋرن سەرىگىنە ءساتتى ساپار جاساپ قايتاتىن شىعار.

اسپانداعى ەۋروپا

يۋپيتەردىڭ سەرىگى ەۋروپادا زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىندا. كۇننەن الىس ورنالاسقاندىقتان دا بۇل اسپان دەنەسىنە جىلۋ از مولشەردە عانا بارادى. سوندىقتان دا ونىڭ بەتى كوك مۇز. دەسە دە، سول مۇزدىڭ استىندا سۇيىق سۋ دا بولۋى مۇمكىن. پلانەتانىڭ تەكتونيكالىق بەلسەندىلىگىن ەسكەرگەن عالىمدار وسىنداي تۇجىرىمعا كەلگەن. مىنە، سول سۋدان ميكرواعزالار ىزدەۋگە نيەتتەنگەن استرونومدار «كريوبوت» اتتى ارنايى قۇرىلعى دايىنداۋدا. نەگىزىنەن، عالىمداردا مۇنداي قۇرىلعى بار كورىنەدى. ولار الياسكاداعى قالىڭ مۇزدىڭ استىنداعى سۋدى زەرتتەۋگە كريوبوت تارىزدەس «ۆالكيريا» قۇرىلعىسىن پايدالانعان. ياعني قۇرىلعى سۋدى قايناتىپ، مۇزعا جىبەرەدى. قۇرىلعى ەرىگەن سۇيىقتىقتى جيناپ، قايتا قايناتىپ، وسىلاي مەجەگە جەتكەنشە جۇمىس ىستەيدى. وسىلايشا، تولاسسىز جۇمىس ىستەگەن «ۆالكيريا» ءبىر جىلدىڭ ىشىندە 8 شاقىرىم مۇزدى تەسكەن. مىنە، مامانداردىڭ ءۇمىتىن اقتاعان قۇرىلعىنىڭ ەندى الىس ەۋروپادا پايدالانىلۋى مۇمكىن. قالىڭ مۇزدىقتاردىڭ استىنداعى جىلى سۋلاردان قانداي دا ءبىر تىرشىلىك يەسىنىڭ شىعاتىنىنان ءۇمىتتى زەرتتەۋشىلەر بۇگىندە وسى جوبا بويىنشا جۇمىس جۇرگىزۋدە.

استەرويد اۋلايدى

وتكەن جىلى ادام بالاسى تاعى ءبىر مۇمكىن ەمەستەي كورىنگەن ناتيجەلەرگە قول جەتكىزدى. ساعاتىنا 135000 شاقىرىم جىلدامدىقپەن قوزعالاتىن استەرويدقا «فيلا» قۇرىلعىسىن قوندىردى. العاشقىدا عالىمداردىڭ بۇل جوباسى دا كۇلكىلى كورىنگەن شىعار. ءبىراق ءۇمىت اقتالىپ، كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن قوزعالاتىن استەرويدتى اقىرى «تىزگىندەدى». وسىنداي جەتىستىككە جەتكەن عالىمدار ەندى سونداي جىلدامدىقپەن قوزعالاتىن اسپان دەنەسىنە اۋ سالىپ، ۇستاپ الۋدى جوسپارلاپ وتىر.

زەرتتەۋشىلەر تىم بولماسا ءبىر استەرويدتى ۇستاپ الىپ، ونى ايدىڭ وربيتاسىنا جىبەرۋدى ويلاستىرۋدا. سولايشا ولاردىڭ الگى اسپان دەنەسىن اسىقپاي زەرتتەۋىنە مۇمكىندىك تۋماق. ءتىپتى جەرگە جاقىن كەلگەن اسپان دەنەسىنە استروناۆتاردى قوندىرۋ دا جوسپاردا بار. نەگىزى، جاقسى يدەيا سەكىلدى. سەبەبى راسىمەن دە وسىنداي قۇرىلعى پايدا بولسا، جەرگە قاۋىپ توندىرەتىن اسپان دەنەلەرىن ۇستاپ الىپ، باعىتىن وزگەرتىپ جىبەرۋگە بولار ەدى.

الايدا بۇل ءالى پىسپەگەن دۇنيە. دەسە دە، عالىمدار مۇنىڭ دا شەشىمىن تاۋىپ قالۋى مۇمكىن. بۇل ماقساتتا استرونومدار 6 استەرويدتى تاڭداپ قويىپتى. ءبىراق اسپان دەنەسىنىڭ جىلدامدىعىنا توتەپ بەرىپ ءارى ونى سۇيرەپ، اي وربيتاسىنا قويا بەرەتىن قۇرىلعى تابىلماي جاتىر. ناسا بۇل جوبانى 15 جىلدىڭ ىشىندە جۇزەگە اسىرۋدى جوسپارلاپ قويىپتى. ەندەشە، كۇتەيىك.

كۇن جۇيەسىنەن تىس الەم

جوعارىدا ايتىلعان يدەيالار لەگى كۇن جۇيەسىندەگى پلانەتالاردى زەرتتەۋگە باعىتتالعان. سوندىقتان ولاردىڭ جۇزەگە اسۋ ىقتيمالدىعى كوبىرەك سەكىلدى. ال ادام كۇن جۇيەسىنەن تىس الەمگە ساياحات جاسايدى دەگەنگە سەنۋ ءتىپتى قيىن. دەسە دە، ناسا مەن DARPA اگەنتتىگىنىڭ جوسپارى ۇمىتتەندىرمەي قويمايدى. ەكى اگەنتتىك 2010- جىلدان بەرى «ءجۇز جىلدىق عارىش كەمەسى» دەپ اتالاتىن جوبا بويىنشا جۇمىس جۇرگىزۋدە. ءبىراق ءالى تولىققاندى تۇجىرىم تۋعان جوق. سەبەبى اسپان الەمىندەگى باسقا جۇلدىزداردىڭ جۇيەسىنە شىعۋ ءۇشىن كەمىندە 100 جىل ۋاقىت كەرەك ەكەن. ال ول ءۇشىن ادامدار 100 جىلدان ارتىعىراق ءومىر ءسۇرۋى ءتيىس.

ال عارىشتاعى رادياتسيانى ەسكەرسەك، ادامنىڭ اسپاندا 100 جىل تۇرماق 10 جىل شىداۋى ەكىتالاي. ونىڭ ۇستىنە سول ءجۇز جىلدا ادامدى قاجەتتى اۋا مەن قورەكپەن قامتاماسىز ەتەتىن الىپ كەمە جاساۋعا دا وڭاي قاراجات كەتپەسى انىق. ايتسە دە بۇل جوبانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ءارتۇرلى تەتىكتەرىن ىزدەستىرىپ، ءتۇرلى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتقان عالىمدار مويىمايدى. ءيا، قازىرگى عىلىمي جەتىستىكتەر سونداي تاباندىلىقتىڭ نەگىزىندە جۇزەگە استى ەمەس پە؟! ەندەشە، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى ادامزات بۇل جوبانىڭ جەمىسىن كورەتىن شىعار دەپ سەنەيىك.

سابينا زاكىرجان قىزى

«ايقىن»