قازاق جەرىندەگى تاريحي ەسكەرتكىشتەر: حان ورداسى
بۇل جوبا اياسىندا «بابالار ءسوزى»، «قازاق حاندارى»، «ەجەلگى قالالار تاريحى»، «حالىق قازىناسى» قاتارلى جاڭا ايدارلار اشىلدى.
«بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر- تولعاۋلارى، قيسسا- داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى. «قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى. «حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت- داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ- جاراقتارى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرىلمەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانىپ وتىرادى.
***
حان ورداسى - قاراعاندى وبلىسى ۇلىتاۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعىنان سولتۇستىك- باتىسقا قاراي ون سەگىز شاقىرىم جەردە تەپ- تەگىس جازىق دالادا ءۇيىندىسى ساقتالعان اسا ماڭىزدى تاريحي ەسكەرتكىش. قاراكەڭگىر وزەنىنە قاراي اقساي جىلعاسىنىڭ قۇيار تۇسىنداعى مۇيىستە، قاراتال وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىنان ءبىر شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. ءتورت بۇرىشتى قۇرىلىستىڭ ۇزىندىعى 150 مەتر، ەنى 90 مەتر شاماسىندا. ءبىر- بىرىمەن جاپسارلاستىرا سالىنعان، اراسىنان سۋ اعاتىن ور وتەتىن ەكى بولىكتەن تۇرادى. ءۇيىندى بۇرىشتارىنىڭ بارلىعى بيىك، ءارى ەندىلەۋ. ولاردىڭ ساقشى- قاراۋىلشىلارعا ارنالعان مۇنارا ەكەندىگىن بايقاۋعا بولادى.
سىرتىنان قازىرگى ولشەمدەرى بويىنشا جالپاقتىعى 5-7 مەتر، تەرەڭدىگى 1,4 مەتر ورمەن جانە جالپاقتىعى 5 مەتر، بيىكتىگى 1,2 مەتر جالدارمەن كۇشەيتىلگەن تىكبۇرىش پىشىندەس، قالانىڭ قابىرعالارىنىڭ ۇزىندىعى 67,5-72 مەتر. ۋاقىت وتە كەلە شوگىپ، قازىر ديامەترى 10-12 مەتر، بيىكتىگى 2-2,3 مەتر توبەشىك تۇرىندە ساقتالعان قاراۋىل مۇنارالارى بۇرىشتارىندا جانە ءار قابىرعانىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان. وڭتۇستىك- شىعىس قابىرعادان ەنى 4,5 مەتر بولاتىن قالا قاقپاسى شىعارىلعان.
ءتورتبۇرىش توبەشىك تۇرىندە ساقتالعان سيتادەل قالانىڭ سولتۇستىك بۇرىشىندا ورنالاسقان. قازبالار بارىسىندا قابىرعالاردى، جالدار مەن قاراۋىل مۇنارالارىن تۇرعىزۋدا جالپاق تاستار، ۇساق قيىرشىق پەن بالشىق كەڭىنەن قولدانىلعانى انىقتالدى. قۇرىلىمى بويىنشا سيتادەل ءۇش كامەرالى، ەكى مۇنارالى جەكە بەكىنىس ىسپەتتەس. ول ءوزىنىڭ ەكى قابىرعاسىمەن قالانىڭ سولتۇستىك بۇرىشىنا جاپسارلاسا سالىنىپ، ورمەن جانە جالمەن بولىنگەن. توپوگرافيالىق، تيپولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى، تابىلعان قىش ىدىستار سياقتى زەرتتەۋ دەرەكتەرىن ساراپتاي كەلە، عالىمدار قالانىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىن 9-11- عاسىرلارعا مەرزىمدەدى جانە بۇل ەسكەرتكىشتىڭ ورتاعاسىرلىق وعىزدار مادەنيەتىنە جاتاتىنىن دالەلدەگەن.
تابىلىپ وتىرعان قولدان يلەنگەن قىش ىدىستاردىڭ ناقتى ەرەكشەلىكتەرى تومەنگى سىر، وتىرار ولكەسىندەگى وعىز ەسكەرتكىشتەرىنە جانە ەتنومادەني تۇرعىدان وعىزدارعا جاقىن تۇراتىن قيىرداعى دون القاپتارىنداعى پەچەنەگ، تۇركى، حازار تايپالارىنىڭ جادىگەرلەرىنە ۇقسايدى. دون القاپتارىنا اتالعان جۇرتتاردىڭ شىعىستان، ونىڭ ىشىندە قازاقستان ولكەلەرىنەن بارعانىن ەسكەرگەن جانە سىرداريا وعىزدارىنىڭ دەرەكتەرىن كەڭىنەن قاراستىرعان ج. سمايىلوۆ ۇلىتاۋ وڭىرىنەن تابىلىپ وتىرعان وعىز قىشىنىڭ اۋەلى وسى ورتالىق قازاقستاندا قالىپتاسقانى، سوسىن باسقا ولكەلەرگە تاراعانى جايلى پىكىردى ۇسىندى. ەسكەرتكىشكە بايلانىستى عالىمدار قۇندى ىزدەنىستەر جۇرگىزگەن. سونىمەن قاتار 1980-1990 - جىلدارى ارنايى قازبالار جۇرگىزگەن ج. سمايىلوۆتىڭ زەرتتەۋلەرى وتە ماڭىزدى. اكادەميك الكەي حاقان ۇلى مارعۇلان ءوز زەرتتەۋلەرىندە حان ورداسىن ІХ-ХІІІ عاسىرلاردا قورعانىس ءۇشىن تۇرعىزىلعان قامال- بەكىنىستەر توبىنا جاتقىزادى.
دەرەككوزدەرى: قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى، 9-توم؛ ق. احمەتوۆ، « ۇلىتاۋ» ، «مەنىڭ وتانىم - قازاقستان» سەرياسى
