تاسقا جازىلعان تاريح تاسادا قالا بەرە مە؟

استانا. قازاقپارات - يراندا پارسى جۇرتىنىڭ بۇدان ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىنعى داۋىرىنەن سىر تارتاتىن الىپ جارتاسقا شەكىپ تۇرىپ جازىلعان بەكحيستۋن جازۋى بار. مەملەكەتتىڭ جانە يۋنەسكو- نىڭ قورعاۋىندا. جىل سايىن وسى جەرگە ونداعان مىڭ تۋريست كەلەدى.

بۇل مەكەن پارسى حالقى ءۇشىن كيەلى. نەگە؟ ول جارتاستا: «مەن تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنداعى ساقتار ەلىنە باردىم، بۇل ەل شوشاق بورىك كيەدى. سودان كەيىن تەڭىزگە جاقىن جەردەگى كەمە كوپىرىن قالپىنا كەلتىردىم. سول كوپىردەن مەن ەكىنشى ەلگە جەتتىم. ءسويتىپ، ساقتاردى ويسىراتا تالقاندادىم، ولاردىڭ ءبىرازىن تۇتقىنعا الدىم، ەندى ءبىرازىن بايلاپ- ماتاپ ماعان الىپ كەلدى، ال ولاردىڭ ەڭ ۇلكەن كوسەمى سكۋنھانى تۇتقىنداپ، مەنىڭ قۇزىرىما باس يگىزدى. ءوزىمنىڭ كوڭىلىمە جاققان ەكىنشى بىرەۋدى ەل بيلىگىنە تاعايىندادىم. بۇدان كەيىن بۇكىل ەل ماعان باعىندى» دەپ جازىلعان. بۇل ب. د. د 518-517 -جىلى تاسقا شەكىلگەن ەدى. الىپ جارتاستىڭ بەتىندەگى وسى جازۋ ەكى جارىم مىڭ جىلدان كەيىن عىلىمعا بەلگىلى بولىپ، ءداريدىڭ جورىعى تۋرالى زەرتتەۋلەرگە كەڭ جول اشتى. ساق دالاسىنا اتتانىپ بارا جاتقان داري ۆاۆيلوننان حامادانعا اپاراتىن كەرۋەن جولىنىڭ شەتىندەگى قوس وركەشتى بەحيستۋن قۇز جارتاسىنا ءۇش تىلدە ءوز جورىعى جونىندە بادىزدەتەدى. ايگىلى «بەحيستۋن جازۋى» وسىلايشا دۇنيەگە كەلگەن. (تۇرسىن جۇرتباي. «دۋلىعا» ) ءبىز مۇنى نە ءۇشىن كەلتىرىپ وتىرمىز، ونىڭ وزىندىك سەبەبى بار. قازاق ءۇشىن دە ءدال وسىنداي بەكحيستۋنداي كيەلى جارتاس بار. بۇل جونىندە قازاقتىڭ عۇلاما عالىمى الكەي مارعۇلان بىلاي دەپ جازعان: «قازاق ساحاراسىنداعى مادەنيەتتىڭ ءبىر جارقىن ءتۇرى - تاريحي داۋىرلەردە وسى ارانى قونىستانىپ كەلگەن تايپالاردىڭ تاس بەتىنە جازىپ قالدىرعان بەلگىلەرى.

قازاقستاننىڭ بايتاق ولكەسىندە ءتورت ءتۇرلى جازۋدىڭ ۇلگىسى ساقتالعان. ەسكى عۇن، ۇيسىندەر پايدالانعان رۋنا جازۋى، ورحون داۋىرىندەگى رۋنا جازۋى، شىنجاڭدا ۇيعىرلار پايدالانعان ارامەن جازۋى (جۇبان انا، باتاعاي) اراب جازۋلارى (ايشا ءبيبى، باباشا حاتىن، بولعان انا، كوك كەسەنە، ت. ب. ) . بۇل - تاسقا نە ماۆزولەيدىڭ قابىرعاسىنا جازىپ قالدىرعان تاريحي سوزدەر قازاق مادەنيەتىنىڭ ورتا عاسىرداعى ءبىر ۇلكەن بەلگىسى، «قازاقتا جازۋ بولماعان، شيكى، تاعى ەل» دەپ ايتۋشىلاردىڭ ءسوزىن تەرىسكە شىعاراتىن اشىق بەلگىلەر. وسىنداي تاسقا جازىلعان قازاق سوزدەرىن بىرىكتىرىپ، جەكە كىتاپ ەتىپ شىعارسا، قازاقتى بىلمەيتىندەر وزىنەن- ءوزى تاڭعالىپ جۇرەر ەدى. بۇل ساياسي، مادەني تىرشىلىكتى ايقىن تۇردە سۋرەتتەيتىن اراب قارپىمەن تاسقا جازىلعان سوزدەر بەتپاقدالا ساحاراسىندا Ⅺعاسىردان ⅩⅨعاسىرعا دەيىنگى ءداۋىردىڭ تاڭبالارى كەزدەسىپ وتىرادى. مۇنداعى قالىڭ جازۋدىڭ تۇرعان جەرىن قازاقتار ەرتە زاماننان بەرى قاراي «تاڭبالى تاس» ، «تاڭبالى جار» دەپ اتايدى. ول بەتپاقدالانىڭ ورتاسىن قيا كەسىپ، ۇزىننان سوزىلعان شىڭ- جارتاس. سارىسۋ وزىنەنىنە 20 شاقىرىمداي جوعارىراق. ەسكى داۋىردەن كەلە جاتقان «تاڭبالى تاس» جازۋى عاسىرلار بويىندا قازاقستان ولكەسىن قونىستانعان تايپالاردىڭ تاسقا جازىپ تۇسىرگەن مىڭداعان تاڭبالارى، ەل باسقارۋشىلاردىڭ قول قويعان اتتارى، ۇراندار، تاسقا قيىپ تۇسىرگەن، ادەمى ورنەكتەر، «قوشقار ءمۇيىز» ، «تۇيە تابان» ، «كىسىنىڭ ءىزى» ، «اتتىڭ ءىزى» ، ت. ب. مۇنداي كوپ تاڭبالار قازاق ورنەگىنىڭ ۇلگىلەرىمەن ناقىشتالعان. بۇل تاسقا ءارقاشان باس ءيىپ، ادامدار تاڭباسىن ءتۇسىرىپ، اتتارىن جازىپ جۇرگەن. «تاڭبالى تاستىڭ» زور اتقا يە بولۋىنىڭ سەبەبى - بۇل جەردە قازاقتار ۇلى مەرەكە جاساپ، ۇران شاقىرىپ، ءبىر ەل بولىپ قوسىلعان جەر دەيدى. سوندىقتان بۇل تاستى كوپ عالىمدار «تاريحتىڭ زور كۋالىگى» دەپ اتاعان» . ءيا، الكەي مارعۇلان وسىلاي دەيدى. ول جارتاستا «قىپشىق، نايمان، الشىن، ارعىن، قاراكەسەك، ءۇيسىن، تابىن، يلاحي قار راسيگا ھاميشا حايا راحمەت قىل سەن التاۋىن» دەپ جازىلعان. بىلايشا ايتقاندا، « و، يەم، ۇمىتىڭە جەتۋ ءۇشىن وسى التاۋىنا راقمەتىڭدى بەرە گور!» دەگەن جازۋ. 1895 ج. ل. كۋزنەتسوۆ پەن ح. بەكحوجين تاس بەتىندەگى 500 گە تارتا تاڭبالاردىڭ كوشىرمەسىن جاساعان. جالپى، 1895 -جىلى اقمولالىق اسكەري دارىگەر ل. كۋزنەتسوۆتى بەتپاقدالاداعى تاڭبالى تاسقا ەرتىپ كەلگەن اتباسار ۋەزىنىڭ ءتىلماشى حاسەن بەكحوجين دەگەن كىسى ەكەن. ال وسى تاستى العاش زەرتتەگەن - رەسەي عالىمى ا. شرەنك.

 قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلى قانىش ساتبايەۆ «قازاقتىڭ قازاق بولعان، تۋ تىككەن جەرى -  وسى «تاڭبالى تاس» ءوڭىرى» دەسە، تاريحشى، اكادەميك ماناش قوزىبايەۆ « ۇلىتاۋدا ءۇش ءجۇز تايپالارى وكىلدەرىنىڭ قول قويعان «تاڭبالى تاس» -  شىن مانىندەگى، قازاقتىڭ تۇڭعىش كونستيتۋتسياسى» دەپتى. وسىدان- اق «تاڭبالى تاستىڭ» ءيسى قازاق ءۇشىن ورنى الابوتەن ەكەنىن كورۋگە بولادى. قازىر وسى «تاڭبالى تاس» قانداي كۇيدە؟ وسى مەكەن جايىندا جازىلعان ماقالا، زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، جاعداي وڭىپ تۇرماعان سەكىلدى. الكەي مارعۇلان ءوز جازباسىندا «كەيىنگە دەيىن جارتاستاعى سۋرەت- تاڭبا- جازۋلار جاقسى ساقتالعان» دەپ ەدى. ءبىراق كەيىننەن وسى بەتپاقدالادان ۋران ىزدەگەندەر جارتاستاردى سىندىرىپ كەرەگىنە جاراتقان، جەر قوپارعان جارىلىستاردان تاقتا تاستار قۇلاپ، شاشىلىپ قالعان سەكىلدى. قازاقتىڭ تاسقا قاشالعان كونە تاريحى وسىنداي سوراقى تىرلىككە تاپ بولعان. ال يران حالقى ونداي باسسىزدىققا جول بەرمەگەن. سونىڭ ارقاسىندا بەكحيستۋن جارتاسى ساقتالدى. جارتاستاعى جازۋ ارقىلى ەكى جارىم مىڭ جىلعى ءدارييدىڭ جەڭىمپاز جورىعى بەلگىلى بولدى. تەك دارييدىڭ قاندى جورىعى عانا ەمەس، جارتاسقا شەكىلگەن جازۋدان سول زاماندا دا پارسى جۇرتى كەمەلدەنگەن، مەيماناسى تاسقان ەل بولعانىن، وزىندىك جازۋى بولعاندىعىنىڭ كۋاسىمىز. ال ءبىز ودان كەمبە ەدىك؟ ! بابالارىمىز، ارىسى ساق- عۇن، بەرىسى تۇركىلەردە دە وزىندىك جازۋ بولدى. وعان ورحون- ەنيسەي- تالاس ەسكەرتكىشتەرى كۋا. بۇگىندە بەلگىلى بولعانداي، تۇركى جازۋى ءبىر- بىرىمەن قوسىلماي جازىلاتىن 38 ارىپتەن تۇرعان. اتاقتى «كۇلتەگىن» ، «بىلگە قاعان» سياقتى تاسقا جازىلعان داستانداردى ەسكە الساق تا جەتەدى. عالىمدار كورسەتكەنىندەي، تاسقا قاشالىپ جازىلعان جازۋلار، تاڭبالار التاي، تارباعاتاي،  ۇلىتاۋ، قاراتاۋ، ماڭعىستاۋ وڭىرىندە وتە كوپ. ءبىراق سولاردى ءبىز جەرىنە جەتكىزە زەرتتەپ، ەل يگىلىگىنە جاراتا الىپ وتىر- مىز با؟ قايدام؟ ءتىپتى 1972 -جىلى ىلە بويىنان تابىلعان ءبىر جارىم مەترلىك ۇلكەن جاي- پاق تاستىڭ بەتىنە مۇقيات قاشالعان جۇزدەن اسا رۋنا تاڭبالارى بولعان كورىنەدى. سول تاريحي تاس عىلىم اكادەمياسىنىڭ اۋلاسىنا ورنالاستىرىلىپ، ءبىراز كۇن تۇرعان سوڭ ءۇشتى- كۇيلى جوعالىپ كەتىپتى.. . مىنە، ءبىزدىڭ اتا- بابالار زامانىنان حابار بەرەتىن جادىگەرگە دەگەن كوزقاراسىمىز.. . بيىل ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ پارمەن بەرۋىنىڭ ارقاسىن- دا تۇڭعىش رەت قازاق حاندىعىنىڭ 550 -جىلدىعىن تويلاعالى جاتىرمىز. وسى ورايدا عالىمدارىمىز قازاقتىڭ كونە تاريحىنان ماعلۇمات بەرەتىن مەكەندەرگە ەكسپەديتسيا جاساسا، سونىڭ ءبىرى «تاڭبالى تاسقا» بارسا، سول جەردە قيراعان، سىنعان، ءبىراق بەتىندە تاڭبالار بەلگىلەنگەن تاستاردى جيىستىرسا، زەرتتەسە بۇل دا ءبىر تويعا ۇلكەن تارتۋ، سۇبەلى ءىس بولار ەدى. ويتكەنى «قازاقتىڭ قا- زاق بولعان، تۋ تىككەن جەرى -  وسى «تاڭبالى تاس» ءوڭىرى» دەپ تاريحشى- عالىمدارىمىز بەكەر ايتپاسا كەرەك- تى. ۇلى جىڭگىر تويدىڭ بەتاشارى وسى جەردە جاسالعانى ءجون- اۋ.

 سەيسەن امىربەك ۇلى

«ايقىن»