رەيحستاگقا تۋ تىككەنىمەن، «باتىر» اتاعىن الماعان قازاق
ءبىراق شىن مانىسىندە باسقاشا بولعانى بارىمىزگە ءمالىم. رەيحستاگ شابۋىلى كەزىندە 20 دان استام تۋ تىگىلگەن. ولاردىڭ ىشىنەن ەڭ العاشقىلارى قازاق راقىمجان قوشقاربايەۆ جانە گريگوري بۋلاتوۆ ەدى. 70 جىل بۇرىن بولعان وقيعانىڭ بىزگە جەتپەگەن اقتاڭداق تۇستارى قانداي؟
150- اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ سوعىس قيمىلدارى جۋرنالىنا سايكەس، 30- ءساۋىر 1945-جىلى ساعات 14:25 كەزىندە لەيتەنانت قوشقاربايەۆ پەن قاتارداعى جاۋىنگەر بۋلاتوۆ «جەر باۋىرلاپ عيماراتتىڭ ورتالىق بولىگىنە كەلىپ، باس كىرەبەرىستىڭ ساتىسىنا قىزىل تۋدى ورناتتى». بۇل كەزدە رەيحستاگ ءۇشىن كۇرەستىڭ ەڭ قىزىپ جاتقان كەزى ەدى. تۋدى ورناتۋدى قوشقاربايەۆتىڭ ءوزى بىلاي سيپاتتايدى: «كومبات داۆىدوۆ مەنى تەرەزە قاسىنا شاقىردى. «كوردىڭ بە، - دەيدى، - رەيسحستاگتى؟ كەرەكتى ادامداردى تاڭدا، تۋدى تىگەتىن بولاسىڭدار». سوسىن ماعان سىرتى ورالعان، اۋىر سالماقتى ماتانى بەردى. بۇل - قارا قاعازعا ورالعان تۋ ەدى. ءبىر توپ بارلاۋشىلارمەن تەرەزەدەن شىقتىق. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن بارىمىزگە جەرگە جاتا قالۋعا تۋرا كەلدى. اتىس ۇدەي ءتۇستى. قاسىمدا تەك ءبىر-اق جاۋىنگەر قالدى. ول گريگوري بۋلاتوۆ بولعان. «ءبىز نە ىستەيمىز، جولداس لەيتەنانت؟»، - دەپ سۇراي بەردى. ءبىز ەكەۋىمىز سۋعا تولى شۇڭقىر قاسىندا جاتتىق. «تۋعا ءوز تەكتەرىمىزدى جازىپ قويايىق»، - دەپ ۇسىندىم. سودان سوڭ حيميالىق قارانداشپەن: «674 پولك، 1 بوتالون» سوزدەرىن جازدىق. قاسىنا ءوز اتتارىمىزدى قوستىق: «لەيتەنانت قوشقاربايەۆ، جاۋىنگەر بۋلاتوۆ». سول جەردە قاراڭعى باتقانعا دەيىن جاتۋعا تۋرا كەلدى. سوسىن ارتيللەريا سوققى جاساي باستادى. وسى ساتتە رەيحستاگقا قاراي جۇگىردىك. قۇرىلىسقا جەتكەن كەزدە مەن بۋلاتوۆتى كوتەردىم، ونىڭ بويى ەكىنشى قاباتقا جەتتى. ەكىنشى قابات دەڭگەيىندە تۋدى ورناتتىق...». قوشقاربايەۆتىڭ ايتۋى بويىنشا رەيحستاگ الدىنداعى اشىق 270 مەترلىك الاڭدى جەر باۋىرلاپ ءوتۋ ءۇشىن 7 ساعات كەتتى.
راقىمجان قوشقاربايەۆ جولداسىنىڭ ەستەلىگى بويىنشا: «ول سوندا جەتكەن كەزدە، نەمىستەر عيماراتتىڭ جەرتولەسى مەن جوعارعى قاباتتارىندا بولعان. راقىمجان تۋدى ىلگەن كەزدە جاۋىنگەرلەر رۋحتانىپ، «ۋرا!»، - دەپ شابۋىلعا شىقتى. وسىدان كەيىن رەيحستاگ قۇلايتىنى انىق بولدى».
«رەيحستاگتىڭ ءدال كىرەبەرىسىنە قوشقاربايەۆ پەن بۋلاتوۆ ورناتقان پولكتىك تۋ جاي عانا قىزىل ماتاعا ۇقساس ەدى. كەيىن قىزىل اسكەر رەيحستاگقا شابۋىلىن ۇدەتە تۇسكەن ساتتە وسىنداي تۋلار جان-جاقتان ورناتىلا باستادى. ءبىراق تۋدى قوشقاربايەۆ پەن بۋلاتوۆ ورناتقانىن بارلىق كومانديرلەر دە، مارشال جۋكوۆ تا بىلەتىن.
الايدا رەسمي جەڭىس تۋىن كوتەرۋ راسىمىنە ولار قاتىستىرىلمادى. اتالعان تۋ سوعىس قيمالدارى اياقتالعاننان كەيىن، 2- مامىر كۇنى تىگىلدى. باسشىلىقتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا تۋدى ورناتۋعا كانتاريا مەن ەگەروۆ بەكىتىلدى. ال العاش بولىپ تۋدى تىككەندەر بۇل كاتەگورياعا كىرمەي قالدى»، - دەيدى جانايەۆ. تاريحتا ەگەروۆ پەن كانتاريا اتتارى العاشقى تۋ تىگۋشىلەر بولىپ قالدى. ولاردى تاڭداۋ استارىندا يدەولوگيالىق سەبەپتەر بولعان.
قوشقاربايەۆتىڭ جاساعان ەرلىگى تۋرالى جازۋشى بوريس گورباتوۆ، تانىمال كينووپەراتور رومان كارمەن ءوز پىكىرلەرىن اشىق ءبىلدىرىپ كەتكەن. «شىن مانىسىندە ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردى بۇركىت پەن قىرانمەن سالىستىرۋ ەش كەرەك ەمەس. ەشقانداي بۇركىت قوشقاربايەۆپەن تەڭ كەلە المايدى. ول مەنىڭ كوزىمشە رەيحستاگقا جەڭىس تۋىن تىككەن. بۇنداي باتىردى سيپاتتاۋ ءۇشىن مۇلدەم باسقا تەڭەۋلەر مەن وبرازدار، جاڭ پوەزيا كەرەك»، - دەپ جازىپ كەتكەن گورباتوۆ. ول ماقالاسى 18- جەلتوقساندا 1948-جىلى شىققان «ليتەراتۋرنايا گازەتادا» شىققان بولاتىن.
قوشقاربايەۆ پەن بۋلاتوۆتىڭ ەرلىگىن مويىنداعاندار اراسىندا ديۆيزيالىق گازەتانىڭ كوررەسپوندەنتى ۆاسيلي سۋببوتين بولعان. ءوز كەزىندە جۋرناليست وسى جايىندا بىرنەشە رەت جازعان ەدى. سۋببوتيننىڭ سوڭعى ساقتالعان ەستەلىكتەرىنىڭ بىرىندە اتالعان ماسەلە تۋرالى پىكىرى انىق بايقالادى. «مەن وسى 15 جىل ىشىندە قوشقاربايەۆ پەن بۋلاتوۆ ىستەگەن ەرلىك ۇمىتىلىپ بارا جاتقانىنا قىنجىلامىن. ەشكىمنىڭ اتى بۇلاردىڭ ەرلىگىن جاسىرا الماس».
كوپتەگەن جىلدار وتكەننەن كەيىن عانا قوعام تاريحي ادىلەتتىلىكتى ورناتۋ باعىتىندا ماردىمدى قادامدار ىستەي باستادى. باۋىرجان مومىش ۇلى ايتۋىمەن جاس قازاق جۋرناليستى كاكىمجان قازىبايەۆ 1958-جىلى «لەنينشىل جاس» گازەتىندە «جاس قازاقتىڭ ەرلىگى» اتتى ماقالا جاريالادى. ماقالا ارقىلى باتىرلاردىڭ ەسىمدەرىن بۇكىل كەڭەس وداعىنا تانىلدى.
سوعىستان كەيىن راقىمجان قوشقاربايەۆ «الما-اتا» قوناق ءۇيىنىڭ باسقارۋشىسى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. وعان كەڭەس وداعى باتىرى اتاعى بەرىلمەدى. باۋىرجان مومىش ۇلى، كاكىمجان قازىبايەۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، عابيدەن مۇستافين، ءابدىلدا تاجىبايەۆ سەكىلدى قوعام بەلسەندىلەرى راقىمجان قوشقاربايەۆقا باتىر اتاعى بەرىلۋىنە ارەكەت ەتكەن. قونايەۆتىڭ ءوزى قوشقاربايەۆ پەن بۋلاتوۆتى ماراپاتتاۋ تۋرالى ماسەلەنى كوتەرگەن ەدى. ءبىراق ول بيلىك تاراپىنان جاۋاپسىز قالدى.
سول كەزدىڭ وزىندە باۋىرجان مومىش ۇلى رەسەي ارحيۆتەرىنە كىرۋگە رۇقساتى بولاتىن. سول ارقىلى راقىمجان قوشقاربايەۆقا كەڭەس وداعى باتىرى اتاعىن بەرۋ تۋرالى بۇيرىقتى ىزدەپ تاپقان. ءبىراق قۇجاتتا ستاليننىڭ قولتاڭباسى بولعان: «بەرمەۋ!» (وتكازات) نەگە؟ سەبەبى، راقىمجان قوشقاربايەۆتىڭ اكەسى 1937-جىلى رەپرەسسيالانعان بولاتىن. ءبىراق بۇل ادىلەتسىزدىك ءبىزدىڭ جەرلەسىمىزدى قۇلاتا المادى. ونىڭ قىزىنىڭ ايتۋى بويىنشا، راقىمجان اعا وسى جاعدايعا بايلانىستى ەشقاشان كوڭىل-كۇيىن ءتۇسىرىپ، رەنجىگەن ەمەس.
راقىمجان قوشقاربايەۆ الماتى قالاسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ ءۇش مارتە سايلانعان. «جەڭىس تۋى» جانە «شابۋىل» اتتى ەكى كىتاپ جازىپ شىققان. 2005-جىلى ءادىل مەدەتبايەۆ راقىمجان قوشقارباي ۇلى تۋرالى «شابۋىل» اتتى دەرەكتى فيلم ءتۇسىردى. راقىمجان قوشقاربايەۆ 1988-جىلى الماتى قالاسىندا قايتىس بولدى. 1999-جىلى پرەزيدەنت جارلىعىنا سايكەس راقىمجان قوشقاربايەۆقا «حالىق قاھارمانى» اتاعى بەرىلدى.
Baq.kz
