قازاقستاننىڭ ا ق ش-پەن قارىم-قاتىناسى
ال 1997-جىلى قازاقستان مەن ا ق ش اراسىندا ەكونوميكالىق ارىپتەستىك باعدارلاما جاسالعان بولاتىن.
ودان كەيىنگى بايلانىستى نىعايتۋعا باعىتتالعان رەسمي كەزدەسۋلەر ورتاق ساۋدا جانە ەكونوميكالىق شەشىمدەردىڭ ناتيجەسىن بەردى. مىسالى، 1999-جىلى قول قويىلعان ەكى ەل اراسىنداعى كەلىسىمدە ا ق ش پەن قازاقستان اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى ارى قاراي دامىتۋ، ەلىمىزدىڭ دەموكراتيالىق جانە ەكونوميكالىق وركەندەۋىنە قولداۋ كورسەتۋ سىندى شارالار قاراستىرىلعان.
سونىمەن قاتار، ا ق ش قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تاراپىنان قولعا الىنعان «بولاشاق» باعدارلاماسى اياسىندا ەل ازاماتتارىنىڭ نيۋ-يورك، ۆاشينگتون، بوستون جانە سان-فرانتسيسكو سىندى قالالارىندا ءبىلىم الۋلارىنا مۇمكىندىك تۋعىزدى. بۇل - ەلىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن قاجەت بىلىكتى مامانداردى دايارلاۋ بويىنشا ۇلكەن قولداۋ.
قازىرگى كەزدە، قازاقستان ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى مەن الەمدىك ەكونوميكاعا كىرىگۋ مۇمكىندىگىن نىعايتۋ ماقساتىندا ا ق ش- پەن ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە مادەني ءومىردىڭ بارلىق سالالارىندا تەڭ سەرىكتەستىك قاتىناستارىن بەلسەندى دامىتۋعا تىرىسۋدا.
جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، ەكى ەل اراسىنداعى رەسمي بايلانىس 1991-جىلدان باستاۋ الدى. ا ق ش سول كەزەڭدە ەندى عانا ءوز تاۋەلسىزدىگىن الىپ، دەربەستىگىن تانىتا باستاعان قازاقستانمەن قارىم-قاتىناسىن دامىتۋعا قىزىعۋشىلىق ءبىلدىرىپ، العاشقىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە ەلشىلىك قاتىناستارىن ۇسىنعان. العاشقى كۇندەردەن باستاپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن ا ق ش اراسىنداعى ورتاق بايلانىس ۇلكەن قارقىن الىپ، بۇگىنگە دەيىن جوعارى دەڭگەيدە ساقتالىپ كەلەدى.
ا ق ش ەلىنىڭ قازاقستانعا باستى نازارىن قاراتۋداعى ماقساتى - قازاق ەلىنىڭ يادرولىق قارۋدان باس تارتۋى. 1992-جىلى مامىر ايىندا ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ا ق ش- قا جاساعان العاشقى ءىس-ساپارى كەڭ كولەمدى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا نەگىز بولدى.
تاريح بەتتەرىنەن دەرەك كەلتىرە كەتسەك، قازاقستان 1992-جىلى 20- مامىردا پورتۋگاليانىڭ ليسسابون قالاسىندا ستراتەگيالىق شابۋىل قارۋ-جاراقتارى تۋرالى كەلىسىمنىڭ تەڭ قۇقىلى جاقتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە، ورتاق حاتتاماعا قول قويىپ، يادرولىق قارۋسىز ەل بولۋعا مىندەتتەمە العان. سونىمەن بىرگە، قازاقستان باسشىلىعى يادرولىق قارۋدى بولشەكتەۋ جانە پايداعا اسىرۋ بارىسىندا ا ق ش مەملەكەتىمەن ىنتىماقتاستىق جاساۋدىڭ ماڭىزىن ءتۇسىنىپ، ۇزاق مەرزىمدى جانە ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىققا جاڭا نەگىز جاساۋ جونىندە جۇيەلى قادامدار جاساۋعا كىرىستى. وسىلايشا، 1995-جىلى 26- مامىردا قازاقستان اۋماعىنداعى يادرولىق قارۋ ماسەلەسىنە نۇكتە قويىلدى.
1994-جىلى 14-16- اقپاندا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ا ق ش- تا رەسمي ساپارمەن بولىپ، ونىڭ بارىسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن ا ق ش اراسىندا سەرىكتەستىك قاتىناستاردى دامىتۋ جانە تەرەڭدەتۋ ءۇشىن نەگىز جاسايتىن باستى قۇجات - «دەموكراتيالىق سەرىكتەستىك تۋرالى حارتياعا (قۇجاتقا)» قول قويدى. بۇل ورتاق قۇجات 17 باپتان تۇرادى. قۇجاتتا ساياسات، قاۋىپسىزدىك، ەكونوميكا، مادەنيەت، ءبىلىم بەرۋ، قورشاعان ورتانى قورعاۋ، عىلىم، دەنساۋلىق ساقتاۋ ماسەلەلەرى مەن وزگە سالالاردا ەكى مەملەكەتتىڭ ماقساتتارى مەن مىندەتتەرى ناقتى باياندالدى.
قازىر قازاقستان- ا ق ش قارىم-قاتىناسىنىڭ جاڭا ءبىر «كوزى» - الەمدىك قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى. قازاقستان قازىر ا ق ش- تىڭ ىقپالىمەن وزىندەگى بار مۇمكىندىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ، تەرروريزمگە قارسى كۇرەسكە قوسىلۋدا. ال، ا ق ش وسى مەجەدە، ءوز كەزەگىندە قازاقستانداعى ءوتىپ جاتقان رەفورمالار ءۇشىن قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى. 2006-جىلدىڭ مامىر ايىندا ا ق ش- تىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى ديك چەينيدىڭ قازاقستانعا ساپارى كەزىندە، ەلىمىزدىڭ جەتىستىكتەرىنە ءوز ريزاشىلىعىن بىلدىرگەن. «قوزعالىستىڭ باعىتى انىق: دەموكراتيالىق جانە ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جالعاستىرۋ، زاڭ بيلىگىن كۇشەيتۋ، جەمقورلىقپەن كۇرەستى كەڭەيتۋ، مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ - قاۋىپسىزدىكتىڭ سەنىمدى ساياساتى»، - دەدى چەيني.
سوڭعى جىلدارى قازاقستانعا تارتىلعان $45 ميلليارد ينۆەستيتسيانىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى ا ق ش تاراپىنان باعىتتالۋدا. قازىرگى كەزدە قازاقستان ايماعىنداعى ەنەرگەتيكا سالاسىندا 300-دەن اسا امەريكالىق كومپانيالار جۇمىس جاساپ كەلەدى.
ال، 2001-جىلدىڭ 11- قىركۇيەگىندەگى لاڭكەستىك ارەكەتتەرىنەن بەرى قازاقستان ا ق ش- قا تەرروريزممەن كۇرەس جانە اۋعانستاندى قالپىنا كەلتىرۋ سالالارى بويىنشا كەڭ كولەمدى قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى. قازاقستان حالىقارالىق كواليتسيا قۇرامىندا يراكقا ءوزىنىڭ اسكەري كونتينگەنتىن جىبەرگەن ورتالىق ازياداعى جالعىز جانە ساناۋلى عانا مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ ءبىرى بولدى. وسى سىندى اسپەكتىلەر بويىنشا، ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق بەلسەندى دامىپ كەلەدى. ا ق ش - قازاقستانداعى ءىرى شەتەلدىك ينۆەستور. مۇندا 400 دەن استام ا ق ش كومپانيالارى جۇمىس ىستەيدى. ولار ەلگە 15 ميلليارد ا ق ش دوللارىنان استام ينۆەستيتسيا سالعان.
سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قاسىم-جومارت توقايەۆ قىركۇيەكتىڭ 17-18-ىندە نيۋ-يوركتە ب ۇ ۇ مەرەيتويلىق سەسسياسى اۋقىمىندا ا ق ش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنىڭ باسشىلىعىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. ا ق ش مەملەكەتتىك حاتشىسىنىڭ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ورىنباسارى گلەن دەۆيسپەن كەزدەسۋ بارىسىندا قازاقستان سىرتقى ساياسات ۆەدومستۆوسىنىڭ باسشىسى ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ا ق ش- پەن قاتىناستاردى دامىتۋدىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارىنا توقتالىپ، ەلباسى ن. نازاربايەۆتىڭ دەموكراتيالاندىرۋ ۇدەرىسىن دامىتۋعا جانە 2005-جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋىن ادىلەتتى ءارى ەركىن وتكىزۋگە باعىتتالىپ قولعا العان ءىس-شارالارى تۋرالى حابارلادى. ق. توقايەۆ ق ر پرەزيدەنتىنىڭ اڭگىمە بولىپ وتىرعان تاقىرىپقا قاتىستى جۋىردا ايتىلعان سوزدەرىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن بايانداپ، مەملەكەت باسشىسىنىڭ الداعى پرەزيدەنت سايلاۋى تۋرالى جارلىعىنىڭ مازمۇنىمەن تانىستىردى.
سودان كەيىن، مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قازاقستانعا قىسقا مەرزىمدى جۇمىس ساپارىمەن كەلگەن ا ق ش- تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى كوندوليزا رايستى قابىلدادى. كەزدەسۋ بارىسىندا حالىقارالىق جانە ايماقتىق ماسەلەلەر كەڭىنەن تالقىلاندى. اتاپ ايتقاندا، اۋعانستانداعى جاعدايدى وڭالتۋ، يراكتاعى احۋالدى تۇراقتاندىرۋ، كاۆكازداعى شيەلەنىستى رەتتەۋ ماسەلەلەرى ءسوز بولدى. سونداي-اق، ورتالىق ازيانىڭ دامۋ بولاشاعى كەلىسسوزدىڭ وزەكتى تاقىرىبىنا اينالدى. بۇل رەتتە كوندوليزا رايس ەلباسىمىزدىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىن قولداپ، ورتالىق ازيانىڭ ىشىندەگى قازاقستاننىڭ ەرتەڭگى كۇنىنىڭ شۋاقتى بولاتىنىنا مول سەنىم ءبىلدىردى.
2009-جىلدىڭ 7- ساۋىرىندە قازاقستان پارلامەنتى سەناتىنىڭ ءتوراعاسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ىستامبۇل قالاسىندا وتكەن وركەنيەتتەر اليانسىنىڭ Ⅱفورۋمى شەڭبەرىندە ا ق ش پرەزيدەنتى باراك وبامامەن جۇزدەسىپ، ا ق ش باسشىسىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قازاقستان اۋماعىندا بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋ ءۇشىن حالىقارالىق اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى اگەنتتىگىنىڭ باقىلاۋىنداعى يادرولىق وتىن بانكىن ورنالاستىرۋعا دايىندىعى جونىندەگى مالىمدەمەسى تۋرالى حاباردار ەتتى. سونىمەن قاتار، باراك وباماعا ەلباسىنىڭ ەلىمىزگە رەسمي ساپارمەن كەلۋ تۋرالى شاقىرۋىن تاپسىردى. «ا ق ش- تىڭ قازاقستانمەن قارىم-قاتىناستارى ستراتەگيالىق سيپاتتا» ەكەندىگىن تاعى ءبىر قۋاتتاعان باراك وباما ءوزىنىڭ ورتالىق ازيا ايماعىنا ساپارمەن شىعۋدى جوسپارلاپ وتىرعاندىعىن، سول ساپاردا الدىمەن «ا ق ش- تىڭ دوسى مەن سەنىمدى ارىپتەسى» سانالاتىن قازاقستانعا كەلەتىندىگىن جەتكىزگەن بولاتىن.
ەندى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ماسەلەلەرى تۋرالى اڭگىمە قوزعايتىن بولساق، امەريكا قۇراما شتاتتارى - قازاقستاننىڭ ءىرى ساۋدا ارىپتەستەرىنىڭ ءبىرى. 2009-جىلى قازاقستان مەن ا ق ش اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 2 ميلليارد ا ق ش دوللارىن قۇرادى (ەكسپورت - $612,6 ميلليون، يمپورت - $1,4 ميلليارد). بۇل قازاقستاننىڭ جالپى تاۋار اينالىمىنىڭ 3,3 پايىزىنا تەڭ. ساۋدا اينالىمىنىڭ 2008-جىلمەن سالىستىرعاندا، 500 ميلليون ا ق ش دوللارىنا تومەندەۋى دۇنيە جۇزىلىك ەكونوميكالىق داعدارىس سالدارى ەكەنى تۇسىنىكتى.
ا ق ش- پەن ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتا قازاقستان ءۇشىن ينۆەستيتسيا تارتۋدىڭ ماڭىزى زور. بۇل فاكتور - ەلدىڭ تۇراقتى جانە قارقىندى دامۋىنا سەبەپشى جانە قازاقستاندىق كوپ قىرلى ساياساتتى تيىمدىلىكپەن پايدالانۋدا جەمىستى قىزمەت ەتەدى. ماسەلەن، 1993-جىلدىڭ ماۋسىمىنان بەرى ا ق ش- تىڭ قازاقستانعا سالعان تىكەلەي ينۆەستيتسيالارىنىڭ جالپى كولەمى 30 ميلليارد دوللارعا جەتكەن ەكەن. وتكەن جىلدىڭ 9 ايىندا عانا وسى ەلدەن 1,5 ميلليارد ا ق ش دوللارى تىكەلەي ينۆەستيتسيا بولىپ كەلگەن. بۇل 2008-جىلدىڭ وسى مەرزىمىندەگىدەن 6,3 پايىزعا ارتىق.
قازاقستاندا ا ق ش كاپيتالىنىڭ قاتىسۋىمەن 350 دەن استام كاسىپورىندار جۇمىس ىستەيدى. اتالعان كاسىپورىن نەگىزىنەن شيكى مۇناي مەن ىلەسپە گاز ءوندىرۋ، قۇرىلىس، فارماتسيەۆتيكالىق تاۋارلار ساتۋ، قوناق ۇيلەرگە قىزمەت ۇسىنۋ، كولىك-ەكسپەديتسيالىق قىزمەت كورسەتۋ، گەولوگيالىق بارلاۋ مەن ىزدەۋ (عىلىمي زەرتتەۋلەرسىز) جۇمىستارىن جانە باسقا دا سالالاردى قامتيدى.
«شيەۆرونتەكساكو»، «ەكسونموبيل»، «كونوكوفيلليپس»، «وريكس/كەررماكگي» سياقتى امەريكالىق كومپانيالار ەلىمىز ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا كومەگىن بەرىپ، الدىڭعى ورىنداردى يەلەنۋدە. امەريكالىقتاردىڭ قاتىسۋىمەن قۇرىلعان «تەڭىزشيەۆرويل»، «ادجيپ ك ك و»، «كاسپي تۇربا قۇبىرى كونسورتسيۋمى»، «قاراشىعاناق ينتەگراتسيالىق ۇيىمى» سياقتى كومپانيالار مەن بىرلەسكەن كاسىپورىندار ەلىمىزدەگى ءىرى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا بەلسەنە ۇلەس قوسىپ كەلەدى.
سونىمەن قاتار، ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى قازاقستان مەن ا ق ش ارىپتەستىگى جونىندەگى ارناۋلى كوميسسيا 7-8 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتىر. وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل كوميسسيا التى وتىرىس وتكىزىپ، ولاردا مۇناي-گاز، ەلەكتر جانە اتوم ەنەرگەتيكاسى، يادرولىق تەحنولوگيالاردى تاراتپاۋ، قورشاعان ورتانى قورعاۋ سەكىلدى ماڭىزدى ماسەلەلەردەگى ارىپتەستىك قاتىناستاردى ودان ءارى دامىتۋدىڭ جولدارى قارالدى.
massaget.kz
