بابالار ءسوزى: كەنەسارى- ناۋرىزباي كوتەرىلىسى جانە ونىڭ ءىزباسارلارى
جوبانىڭ نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر- تولعاۋلارى، قيسسا- داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانىپ وتىرادى.
***
ابىلايدىڭ قالماقتان العان ايەلىنەن قاسىم حان تۋعان، ءبىر ايەلىنەن ءۋالي حان تۋعان. ابىلاي بوگەن بويىنىڭ بورالدايمەن ۇشتاسقان جەرىندە اۋىرىپ جاتىپ، كوكشەتاۋداعى بالاسى ءۋالي حاندى شاقىرادى.
ءۋالي حان كوكشەتاۋدان اۋىرىپ جاتقان اكەسىنە ون التى كۇن سالت اتپەن ءجۇرىپ جەتەدى. ابىلاي اۋىرىپ جاتىپ ەلدىڭ بيلەرىن جيىپ الىپ، بالاسى ءۋالي حاندى ورنىنا حان سايلاعانىن ايتادى.
ابىلاي ولىسىمەن ونىڭ بالالارىنىڭ اراسىنان ارازدىق تۋىپ كۇشەيىپ، قاسىم حاندى «قالماقسىڭ، حان ەمەسسىڭ» دەپ شەتتەتە باستايدى. وعان شىداماعان قاسىم حان بولىنە كوشەدى. ەكى ۇل اراسىنان جانجال شىعىپ، ول بالا- شاعاعا شەيىن ارازداسۋعا الىپ كەلەدى. بۇل ارازدىق كەنەسارى مەن شىڭعىس اراسىن دا شىعادى.
قاسىم حاننىڭ ءبىر ايەلىنەن: ەسەنكەلدى، سارىجان، اعاداي، كەنەسارى، بوپى، كوشەك، ءبىر ايەلىنەن - ناۋرىزباي، ءبىر ايەلىنەن ۇسەن تۋعان. ءۋالي حاننىڭ بالاسى شىڭعىس جانە باسقالارى پەتەرگرادقا وقىپ، «ۇلى» شەنگە يە بولىپ، قازاق دالاسىن پاتشا اسكەرىنىڭ باسىپ الۋىنا جاردەمدەسكەن.
ءۋالي حان اۋىلىنا پاتشا سالداتى كەلەدى- ءمىس، قىزىلجار، اقمەشىتكە پاتشا سالدات تۇراتىن كىرەپىس سالادى دەگەن حاباردى ەستىسىمەن كەنەسارى اۋىلى كوكشەتاۋدى تاستاپ، تۇركىستانعا قاراي قاشا كوشەدى. كەنەسارى قاشىپ كوشىپ كەلە جاتىپ، تۇركىستان بارىپ «قازاق دۋانىن» شاقىراتىنىن حابارلايدى.
كەنەسارى ناۋرىزبايدىڭ بىرنەشە اۋىلمەن قاشىپ بارا جاتقانىن جانە «قازاق دۋانىن» شاقىراتىنىن ءۋالي حان اۋىلى ەسىتىپ، قاسىنا سالدات الىپ، كوپ اداممەن ارتىنان قۋادى. قۋعىنشىدان حابار العان كەنەسارى اۋىل ەركەگىمەن بىرگە جاسىرىنىپ كەتەدى. اۋىل شابۋىلعا دايىندالىپ ەرۋ بولىپ وتىرىپ قالادى.
كوكشەتاۋدان كەلگەن كوپ قۋعىنشى كەنەسارى اۋىلىن شاۋىپ، ونىڭ بار جارار مۇلكىن، مالىن الىپ، قاتىن- بالاعا شەيىن تاياققا جىعىپ، كەنەسارى، ناۋرىزبايدى قولعا تۇسىرە الماي، كەنەسارىنىڭ كۇنىمجان دەگەن ايەلىن ءبىراز اداممەن ۇستاپ الىپ كەتەدى. كەنەسارى كۇنىمجانىن جانىنان جاقسى كورەدى.
سوندىقتان ىزدەپ كەلمەي تۇرمايدى، سوندا ءوزىن ۇستايمىز دەپ جوسپار قۇرادى. بۇل وقيعادان سوڭ كەنەسارى كوپ قول جيناپ، اقمەشىتكە كەتكەن كۇنىمجانعا بارادى. كەنەسارى استىرتىن جاۋشى جىبەرىپ، اقمەشىت قالاسىندا بەكىنىپ جاتقان ءۇش ءجۇز سالداتتىڭ بارىن بىلەدى. ەسكى شاپانعا ماي قۇيىپ، پاتشا اسكەرى جاتقان اعاش دۋالعا وت قويماق بولادى.
قالماق قارابەركىن دەگەن مايلاعان ءشوپ ارقىلى دۋال تۇبىنە وت قويىسىمەن دايىندالىپ تۇرعان كەنەسارىنىڭ اتشى جىگىتتەرى، نايزانىڭ باسىنا تۇيرەپ تۇرعان ءبىر- ءبىر بۋما قۋ اق ءشوپتى شاۋىپ بارىپ جانعان وتقا تاستايدى.
ءورت كۇشەيىپ، سالداتتار سوندىرە الماي، اعاش قورعاننان قاشىپ شىعىسىمەن اڭدىپ تۇرعان كەنەسارى ءۇش ءجۇز سالداتتى ءتۇن ىشىندە جەڭىپ، ونداعى قارۋ- جاراعىن قولعا ءتۇسىرىپ، تۇڭعىش رەت كەنەسارى قارۋلانادى.
تۇتقىننان كۇنىمجاندى تابا الماي، اقمەشىت قالاسىنداعى بارلىق ۇلىقتاردىڭ قاتىن- قىزىن ايداپ، قايتىپ اۋىلىنا كەلەدى.
اقمەشىتتى پاتشا سالداتىنان تازارتۋمەن قاتار، وزىنە كوپ سارباز جيىپ الادى. قاتىن- بالاسىنان ايىرىلعانداردىڭ ىزدەنۋىمەن كۇنىمجان بارلىق اۋىل دۇنيەسىمەن قايتارىلىپ، قولعا تۇسكەن ايەلدەرىن قايتىپ الادى. اعىباي، بۇعىباي، بەركىن، جۇمان ت. ب. وزىنە سەرىك كوپ باتىرلار جينالادى. مىنە، كەنەسارى، ناۋرىزبايدىڭ پاتشاعا قارسىلىعى وسىلاي باستالادى.
«قازاق دۋانىن» شاقىرىپ، وعان كوپ ەل قاتىسادى. قاتار جاتقان قىرعىز، وزبەك حالقىنا دۋان اتىنان سارباز كومەك سۇراپ ون ەكى ادام جىبەرەدى.
پاتشانىڭ سىبايلاسى ءۋالي حان اۋىلىنا قارسى كۇرەسۋگە شاقىرادى. ستامبۋلعا اسكەر وقۋىنا بالا جىبەرمەك بولىپ، حالىقتى پاتشاعا قارسى كۇرەسكە شاقىرادى. باستىعى نىسانباي ەتىپ، پىسپەك، توقباققا كىسى جىبەرەدى. تاشكەنگە ادام جىبەرەدى. وزبەك حالقى ونى ماقۇلداپ، پاتشاعا قارسى كۇرەسكە كۇش جيناپ، اقمەشىتپەن تۇركىستان اراسىنداعى اسكەرىمەن قازاقتاردىڭ ۇرىسىنا قوسىلادى.
ول ساربازداردى كەنەسارىنىڭ سىزدىق دەگەن بالاسى باسقارىپ جۇرەدى. ول كەزدە كەنەسارى اۋىلى اۋليەاتاعا قاراي كوشىپ كەلە جاتادى. قىرعىزداردان كوپ جىگىت الىپ، پاتشا سالداتىنا قارسى بارماق بولادى. الدىنان پىسپەك بارعان ادامدارى شىعىپ، قىرعىزداردىڭ «يگى جاقسىلارى» سارباز بەرمەي، قايتا ءوزىمىزدى مازاقتاپ، كوپ اۋرەلەدى دەيدى.
سول قارساڭدا كەنەسارىنىڭ ءوزى ءمىنىپ جۇرەتىن تورتوبەل اتى ۇرلانادى. ونى قىرعىزدىڭ ۇرى جۇمسايتىن «يگى جاقسىسى» ۇرلاتىپ الىپ بارادى. ەكى جاقتى بىردەي قورلىق كورگەن كەنە حان وجەتتىككە سالىپ، اۋىلىن شاۋىپ، قورقىتىپ، سارباز الماق بولادى. كەنەسارى، ناۋرىزباي قىرعىزدارمەن سول ۇرىستا 1849-50 -جىلدارى ولگەن. سوندا كەنەسارى قىرىق التى جاسىندا، ناۋرىزباي جيىرما ءتورت- جيىرما بەس جاسىندا ەكەن.
ناۋرىزباي ولگەن سوڭ ونىڭ ايەلىن كەنەسارىنىڭ تايشىق دەگەن بالاسىنا قوسقان. ونان ءبىر جىلعا جەتپەي ءجۇنىس دەگەن بالا تۋعان. ول بالا ناۋرىزبايدان قالدى دەپ بەلگىلەنگەن. ءجۇنىس سەكسەن ەكى- سەكسەن ءۇش جاسىندا ولگەن. كەنەسارى، ناۋرىزباي ولگەن سوڭ اۋىلى كەيىن ۇركە كوشىپ، تۇركىستان ۇستىنە كەلگەن.
كەنەسارى ۇلى سىزدىق باستاعان قازاق، قالماق، وزبەكتەر تۇركىستاندا جەڭىلىپ، تاشكەن بارعان. تاشكەندە قىرىق ەكى كۇن ۇرىسىپ، اشىققان حالىق قاقپانىڭ ءبىر جاعىن اشىپ قاشقان. بۇحار مەن حيۋا حاندىقتارى سىزدىققا باعىنباي، پاتشا اسكەرىنىڭ الدىنان سىرنايلاتىپ شىققان.
وعان پاتشا «جەڭىلدىك» بەرىپ، حيۋا، بۇحار حاندىعى كوپ جىلدار ءومىر سۇرگەن. ودان كۇدەر ۇزگەن سىزدىق ۇرگەنىش، قاشقار بارادى. ول كەزدە كەنەسارىنىڭ ءبىر بالاسى جاپپار جۇرگەن ءبىر توپ ەرنازار، بەكەت باتىرلار قولعا تۇسكەن. جاپپار سول سالدات ۇستاعاننان كەيىن ون ءتورت جىلدان سوڭ بوساپ كەلىپ، اۋىلىندا ولگەن.
سىزدىق ۇرگەنىش، قاشقاردا اقىرعى رەت جەڭىلىپ، قولىنا وق ءتيىپ يندياعا ءجۇرىپ، قىتاي قىزىن الىپ، ساۆەي سودان تۋىلعان.
قىتاي ايەل سىزدىق ولگەننەن كەيىن اشۋلانسا، باسقا ءبىر تىلمەن (شۇلدىرلەپ دەيدى) سويلەپ، جان ادام تۇسىنبەيدى ەكەن. ونى قاريالاردىڭ كوبى كورگەن. پاتشا ۇكىمەتى قازاق ەلىن قىرعىز، وزبەكتەردى تەگىس جاۋلاپ، وتارلاپ الىپ بولعان سوڭ، سىزدىق ءوز ەلىنە كەلىپ ولگەن.
پاتشا سىزدىققا: «تۇقىمىڭنان سالىق، سالدات المايمىز» دەپ جارلىقتا جازعان دەسەدى. وعان سىزدىق يلانباعان.
سىزدىق باتىر جەتى جەردە جول توسىپ، پاتشا اسكەرىمەن ۇرىسقان. ەڭ العاش قازالىدا، اقمەشىتتە (اقمەشىتتە جەڭىلگەن سوڭ، كەنەحان سارباز جيناۋعا كەتكەن) . ءبىراق كوپ ادام قارۋمەن قاشا ۇرىس قىلىپ، سىزدىق جالعىز قالعان دەسەدى.
