ۇلت رۋحىن ورنىقتىرعان قالامگەر
كۇنى كەشە حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى جازۋشى مەرەيتويىنا وراي، «كوركەم شىعارماداعى تاريحي شىندىق» اتتى جيىن ۇيىمداستىردى. بۇل باسقوسۋ ەلباسى تاپسىرماسىمەن بيىل كەڭ كولەمدە اتالىپ وتىلەتىن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالدى.
القالى جيىنعا قالامگەرلەر مەن عالىمدار، پارلامەنت دەپۋتاتتارى، تاريحشىلار مەن قوعام قايراتكەرلەرى جانە جازۋشىنىڭ نەمەرەسى ماعجان ەسەنبەرلين كەلدى. باسقوسۋدا ءسوز العاندار تىلگە تۇساۋ سالىنعان قيىن كەزەڭدە ۇلت تاريحىن، ونىڭ ىشىندە قازاق حاندىعى تۇسىنداعى ەل ءومىرىن كوركەم شىعارماسى ارقىلى كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرا بىلگەن جازۋشى شەبەرلىگىن ءسوز ەتتى.
ءى. ەسەنبەرلين ەسىمى اتالعاندا، اۋەلى قالامگەردىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسى ەسكە تۇسەدى. ايتپەسە، جازۋشى ادەبيەتتە العاشىندا اقىن رەتىندە تانىلعان. ونىڭ «سۇلتان»، «ايشا»، «ءبىرجان سال تراگەدياسى» اتتى داستاندارى، «ادامگەرشىلىك تۋرالى جىر» ولەڭدەر جيناعى جارىق كورگەن. 60-جىلدارى پروزا جانرىنا بەت بۇرىپ، وسى ايادا سۇبەلى تۋىندىلار جازدى. «وزەن جاعاسىندا»، «تولقيدى ەسىل»، «ادام تۋرالى ءان» حيكاياتتارى، «ايقاس»، «قاتەرلى وتكەل»، «عاشىقتار»، «قاھار»، «الماس قىلىش»، «التىن قۇس»، «جانتالاس»، «كولەڭكەڭمەن قورعاي ءجۇر»، «امانات»، «ماحاببات مەيرامى» روماندارى، «كوشپەندىلەر»، «التىن وردا» تريلوگيالارى شىن وقىرماننىڭ جاستانىپ وقيتىن شىعارمالارىنا اينالدى. ويتكەنى جازۋشىنىڭ سۇيەكتى شىعارمالارى ۇلى دالا مادەنيەتى مەن قازاق حاندىعى تۋرالى مول ماعلۇماتقا تولى بولاتىن. جازۋشى شىعارمالارى الەمنىڭ 30 عا جۋىق تىلىنە اۋدارىلدى. دەمەك، ونى الەم بىلەدى، وقىعان. سول سەبەپتى بيىل جازۋشى مەرەيتويى يۋنەسكو كولەمىندە اتالىپ وتەدى. بۇل شارالارعا حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى دا ۇلەس قوسپاق.
«حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن جىل بويى اتاپ ءوتۋدى جوسپارلاپ وتىر. قازاقستاندا عانا ەمەس، ەۋروپا، ا ق ش، تۇركى مەملەكەتتەرىندە وسىعان قاتىستى ەلەۋلى شارالار وتەدى جانە سول شارالاردىڭ بارلىعىندا دا ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ اتى اتالاتىن بولادى» دەدى اكادەميا پرەزيدەنتى د. قىدىرالى. ول ءوز سوزىندە ءىلياس ەسەنبەرليندى كەزىندە بەكماحانوۆ سىندى الىپتارىمىز ايىپتالىپ جاتقان تۇستا تىڭنان تۇرەن سالىپ، ۇلكەن تاقىرىپتاردى قوزعاپ، تاريحي سانانى كوتەرگەن مۇزجارعىشقا بالادى.
سەيىت قاسقاباسوۆ، ق ر ۇعا اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:
- ىلەكەڭنىڭ مىقتىلىعى سوندا - ول كوركەم شىعارما ارقىلى تاريحي شىندىقتىڭ بەتىن العاشقى بولىپ اشىپ بەردى. ونىڭ شىعارماسى سوندىقتان دا وقىلا بەرەدى، زەرتتەلە بەرەدى. قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى قارساڭىندا ىلەكەڭنىڭ شىعارمالارى قايتا جاڭعىرادى دەگەن سەنىمدەمىن. ارينە، كەزىندە جازۋشىنىڭ «قاھار» شىعارماسى قوعامدا ءبىراز داۋ تۋدىردى. وعان قارسى ماقالالار دا جازىلدى. ءبىراق سوعان قاراماستان، ۋاقىت وتە ءى. ەسەنبەرليننىڭ شىعارمالارى وڭ باعا الدى.
جابال ەرعاليەۆ، جازۋشى، پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى:
- ەسەنبەرليننىڭ «قاھار»، «كوشپەندىلەر» شىعارمالارى - قازاق-سوۆەت ادەبيەتىندەگى «اباي جولىنان» كەيىنگى ارى، ابىرويى بيىك تۇرعان شىعارما. ءبىز اركتيكانىڭ مۇزىنا العاشقى بولىپ شىققان ەسەنبەرليننىڭ ەڭبەگىن، قايراتكەرلىگىن، ۇلتجاندىلىعىن ءبىرىنشى كەزەكتە ايتۋىمىز كەرەك. ءبىر جارىم جىل بۇرىن پارلامەنتتە ءى. ەسەنبەرليننىڭ 100 جىلدىعىن يۋنەسكو دەڭگەيىندە اتاپ ءوتۋ تۋرالى باستاما كوتەرىلدى. سول قاۋلى قابىلدانىپ، بۇگىن وسىنداي ۇلكەن ءىس-شارانىڭ ءوتۋى مەنى قۋانتىپ وتىر. ءى. ەسەنبەرليننىڭ اتباسار قالاسىندا تۋعانىن جاقسى بىلەسىزدەر. اتباسار كەشەگى تىڭنىڭ قاقپاسى ەمەس، ەسەنبەرليندەي ۇلى تۇلعانى دۇنيەگە الىپ كەلگەن، قالىڭ تاريح جاتقان جەر. سوندىقتان ىلەكەڭنىڭ 100 جىلدىعى قارساڭىندا قازاق زيالىلارى وسى وڭىردە ۇلكەن مادەني، تاريحي جۇمىستاردى ۇيىمداستىرۋىمىز كەرەك.
قويشىعارا سالعارا ۇلى، جازۋشى- عالىم، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى:
- مەن ىلەكەڭدى كورمەگەن اداممىن. ءبىراق ونىڭ «قاھار» شىعارماسى شىققاندا، ساتىپ الىپ، باس الماي وقىعانىم ەسىمدە. تۇنىمەن كوز ىلمەي وقىپ، ەرتەڭىندە دۇكەننەن ون داناسىن ساتىپ الىپ، دوستارىما تاراتىپ بەرگەن بولاتىنمىن. مەنىڭ ويىمشا، سول ۋاقىتتا كوپ ادام وسىلاي جاسادى. سەبەبى سول ۋاقىتتا قازاق قوعامى ۇلتتىق قۇنارى بار شىعارمالارعا ءزارۋ-ءتىن. جالپى، وسى شىعارما قازاق قوعامىنا مىقتاپ وي سالدى، «قازاق قايدان شىقتى، قانداي بولدىق؟» دەگەن سۇراق كوپشىلىكتى مازالاي باستاعان-دى. وسى تۋىندى كەيىن دە كوپتەگەن تاريحي شىعارمانىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە، جازۋشى، تاريحشىلاردىڭ وسى تاقىرىپقا قالام تەربەۋىنە جول اشتى.
قۇنىپيا الپىسباەۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
- قازاق حاندىعىنىڭ تاريحى سوڭعى 30-40 جىلدا ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ ەسىمىمەن بايلانىسا اتالىپ كەلدى. ويتكەنى كەڭەس كەزىندە، تاريحتى شىنايى جازۋعا مۇمكىندىك بولماعان كەزدە، ىلەكەڭ كوركەم شىعارمامەن بولسا دا ۇلتتىڭ وتكەنىن تاريح قويناۋىنان شىعارىپ بەردى. ۇلتتىق بولمىستى، ۇلتتىق سانانى ۇلتتىڭ بويىنا ءسىڭىرۋدى ماقسات تۇتقان ءى. ەسەنبەرلين تىڭ تاقىرىپقا باردى. ونىڭ «قاھار» شىعارماسى قوعامدا ۇلكەن سىلكىنىس تۋدىردى. قازاق تاريحى 17-جىلدان باستالادى دەگەن جالعان قاعيدانىڭ سەڭىن بۇزىپ، كوبەسىن سوكتى.
«ايقىن»
