قازاقتا «بەس جاقسى» دەگەن ءداستۇر بار

استانا. قازاقپارات - قىز ۇزاتىپ، كۇيەۋ كەلتىرىپ، توي قىلعان قازاقتىڭ سالتىندا قۇدا- قۇداعيلار بارعان ءتۇنى ۇيىقتاماۋى كەرەك.

«جاقسى تاماق قالعانشا، جامان قارىن جارىلسىن» دەپ قۇدالاردىڭ بەرگەنىن جەي بەرۋ كەرەك. ۇيىقتاسا كيىمىن قۇدالاردىڭ ءبىرى تىگىپ تاستاپ، ايىپ تولەتتىرەدى.

سول ءۇشىن ءىشىپ-جەۋگە دە، ۇيقىعا دا، ولەڭ ايتىسۋعا دا شىداۋى كەرەك. قازىر مۇنداي سالت بار ما؟ بەس جاقسى مەن بالدىز قالىڭ دەگەن نە؟ كيىت پەن ءولتىرىنى قالاي بەرىپ ءجۇرمىز؟ ەتنوگراف سەيىت كەنجەاحمەت ۇلىنىڭ ەڭبەگى ءبىز ايتقان ساۋالدارعا تولىققاندى جاۋاپ بەرەدى.

بالدىز قالىڭ

كەيدە قالىڭدىق قايتىس بولاتىن جايلار كەزدەسەدى. مۇندايدا قالىڭمالىن تولەگەن بولسا، وندا سول ءۇيدىڭ ەكىنشى قىزىن الۋعا قۇقى بار. ەگەر جىگىت قالىڭدىعىنا ۇرىن بارىپ، ول ءۇيدىڭ باسقا قىزى بولماسا، تولەگەن مالدىڭ جارتىسى قايتارىلادى. ەگەر بۇرىنعى قالىڭدىعىنا ۇرىن بارعان كۇيەۋ ەندى بالدىزىن الاتىن بولسا، وندا بۇرىنعىنىڭ ۇستىنە «بالدىز قالىڭ» تولەۋگە ءتيىس. وعان تۇيە باستاتقان ءبىر توعىز قوسىلادى. كۇيەۋ بۇرىنعى قالىڭدىعىنا ۇرىن كەلمەگەن بولسا، «بالدىز قالىڭ» تولەنبەيدى.

«بەس جاقسى»

«بەس جاقسى» (ءداستۇر). «ونىڭ ۇستىنە قالىڭمال مەن قابات بەس جاقسى تۋرالى دا كەلىسىلەدى» (ى. التىنسارين). اتى ايتىپ تۇرعانداي، بۇل بۇرىنعى ىزگى جاقسىلار ءبي، باي، مىرزا، باتىر، ەل اعالارى اراسىندا جۇرەتىن جولى دا، ورنى دا ەرەكشە قاسيەتتى باعالى ءداستۇر دەپ سانالادى. ەلدىڭ اسا قۇرمەتتى، بەدەلدى ادامدارى اراسىنداعى دوستىق، سىيلاستىق قارىم-قاتىناستارعا سىي-سياپات نەمەسە قۇدالار اراسىنداعى قالىڭمال، كيىت ورنىنا دا جۇرگەن.

حالىق اراسىنداعى جوعارى قۇرمەت پەن ماراپات، سىي-سياپاتتىڭ ەڭ جوعارى ءتۇرى دە وسى «بەس جاقسى» ءداستۇرى ارقىلى كورسەتىلگەن.

«بەس جاقسىعا» مىنالار جاتادى: 1. قارا نار، 2. جۇيرىك ات، 3. قالى كىلەم، 4. الماس قىلىش، 5. بۇلعىن ىشىك. قۇدالار اراسىندا مۇنىڭ ءبىرى ۇزاتىلعان قىزدىڭ ساۋكەلە باستاعان اسىل تاعىمدارىمەن الماستىرىلادى. بۇل ءداستۇر - ەلدىڭ، ەردىڭ مىرزالىق، مارتتىك، تەكتىلىك، سىيلاستىق قاسيەتتەرىن كورسەتەتىن ءارى ونىڭ سالتاناتىن، ار-ابىرويىن ارتتىراتىن ۇلى كورىنىس. «بەس جاقسىنىڭ» ءبىر ءتۇرىنىڭ ءوزى 4-5 جىلقىعا باعالاعان.

«بەس جاقسى» تۇرىنە، دارەجەسىنە قاراي - باس جاقسى، ورتا جاقسى، اياق جاقسى بولىپ، ۇشكە بولىنەدى. مۇنىڭ ءبارى باعالى كادە قاتارىنا جاتادى.

كەي جەرلەردە «التى جاقسى» دەگەندە بار. بۇل داستۇردە «بەس جاقسىعا» تاعى دا ءبىر جاقسى قوسىلادى. مىسالى، التىن، كۇمىس جامبى، كۇمىستەگەن ەر-توقىم نەمەسە كىسى بەلبەۋ ت. ب. «وشاقتى كۇلنازارعا قۇن بەرمەكسىڭ، التى جاقسى، ءجۇز جىلقى پۇل بەرمەكسىڭ» (ءبورىباي اقىن)

 كيىم تىگۋ

كيىم تىگۋ - قازاق سالتى بويىنشا قۇدا- قۇداعيلار بارعان ءتۇنى ۇيىقتاماۋى كەرەك. «جاقسى تاماق قالعانشا، جامان قارىن جارىلسىن» دەپ قۇدالاردىڭ بەرگەنىن جەي بەرۋ كەرەك.

ۇيىقتاۋعا بولمايدى. ەگەر ۇيىقتاپ كەتسە، كيىمىن قۇدالاردىڭ ءبىرى تىگىپ تاستاپ، ايىپ تولەتتىرەدى. سول ءۇشىن ءىشىپ-جەۋگە دە، ۇيقىعا دا، ولەڭ ايتىسۋعا دا شىداۋى كەرەك. (ا. ءجۇنىس ۇلى).

كيىت

«كيىت» (ءداستۇر). «قۇدالىق بەلگىسى - كيىت، قونىس بەلگىسى - بەيىت» (ماقال). قۇدالىقتىڭ نەگىزگى بەلگىسى - كيىت جانە ولاردىڭ اراسىندا جۇرەتىن، سوعان لايىقتالعان سىي- سياپات، مال، كيىم، مۇلىك. ول قۇدالار دارەجەسىنە، داۋلەتىنە بايلانىستى ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. مىسالى، بۇرىن قۇندىز جاعالى تون، قاسقىر ىشىك، كىلەم، تاعى باسقا قىمبات بۇيىمدار، كيىمدەر مەن زاتتار، جۇزدەگەن مال، (جىلقى، تۇيە، قوي) بەرىلگەن. جوعارىدا ايتىلعان بايساقال قۇدالارىنا «وزدەرىڭ ءجۇز بولىپ كەلمەي ەلۋ بولىپ كەلگەن ەكەنسىڭدەر» دەپ ءارقايسىسىنا تۇيەدەن - 50، اتتان - 50، تايتۇياق جامبىدان - 50، قوي تۇياق جامبىدان - 50... سيىردان - 50، قويدان - 50، ەشكىدەن - 50، اڭ تەرىلەرىنەن - 50 كيىت بەرگەن. (م. ج. كوپەيەۆ).

قازىرگى كەزدە قالىڭمال تولەنبەسە دە، ونىڭ كيىت كيگىزۋ سياقتى داستۇرلەرى، باسقا دا جول- جورالعىلارى جاسالىپ ءجۇر.

 ءولتىرى

«ءولتىرى» (ءداستۇر). ەكى جاق كەلىسىمى نىعايعان سوڭ كۇيەۋ جاعىنان قۇدالاردىڭ ءبىر بىلىكتى ادامى باس ەتىپ «ءولىتىرى»، ياعني كادەلى مال - جىلقى جىبەرىلەدى. «ءولىتىرى» - ءولى مەن ءتىرى اراسىندا ادالمىز، قۇداي قوسقان قۇدالىعىمىز اقيقات دەگەن ۇلتتىق ۇلاعاتتى ۇعىمدى بىلدىرەدى. بۇل - ۇلكەن كادەلى ءارى ماڭىزى ۇلكەن جول- جورالعى، قۇدالىق بەكىدى دەگەن ءسوز. ء«ولىتىرى» وتكەن سوڭ، ولگەن كۇيەۋ جاتپايدى» دەپ، بۇدان كەيىن قالىڭدىعىنا «ۇرىن» بارۋىنا جول اشىلادى.

«قىنامەندە» (ۇرىن كەلۋ)

«قىنامەندە» (ءداستۇر). «قىنامەندە، جار-جار مەن بەتاشار بار، ولەڭسىز سولار قىزىق بولاما گۇل؟» (اباي). بۇل دا - ۇلتتىق عۇرىپتارىمىزدا سالتاناتتى دا كوڭىلدى كەشتىڭ ءبىرى. قۇدا ءتۇسىپ، ۋادە ءپىسىپ، قالىڭمال تولەنگەن سوڭ، كۇيەۋدىڭ اتاستىرعان قالىڭدىعىن العاش رەت كورۋگە كەلگەن تويى «قىنامەندە» دەپ اتالادى. «شىعىس حالىقتارىندا «قىنامەندە» كەشى قىز ابىرويىنىڭ تازالىعىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن قالىڭدىقپەن بولعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە دە وتكىزىلەدى. ءان، كۇي، ءبي قاتار جۇرگىزىلگەندىكتەن «قىنامەندە» جاس جۇبايلاردىڭ شاتتىق كەشىنە، جاستاردىڭ ماحاببات مۇراتىنا جەتۋىنە اينالعان («ق س ە. 7-توم»). بۇل دا - داستۇرگە باي ەلىمىزدىڭ تاربيەلىك ەرەجەسىنىڭ ءبىر سالاسى.

كۇيەۋدىڭ بۇل جولى ءار جەردە ءارتۇرلى اتالاتىنىن دا ايتا كەتكەن ءجون. مۇنى كەي جەر «قالىڭدىق ويناۋ» دەيدى، كەي جەردە «ۇرىن كەلۋ» دەيدى. «ءبىر كۇنى كۇيەۋ بايعۇس ۇرىن كەلدى، قيسايتىپ جامان بوركىن قىرىن كەلدى» (ن. احمەتبەكوۆ). قازاق ءۇشىن اسىرەسە جەڭگەلەر مەن جاستار ءۇشىن بۇل وزىنشە ءبىر توي دەسە دە بولادى. بولاشاق كۇيەۋ قىز اۋىلىنا «كورىنبەگەن» بولىپ، ءبىر قاراڭعى تۇسە سالتاناتپەن، جولداس-جورالارىمەن كەلەدى. مۇنى «ەسىك كورۋ» كوبىنەسە «ۇرىن كەلۋ» دەپ ايتادى. كۇيەۋ وسى جولى ءوزىنىڭ بولاشاق جارىن كورىپ تانىسىپ-ءبىلىسىپ تىلدەسىپ كوڭىلىن دەمەيدى.

ارينە، «ۇرىن كەلۋدىڭ» دە كادە-جورالارى از ەمەس. «سەنى كۇتىپ جۇگىرەمىز دەپ ەنتىگىپ قالدىق» دەپ «ەنتىكپە» سۇراپ جەڭگەلەرى كەلەدى، «بالدىز كورىمدىك» دەپ تاعى بىرەۋلەرى كەلەدى، تاعى دا سول سياقتى «ۇرىن توي» وتكىزىلىپ، كۇيەۋ جانە ونىڭ جولداستارىنا قۇرمەت كورسەتىلىپ، سىي تاراتىلىپ، ولار ەلىنە قايتادى. قۇدا تۇسكەنىمەن، كەلىسىم جاسالعانىمەن كۇيەۋدىڭ قىز اۋىلىنا «ۇرىننان» بۇرىن كەلۋگە حاقى جوق.

ەگەر كەلە قالسا، قىزدىڭ تۋعان-تۋعاندارى (اعا-ىنىلەرى) قازاق ادەت-عۇرپىن بۇزعانى، تارتىپسىزدىگى ءۇشىن ونى ساباپ جىبەرەتىن زاڭ تاعى بار. دەمەك، قۇدا تۇسۋمەن بىرگە ونىڭ تاربيەلىك عۇرىپتارى ادەپ پەن ءتارتىپتى تالاپ ەتەدى.

كۇيەۋ كادەلەرى مەن ىرىمدار تاعى بار. ولار مىناداي: ۇرىن كەلۋ، ەسىكاشار، ەنتىكپە، بالدىز كورىمدىك، كۇيەۋ تاباق، ءسۇتاقى، جىگىت- تۇيە، ات بايلار، بوساعا اتتار، ساۋكەلە بايعازى، جەڭگەتاي، شىمىلدىق بايلار، وتاۋ جابار، كەرەگە كوتەرەر، ۋىق شانشار، تۇندىك جابار، ۇزىك جابار، مويىن تاستاۋ، ءىلۋ، قىز قاشار، شاشۋ، قىز كوتەرەر، ارقا جاتار، قالىڭدىق ويناۋ، قول ۇستاتار، شاش سيپاتار، كورپە قيمىلداتار، ءيت ىرىلداتار، «كەمپىر ءولدى»، باقان سالار، كۇيەۋ اتتاندىرار» ت. ب.

سەيىت كەنجەاحمەت ۇلى، جازۋشى، عالىم- ەتنوگراف

Baq.kz