مىنەز جەرىك اسقا تارتادى
قازاق تاجىريبەسىندە اۋىر اياق، ەكى قابات ايەل ەرتەلى-كەش ايتەۋىر ءبىر تاعامعا جەرىك بولادى. ماسەلەن كەيبىر انا ءتورت-تۇلىك مالدىڭ ەتىنە، كەيبىر انا اڭ مەن قۇستىڭ ەتىنە، كەيبىر انا جەمىس-جيدەك سىندى ءتاتتى شىرىندى نارسەلەرگە، كوك تات ءتارىزدى جەمەكتىكتەرگە، كەي انا اشى بۇرىش باسقا دا اشى تۇشى نارسەلەرگە، قىشقىل كەرمەك جەمەكتىكتەرگە، كەي انا ويدا جوق قاي قايداعى قيىن قيىرداعى قول جەتپەس نارسەلەرگە جەرىك بولادى.
كەيبىر انالار جىرتقىش اڭدار ەتىنە، كەي انالار توپىراق، كۇل ءتارىزدى ۇساق تۇيەك نارسەلەرگە قۇمارتادى.
ءجا. قىزىعى دا، قيىنى دا سول، ءبىر اسقا جەرىك بولعان انا سول جەرىك اسىن جەگەنشە كۇنى-ءتۇنى كوكسەيدى. اڭساپ-اسىعىپ تۇرادى. اڭساعان اسقا اڭسارى اۋا بەرەدى. سىلەكەيى شۇبىرادى، ۇيقىسى قاشادى. ويى بۇزىلادى. قاراداي باعاسى كەتەدى. مىنەزى وزگەرەدى.
جەرىك اسىن قاشان ءبىر تاۋىپ جەسە، سوندا جەرىگى قانادى. كوكسىگى باسىلادى. جەرىك اسقا اۋعان اڭسارى توقتايدى. كوڭىلى جاي تابادى، بويى كەڭيدى. ويى سەرگيدى. جايباراقاتتانىپ قالادى. مۇنى قازاق «ايەل جەرىگى»، «جەرىك اسى»، «جەرىك نەمەسە كوكسىك»، «كوكسەۋ» دەپ اتايدى.
قازاق ازاماتتارى ايەلى ءبىر اسقا جەرىك بولعان كۇننەن باستاپ، سول جەرىك اسىن قايدان بولسا دا تاۋىپ اكەلىپ جەگىزەدى. ويتكەنى جەرىك اسىن قانىپ جەمەگەن، جەرىگى قانباعان، كوكسىگى باسىلماعان ايەلدەن جەتەسىز بالا تۋادى.
ول بالانىڭ ەرنى جىرىق، مۇرنى ءتاپمپىش، تاڭدايى شۇڭقىر، قول-اياعى قياسىق، بوس سۇيەك، ءالسىز بولادى دەپ ۇيعارادى. سوندىقتان جەرىكتى ايەلگە ەرەكشە كوڭىل بولەدى، بولەكشە نازار اۋدارادى. قانداي قيىن جاعدايعا قاراماستان، ايەلىنىڭ جەرىك اسىن ىزدەپ تاۋىپ جەگىزەدى.
ال ايەلىنىڭ جەرىك بولعان اسى - ارقار، قۇلجا، بوكەن، قاراقۇيرىق، تاۋەشكى، ەلىك، بۇعى سىندى بەيۋاز قوڭىر اڭداردىڭ ەتى بولسا، وندا قاسىنا جولداس- جورالارىن ەرتىپ، قارۋ جاراعىن اسىنىپ، تازىسىن الىپ اڭ اۋلاۋعا شىعادى. قۇداي قالاپ، سول اڭدى اتىپ السا، ۇيىنە اكلگەن سوڭ اڭنىڭ قاراكەسەك ەتىن كۇلدەي ۇساق ەتىپ تۋراپ، جۇمساقتاپ بىلقىتىپ قۋىرادى.
قالعان سۇيەك- ساياقتارىن قازانعا اسادى، اۋىلداعى كورشى-قولاڭدارىن شاقىرىپ، وزىمەن بىرگە اڭ اۋلاۋعا بارعان دوستارىنىڭ ايەلدەرىن جەرىك اسىن بىرگە جەسۋگە شاقىرىپ، داستارقان ازىرلەيدى.
ياعني، «جەرىك اس» دەگەن اتپەن داستارقان ءمازىرىن وتكىزەدى. وسى قۇرمەتكە جينالعان ايەلدەردىڭ اراسىنان كوپتى كورگەن، كونەكتى تەسكەن، كونەنى بىلگەن ءبىر كەيۋانا اق بىلەگىن سىبانىپ تاستاپ، داستارقان ءمازىرىن باسقارادى.
جەرىك ايەلگە دايىنداعان باقىرداعى قۋىرداق پەن قازانداعى ەتتەن باسقالار اۋىز تيمەي تۇرعاندا استىڭ الدىن بولەك الىپ ەڭ الدىمەن سول ۇيدە جەرىك بولىپ وتىرعان ايەلگە بەرەدى. ەگەر جەرىك ايەلدەن بۇرىن باسقالارعا اۋىز ءتيىپ قويسا، جەرىكتى ايەل شالا بالا تۋادى نەمەسە تۇسىك تاستايدى دەپ ىرىم ەتەدى. جەرىكتى ايەل قاشان ءبىر جەرىك اسىن جەپ، تەرلەپ-تەپشىپ جەرىگى قانىپ، كونى كونشىپ، زارىعى باسىلىپ بولعانشا باسقا كەلگەن قوناقتار ول استان اۋىز تيمەي اڭگىمە دۇكەن قۇرىپ وتىرا تۇرادى. كەيۋانا جەرىك استى جەپ وتىرعان جەرىكتى ايەلدىڭ قاسىنا كەلىپ، جەرىك اسى تۋرالى، جەرىك تۋرالى ولەڭ-جىر ايتىپ جەرىكتى ايەلدىڭ تىلەۋىن تىلەيدى، باتاسىن بەرەدى.
جەرىك-جەرىك جەردەن شىق،
جەرىگى قانسا كوكتەن شىق.
جەرىگى قانعان بالاقاي،
باسقا بالادان وكتەم شىق.
جەرىگى قانسىن،
باعى جانسىن
تىلەگەن تىلەگىن
اللا قابىل قىلسىن.
جولى جارىق اشىلسىن،
كوكسىگى دەرەۋ باسىلسىن.
كوكسەتكەن كوكسەۋ جەرىگى
جاقسىلىق بولىپ جازىلسىن.
قۇرساقتاعى بوپە ايداي تولسىن،
اقىرىنا دەيىن امان بولسىن.
اناسى مەن بالاسىنىڭ دەنساۋلىعى
قورتىلعان مىقتى قۇرىشتاي بولسىن.
جەرىك ىرىمى قۇتتى بولسىن،
داستارقانعا ىرىس بولسىن.
باي داۋلەتىن بەرسىن،
ارتىنان ازامات ەرسىن.
كەلگەن اياعىمىزدان قۇت قونسىن.
تۋىلار بالا ۇل بولسىن.
جەگەن جەرىك اسىڭا
اق بىلەكتى جول بولسىن.
جەرىك- جەرىك جەگىزسىن.
جەرىگىڭ جەتەرلى دەگىزسىن.
جەرىك اسىتڭ ارتىنان،
سەگىز ۇلدى ەرگىزسىن.
مىنە، وسى اق تىلەك جارما جۇرەك سوزدەن كەيىن الگى جەرىكتى ايەل تەرلەپ-تەپشىپ وتىرىپ، جەرىك اسىن جەيدى. قانىپ، سورپا-سۋىن ىشەدى. سوسىن بارىپ بالبىراپ، ءتاتتى ۇيقىعا كەتەدى. الپىس ەكى تامىرى تۇگەل ءيىپ، توپسا-توپساسى بوسايدى. ديدارى نۇرلانادى، جەرىگى باسىلادى.
مۇندا تاعى ءبىر نازار اۋدارار ءماندى ماسەلە، كەي انانىڭ جەرىگى ءبىر جولعى جەرىك اسىمەن باسىلادى. تاس ءتۇيىن جەرىگى توقتاپ قالادى. توقىراپ تىنادى. كەي انانىڭ جەرىگى ەكى- ءۇش كۇنگە سوزىلادى.
كەي انانىڭ جەرىگى ءبىر جۇما نە ءبىر ايعا جالعاسادى. كەي انا ۇقساماعان بىرنەشە ءتۇرلى اسقا ارتى- ارتىنان جەرىك بولادى. بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جەپ بارىپ، جەرىگى باسىلادى. مۇنى قازاق «جۇپتى جەرىك» نەمەسە «قايتالاما جەرىك» بولماسا «سوزىلمالى جەرىك» نە «جارىسپالى جەرىك» دەپ تە اتايدى.
ءيا، جەرىك دەگەنىمىز نە؟ ونىڭ كوكسىكپەن قانداي بايلانىسى بار؟
ايەل جۇكتى بولعاننان كەيىن ونىڭ قۇرساعىنداعى بوبەگى سۋرەتكە اينالعاننان باستاپ انا دەنەسىندەگى دارۋمەندەرمەن قاجەتتى قورەكتىكتەرمەن قورەكتەنە باستايدى. ىشتە جاتىپ-اق سول قورەكتىكتەرمەن توعىز اي، توعىز كۇن قورەكتەنىپ وسەدى. كەي انانىڭ دەنەسىندەگى كەرەكتى دارۋمەندەر ىشتەگى بالانىڭ ءوسىپ جەتىلۋىنە، ازىقتانىپ، اۋقانتتانۋىنا جەتىسپەيدى. نە مۇلدە جوق بولۋى دا ىقتيمال. جاڭا عانا ادام سۋرەتىنە اينالىپ كەلە جاتقان بوبەك انا دەنەسىنەن تابا الماعان ازىعىن ەندىگى جەردە سىرتتان ىزدەيدى.
وسى كەزدە ىشتەگى بالانىڭ قاجەت ەتكەن دارۋمەندەرىن اناسى ءوز دەنەسىمەن قامداپ بەرە المايدى. بالا كوكسىگىنە قاراي قاجەتتى ءبىر اسقا جەرىك بولادى. اڭسارى اۋادى. كوكسىكتى اس ىزدەيدى، جەگىسى كەلەدى. توق ەتەرىن ايتقاندا، جەرىك اسى - ايەلدىڭ ورگانيزمىندە جوق نە مۇلدەم كەم دارۋمەندەر بولىپ تابىلادى. مۇنى قازاق «انانىڭ جەرىگى»، «ىشتەگى بالانىڭ كوكسىگى» دەپ اتايدى.
ءيا، دانا قازاق، دارا قازاق قانداي «جەرىك»، قانداي «كوكسىك» بولسا دا، سول استى قايدان تاپسا دا تاۋىپ جەگىزۋگە، جەرىك پەن كوكسىكتى باسۋعا تىرىسادى. ەگەر جەرىك ءوتىپ كەتسە جەرىگى قانباعان ايەلدەن مىنەزى شادىر، كەم بالا تۋىلاتىنىن بىلەدى، ىرىم ەتەدى.
اتا قازاقتا وسىعان وراي تۋعان مىناداي ماقال-ماتەل بار. «كوكسىگى قانباعان ايەلدەن «كوك سوققان ۇل» تۋادى»، «جەرىك اسىن جەمەگەن، جەرىگى قانباعان ايەلدەن جەتەسىز كەم- كەتىك ۇل تۋادى»، «جەرىك اسىن جەگەن - جەتىلەر، جەرىك اسىن جەمەگەن - كەتىلەر»، «جەرىك اسىن جەگەن ايەلدەن جەتەلى ۇل تۋادى، جەرىك اسىن جەمەگەن ايەلدەن جىرىق ەرىن قىز تۋادى»، «جەرىكتى ايەل جەلكىلدەپ تۇرمايدى، جەرىكسىز ايەل بۇعان ۇقسامايدى.»، «جەرىكتى ايەل اس تاڭدايدى، جەرىكسىز ايەل مۇنى اڭدامايدى»، «جەرىكتى ايەل جەرىگىن جەگەنشە قانشارداي قاتادى، جەرىك اسىن جەگەن سوڭ بالداي ۇيقىعا باتادى»، «جەرىك جەلكىلدەتەر، كوكسىك كوكشەڭدەتەر» دەگەن ءسوز تىركەستەرى جەرىكتى ايەلدىڭ دارا تابيعاتىن ايشاقتاپ، اشا تۇسەدى. اس تاڭداپ، ءدام تالعاپ جەيتىن دارا مىنەزىن كورسەتەدى، كورنەكتىلەندىرەدى.
جەرىك اسى - تۋما مىنەزدى قالىپتاستىراتىن ەڭ نەگىزگى فاكتوردىڭ ءبىرى. سۇتپەن ءبىتىپ، سۇيەكپەن كەتەتىن ادامنىڭ دارا تابيعاتىن تاسقا باسقانداي تانىتاتىن، بىتىمدەر مەن پىشىندەردى، جان مەن ءتاندى ايقىندايتىن، مىنەز بەن سىردى سىرمالدايتىن، ادام قاسيەتىن قالىپتاستىراتىن، كيە مەن يەنى كورسەتەتىن اسا كورنەكتى استىڭ ءبىرى سانالادى. الداعى ۋاقىتتا ءبىز جەرىك اسىنىڭ قىرى مەن سىرىن وتكەندەگى تاريحتا وتكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ باسىنان وتكەن وقيعالارىنان الىپ، جازاتىن بولامىز.
بولات بوپاي ۇلى
«انا ءتىلى»
