ورتاق ۆاليۋتاعا ەنسەك، ۇلتتىق ۆاليۋتامىز قانداي ءرول اتقارادى؟

استانا. قازاقپارات - قازىر قانداي دا ءبىر ەلدىڭ ا ق ش ۆاليۋتاسىنا تاۋەلدى بولۋدىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدا ونشالىقتى وپا بەرمەيتىنى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ دەنى ءار مەملەكەتتىڭ وزىندىك ۇلتتىق قورى، قازىناسى سەنىمدى ساقتالۋى ءۇشىن جالپىعا بىردەي جاڭا ورتاق ۆاليۋتا قاجەتتىگىن ناقتىلاۋدا.

ساراپشىلار باس قوسا قالعان كەزدە ۇنەمى سارالاناتىن بۇل ماسەلە ءبىز ءۇشىن دە وزەكتى بولا تۇسۋدە. ناق قازىر مامانداردىڭ ءبىر پاراسى «ءبىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك (ب ە ك) اياسىندا ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋگە ەكونوميكالىق تۇرعىدا دايىن ەمەسپىز» دەپ پىكىر وربىتسە، كەلەسى ءبىر ماماندار «ا ق ش ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن مۇلدە قۇنسىزداندىرىپ جىبەردى.

ال ونىڭ قۇنسىزدانۋى بارشاعا زياندى بولاتىنى ءسوزسىز. سوندىقتان جاڭا ايماقتىق ورتاق ۆاليۋتانى وندىرىسكە ەنگىزۋدىڭ باستى قاجەتتىلىگى وسىدان تۋىندايدى» دەگەندى العا تارتۋدا. ال بارىنەن دە قاراپايىم كوپشىلىكتى الاڭداتىپ وتىرعان دۇنيە، «ورتاق ۆاليۋتاعا ەنسەك، ۇلتتىق ۆاليۋتامىز قانداي ءرول اتقارادى» دەگەن ساۋال. وسىنى ەسكەرگەن الاش ايناسى بۇگىن ورتاق ۆاليۋتا ماسەلەسىنە قاتىستى جۇرتتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ءبىراز ويلارعا جاۋاپ ىزدەپ كورمەك بولدى.

ەگەر بۇل ماسەلەنىڭ تەرەڭىنە ءۇڭىلىپ تارازىلار بولساق، ۇلتتىق قورلارىمىزداعى قازىنامىز بوسقا قۇنسىزدانباۋى ءۇشىن دە ورتاق ۆاليۋتا بىزگە قاجەت. بۇل ەرتە مە، كەش پە بولۋى ءتيىس نارسە. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، ا ق ش- تىڭ قارجى جۇيەسى قازىردە الەمدىك اينالىمعا ەشقانداي قۇندىلىقپەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن 500 تريلليوننان استام دوللار شىعارىپ جىبەرگەنى تۋرالى دەرەك بار. راس، مۇنداي قۇنسىز قارجىنى بىردەن اينالىمنان شىعارۋ مۇمكىن ەمەس. «سوندىقتان دا ونىڭ ءبىر بولىگىن ايماقتىق ورتاق ۆاليۋتالار الماستىرىپ، وسى ارقىلى دوللار قۇنىن مەيلىنشە ءتۇسىرۋدى ويلاستىرعان ءجون. جالپى، ينتەگراتسيالىق ۇدەرىس جەدەلدەۋى ءۇشىن دە ورتاق ۆاليۋتا قاجەت» دەيدى ماماندار.

مەيرام قابدراحمان ۇلى، ەكونوميست- ساراپشى:

- ءبىزدىڭ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق جاعدايىندا ءبىر-بىرىمىزبەن دوللار ارقىلى ەسەپ ايىرىسىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. مىنە، سوندىقتان دا بىزگە ءۇش مەملەكەتكە تەڭدەي قىزمەت ەتەتىن ورتاق ۆاليۋتا قاجەت. قازىردە ۇلتتىق قورىمىزدىڭ 60 پايىزى دوللارمەن جيناقتالىپ وتىر. وسىعان وراي ايتارىم - ءار مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق قورلارىندا ورتاق ۆاليۋتانىڭ ەڭ كەمى 25 پايىزدىق ۇلەسكە يە بولسا، ناعىز جەتىستىك سول بولار ەدى. نەگىزىندە، ورتاق ۆاليۋتانى اينالىمعا شىعارۋ مۇلدە قيىنعا تۇسپەيدى. ءار مەملەكەت ءوزىنىڭ ۇلتتىق قورلارىنداعى دوللار ماسساسىنىڭ ۇلەسىن ازايتىپ، ونىڭ ورنىنا جاڭا ۆاليۋتانى سالادى. ال ۇلتتىق قورلاردان شىققان دوللاردى قانداي دا ءبىر كومپانيالاردىڭ نەمەسە بانكتەردىڭ اكسيالارىنا يە بولۋ ءۇشىن سالۋعا بولادى. ال ول كومپانيالار مەن بانكتەر وزدەرىنە وسىلايشا تۇسكەن قارجى ارقىلى دوللارمەن العان سىرتقى قارىزدارىنان دا قۇتىلا الادى. وسىلاي جاساعان جاعدايدا ۇتىمدى تۇسىمىز باسىم بولادى.

ءبىر ۇتىمدى تۇسى - ءۇش مەملەكەتتىڭ اراسىندا وتەم قۇرالى رەتىندە جۇرەتىن ورتاق ۆاليۋتا بارلىق مەملەكەتتە تۇراقتى ءبىر باعامدا بولادى. باعا تۇراقتى بولعاننان كەيىن تاۋارلاردىڭ كۇرت قىمباتتاۋى، ياعني ينفلياتسيا دەگەن بولمايدى. سوندىقتان دا ەكسپورت - يمپورت اينالىمى شاپشاڭداي تۇسەدى. ۇلتتىق قورلارداعى قازىنانىڭ سەنىمدىلىگى ارتادى. سوندىقتان مۇنى قولداۋىمىز كەرەك. بۇل ءبىز ءۇشىن ءتيىمدى.

ءسويتىپ، ماماندارىمىز وسىلايشا ورتاق ۆاليۋتانىڭ تيىمدىلىگىن جىكتەپ، ساراپتاپ وتىر. ال جالپى ورتاق ۆاليۋتاعا كىرىكسەك، ۇلتتىق ۆاليۋتامىزدىڭ ءرولى قانداي بولماق؟

قازىر ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىنداعى ورتاق ۆاليۋتا جۇيەسى تۋراسىندا «ورتاق ۆاليۋتا ەنەر بولسا ءۇش مەملەكەتتىڭ دە ۇلتتىق ۆاليۋتالارى جويىلىپ، ونىڭ ورنىن سۋ جاڭا ۆاليۋتا باسادى ەكەن» دەگەن وي ايتىلىپ قالىپ ءجۇر. كەيبىرەۋلەر رەسەي رۋبلىنە تەلىنەمىز دەگەندى ايتادى. ال ساراپشى ماماندار «مۇنداي قيسىنسىز دۇنيەلەردى حالىق اراسىنا تاراتىپ، دابىرا سالۋدىڭ قاجەتى جوق» دەيدى.

توعجان شاياحمەتوۆا، ەكونوميست-ساراپشى:

- ەگەر ورتاق ۆاليۋتا جۇيەسىنە ەنەر بولساق، وندا ۇلتتىق ۆاليۋتالار ساقتالادى. ولار ىشكى ساۋدا-ساتتىقتاعى وتەم قۇرالى رەتىندە پايدالانۋدا قالادى. قاراپايىم حالىق ىشكى نارىقتا سول بۇرىنعىسىنشا تەڭگەمەن ساۋدا-ساتتىعىن جاساي بەرەدى. بۇل ارادا «تەڭگە جويىلادى ەكەن، ورتاق ۆاليۋتاعا ەنسەك ۇلتتىق ۆاليۋتا بولمايدى ەكەن» دەپ دابىرا تۋدىرۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. مەنىڭشە، جاڭا ورتاق ۆاليۋتا ۇلتتىق ۆاليۋتالاردان جوعارى تۇراتىن، حالىقارالىق ساۋدا-ساتتىقتىڭ وتەم قۇرالى جانە ۇلتتىق قازىنالاردا ساقتاۋعا بولاتىن سەنىمدى قۇندى قاعاز رەتىندە ومىرگە كەلەدى دەگەنگە كوبىرەك سەنۋ كەرەك.

سوندا ءار ەل ەكونوميكاسىنىڭ تامىرى سانالاتىن وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتالارىن ساقتاپ قالا الادى. جالپى، ورتاق ۆاليۋتا تۋراسىندا ءسوز ەتكەندە 2020-جىلى دوللاردى  «Amerо»اتتى جاڭا ۆاليۋتا الماستىرۋ ءتيىس دەپ الدەقاشان جوسپارلانعان بولاتىن. مۇنىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى ا ق ش- تىڭ سىرتقى قارىزىنىڭ 18 ءوسۋى، اينالىمدا ارتىق دوللاردىڭ تىم كوبەيىپ كەتۋى جانە باسقا دۇنيەلەر. ەگەر  «Amerо»اتتى ورتاق جاڭا ۆاليۋتا اينالىمعا ەنسە ءبىراز ەلدەردىڭ جالپى ىشكى ءونىمى 33 پايىزعا دەيىن كوتەرىلەدى دەپ بولجانۋدا. نەگىزىنەن كەلەر جىلى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىندا ورتاق ۆاليۋتا جۇيەسىنە ەنۋ قازىر قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ جاتىر. بىرەۋلەر وداق اياسىندا ورتاق ۆاليۋتا رۋبل بولادى دەسە، ەندى ءبىرى ول التىن دەپ اتالادى، - دەپ ءجۇر.

بۇل جايىندا وسىدان ون جىل بۇرىن قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «ورتاق ۆاليۋتانى التىن» دەپ اتاساق دەگەن ويىن ايتقان بولاتىن. كەشە دە ءبىراز اقپارات قۇرالدارى «وداق اياسىندا التىن ورتاق ۆاليۋتا بولۋى مۇمكىن» دەگەن اقپارات تاراتتى. قالاي دەسەك تە، جاڭا ۆاليۋتاعا ەنۋ زامان تالابى. سوندىقتان ورتاق ۆاليۋتاعا ەنگەن تۇستا ۇلتتىق ۆاليۋتامىز تەڭگە جوعالادى. بارلىعىمىز بىردەي ورتاق ۆاليۋتا ۇستايمىز دەۋ ورىنسىز. مۇنىڭ بارلىعى ءار ەلدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن تۇراقتاندىرىپ، قازىناداعى جيعان قورىنا دەگەن سەنىمدىلىكتى كۇشەيتۋ ءۇشىن تۋىنداپ وتىرعان جايتتار.