تاريحىن بىلگەن حالىقتىڭ تاۋەلسىزدىگى دە بەرىك بولا تۇسەدى - جازۋشى بەيبىت قويشىبايەۆ
وعان عالىمدار، زەرتتەۋشىلەر، ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارى قاتىستى. وسىعان بايلانىستى قازاقپارات ءتىلشىسى «ادىلەت» تاريحي- اعارتۋ قوعامى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، بەلگىلى جازۋشى بەيبىت قويشىبايەۆتى اڭگىمەگە تارتقان بولاتىن.
- بەيبىت اعا، «ادىلەت» تاريحي- اعارتۋ قوعامىنا بيىل 25 جىل تولدى. ول كەزىندە قالاي قۇرىلىپ ەدى؟
- «ادىلەت» تاريحي- اعارتۋ قوعامى سول كەزدەگى بيلەۋشى پارتيانىڭ قايتا قۇرۋ ساياساتىن جاريالاعان جىلدارى دۇنيەگە كەلدى. بۇعان قوزعاۋ سالعان ماسكەۋدەگى «مەموريال» دەگەن قوزعالىس بولدى. ول 1988 - جىلى قۇرىلعاندى. «ادىلەت» قوعامىن قۇرۋداعى باستى ماقسات - كەشەگى وتكەن ستالينيزمنىڭ قىلمىستارىن اشكەرەلەۋ ەدى. ويتكەنى، بۇل كەڭەس وداعى تۇسىندا ايتىلماعان ماسەلەلەر. اشارشىلىق تا، قۋعىن- سۇرگىن دە مۇلدەم ايتىلمايتىن. ادامدار بۇلار تۋرالى ءبىر- بىرىنە سىبىرلاپ قانا ايتاتىن. مىنە، سول جاريالىلىق ساياساتى مۇمكىندىك بەرگەن سوڭ، بىزدە ۇلكەن قوزعالىس باستالدى.
1988 - جىلى قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ تۋعان- تۋىستارى، سونان كەيىن جۋرناليستەر، عالىمدار، كينو قايراتكەرلەرى، جازۋشىلار بىرلەسە وتىرىپ، ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىن قۇردى. ونىڭ قۇرامىندا مەن دە بولدىم. كوميتەتتىڭ وتىرىستارىندا تەك قانا قۋعىن- سۇرگىن ماسەلەسى عانا ەمەس، اشارشىلىق ماسەلەسىن دە كوتەردىك. ويتكەنى قازاق حالقى - اشارشىلىقتان قاتتى قىرعىنعا ۇشىراعان حالىق. ونى ايتۋ كەرەك بولدى. مەن اشارشىلىقتى ستالينيزمنىڭ باستى قىلمىسى دەپ سانايمىن. سونىمەن، ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى جەر- جەرمەن بايلانىس جاساپ، ءوزىن قولدايتىن ادامداردى ىزدەستىرە باستادى. سودان 1989 - جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا ۇلكەن قۇرىلتاي- جينالىس ءوتتى. سول جيىندا «ادىلەت» قوعامى قۇرىلدى. ونىڭ باسقارماسى مەن جۇمىسشى كوميتەتى جاساقتالدى.
- قوعامدى قانداي تۇلعالار باسقاردى؟
- العاشقى ءتوراعاسى بەلگىلى قوعام قايراتكەرى سانجار وراز ۇلى جاندوسوۆ بولدى. ول قۋعىن- سۇرگىننىڭ نە ەكەندىگىن جاقسى بىلەتىن ادام ەدى. العاشقى كەزدە «ادىلەتتىڭ» بەدەلى وتە زور بولدى. بۇعان سانجار جاندوسوۆتىڭ دا بەدەلى اسەر ەتتى دەپ ويلايمىن. «ادىلەتتىڭ» العاشقى سۇراۋ سالىپ، ماسكەۋگە جازعان حاتىنا مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى وزىندەگى دەرەكتەردى ءبىرىنشى رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە ەمەس، بىزگە جىبەرىپ وتىردى. سودان قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعان العاشقى 500 ادامنىڭ ءتىزىمى كەلىپ ءتۇستى.
بۇدان كەيىن دە كوپ ءجايتتىڭ بەتى اشىلدى. كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىلدى. اتىلعان جەرلەر دە تابىلىپ جاتتى. ءار وبلىستا ازالى كىتاپتار شىعارىلدى. ءبىزدىڭ ءوزىمىز ونىڭ 9 شىعارىلىمىن جاسادىق. وسىنىڭ بارلىعى «ادىلەتتىڭ» قوزعاۋ سالۋىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسىرىلدى. كەيىن سانجار وراز ۇلى قايعىلى قازاعا ۇشىرادى. اۆتوكولىك اپاتىنان كوز جۇمدى. ودان كەيىن «ادىلەتتى» ۇزاق جىلدار اكادەميك، تاريحشى ماناش قوزىبايەۆ باسقاردى. سول جىلدارى جوعارىداعى ماسەلەلەردى عىلىمي تۇرعىدان قاراستىرۋ ماسەلەسى قولعا الىندى. ۇلكەن جۇمىستار اتقارىلدى. ول كىسى قايتىس بولعاننان كەيىن «ادىلەتكە» اكادەميك، تاريحشى مۇرات ءتاجىمۇرات ۇلى بايماحانوۆ باسشىلىق ەتتى.
ول كىسى رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردىڭ ۇرپاقتارىن زاڭ جۇزىندە قورعاۋ ماسەلەسىمەن ەتەنە شۇعىلداندى. كەزىندە قۇقىقتارى شەكتەلگەن ازاماتتارعا جەڭىلدىكتەر قاراستىرۋ ماسەلەلەرى قارالدى. ول جۇمىستار ءالى دە ءجۇرىپ جاتىر. وسىعان بايلانىستى العاشقى زاڭ جوباسىنىڭ جاساپ بەرگەن دە سول مۇقاڭ بولاتىن. كەيىن «ادىلەتتى» اكادەميك، تاريحشى كەڭەس نۇرپەيىسوۆ باسقاردى. ودان كەيىنگى جىلدارى ءبىراز ۋاقىت ماعان دا باسقارۋعا تۋرا كەلدى. مەنەن كەيىن قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعان ءبىزدىڭ سول اعالارىمىزدىڭ ۇرپاقتارى ءبىراز جىل باسقاردى. سوڭعى جىلدارى عاريفوللا انەس باسقارىپ كەلەدى. ول ءوزى العاشقى جىلداردان بەرى قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعان اقىن- جازۋشىلاردىڭ، عالىمداردىڭ شىعارمالارىن تاۋىپ، جارىققا شىعارۋمەن اينالاسۋدا. مىنە، بيىل قوعامنىڭ قۇرىلعانىنا 25 جىل تولدى. بۇل از ۋاقىت ەمەس. ءبىزدىڭ قاتارىمىزداعى كوپتەگەن ازاماتتار ومىردەن كەتتى. قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعان جانداردىڭ ۇرپاقتارى دا كەتىپ جاتىر.
- بەيبىت اعا، بۇگىنگى جيىننىڭ باستى ماقساتى نەدە؟
- باستى ماقسات - سول 25 جىل ىشىندە اتقارىلعان ىستەردى قورىتىندىلاۋ. ءبىز قوعامنىڭ 20 جىلدىعىندا دا جينالعانبىز. وندا دا ماڭىزدى ماسەلەلەر قارالعان. ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز - قوعامنىڭ ىستەگەن شارالارىنىڭ حالىققا پايدالى ەكەندىگىن، حالىقتى تاريحپەن تاربيەلەۋ كەرەك ەكەندىگىن جەتكىزۋ.
- حالىقتى تاريحپەن تاربيەلەۋ دەگەن ۇعىمدى كەڭىرەك تۇسىندىرسەڭىز.
- حالىقتى تاريحپەن تاربيەلەۋ - بۇل وتە ماڭىزدى ۇعىم. «ادىلەت» تاريحي- اعارتۋ قوعامى قازاقستانداعى ەڭ العاشقى مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىم بولدى. قازىر ءبىر قاراعانعا ىستەپ جاتقان ىستەرى العاشقى جىلدارداعىداي ەمەس كورىنەدى. ءبىراق پايدالىلىعى جاعىنان باسقا كەز- كەلگەن ۇيىمنان كەم ەمەس. ويتكەنى، بۇل قوعام دەموكراتيانىڭ ءمانىن، ونىڭ قۇندىلىعىن، ادام ءومىرىنىڭ قۇندىلىعىن ءوزىنىڭ جۇمىستارى ارقىلى دالەلدەپ، تۇسىندىرەدى. سونداي- اق، قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ ءومىر جولىن كورسەتۋ، ولاردى اشۋ، ەلگە جەتكىزۋ. سول قيىن- قىستاۋ كەزەڭدەگى بارلىق قيعاشتىقتاردىڭ بارلىعىنىڭ بەتىن اشىپ، ءتۇسىندىرۋ. ياعني، بۇگىنگى زامانىمىزدا ونداي زاڭبۇزۋشىلىقتاردىڭ قايتالانباۋىنا كەپىل بولۋ.
ول كەزدە ادام قۇقىقتارى اياۋسىز اياققا تاپتالدى عوي. مىنە سونداي جاعداي بولماس ءۇشىن، حالىقتى دەموكراتيانىڭ تالاپتارىنا ساي تاربيەلەۋ ءۇشىن، «ادىلەتتىڭ جۇمىسى ماڭىزدى دەپ ەسەپتەيمىن. ءبىزدىڭ جوعارعى كەڭەس كەزىندە ۇجىمداستىرۋ جانە اشارشىلىق شىندىقتارىن اشۋ ماقساتىندا 1992 - جىلى ارنايى كوميسسيا قۇرعان بولاتىن. ول كوميسسياعا ءىرى- ءىرى عالىمدار كىردى. ولار ۇزاق ۋاقىت جۇمىس ىستەدى. ءسويتىپ، ولار كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ تۇسىندا قازاق حالقىنا گەنوتسيد، ياعني ناعىز زۇلمات جاسالعاندىعى تۋرالى قورىتىندى شىعاردى. ول گازەت بەتتەرىندە جاريالاندى، تەلەديدارلاردا ايتىلدى. ءبىراق، جوعارى كەڭەستە بۇل تۇجىرىم قۇپتالعان جوق. دەگەنمەن، 31 - مامىر ناۋبەت قۇرباندارىن، اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە بەكىتىلدى.
- ءبىراق، 1997 - جىلعا دەيىن بۇل كۇن مەملەكەتتىك دارەجەدە اتالىپ وتىلمەي كەلىپتى. نەگە؟
- ستالينيزمنىڭ قىلمىستارىنىڭ بەتىن اشۋ سول كەزدەگى كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ جاساعان سولاقاي ساياساتىن كورسەتۋ بولىپ تابىلادى. ادام قۇقىقتارى اياققا تاپتالىپ، بۇكىل ءبىر حالىق قىرعىنعا ۇشىرادى ەمەس پە!؟ اربىردەن سوڭ بۇل ومىردە جوق، ءبىراق تاريحتا قالعان كەڭەس وداعى تۋرالى. سوندىقتان نەگە سول كەزدەگى قىلمىستاردىڭ بەتىن اشپاسقا؟ ال ولاردى اشۋ ءۇشىن، ۇلكەن شارالار ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن، اتقارۋشى ورگاندارداعى ازاماتتارىمىز مىقتى بولۋى كەرەك. ەگەر قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتى، جاستارى تاريحتى وقىپ ۇيرەنىپ، ودان تاعلىم الا بىلسە، سول ارقىلى ءوزىن تاربيەلەي السا، تاۋەلسىزدىگىمىزدە باياندى بولا تۇسەدى.
ەستەرىڭىزدە بولسا، ءبىزدىڭ ەلدە 1997 -جىل - تاريح جىلى دەپ جاريالاندى. بۇل تەگىن ەمەس. ياعني، بۇل تاريحتى تەرەڭ ءبىلۋ ارقىلى تاۋەلسىزدىكتى ۇستاپ قالۋ، ونى نىعايتا ءتۇسۋ دەگەن ءسوز. تاريحتى بىلمەسەڭ، كوپ نارسەدەن ۇتىلاسىڭ. تاريحىمىزدىڭ تەرەڭدە جاتقاندىعىن، كەزىندە ىرگەلى ەل بولعانىمىزدى باسقالارعا ءبىلدىرۋ ءۇشىن، ونى ءوزىمىز دە تەرەڭ ءبىلۋىمىز كەرەك. تاريح ساباقتارى حالىقتى بىرلىككە باستايدى.
- بەيبىت اعا، 25 جىل ىشىندە قانداي تاقىرىپتاردا ەڭبەكتەر جاريالاندى؟
- بىزدە تاريحشى عالىمداردىڭ بارلىعى دەرلىك وسى «ادىلەتتىڭ» مۇشەسى دەۋگە بولادى. مىسالى، مامبەت قويگەلديەۆ باستاعان عالىمدار الاشوردانىڭ تاريحىن اشۋعا كۇش سالدى. تالاس وماربەكوۆ باستاعان عالىمدار اشارشىلىق جىلدارىن اشتى. سونىمەن قاتار ۇجىمداستىرۋعا قاتىستى تالاي كىتاپتار شىعارىلدى. بۇل سالادا ماناش قوزىبايەۆ، كەڭەس نۇرپەيىسوۆ جانە قايدار الداجۇمانوۆ سەكىلدى كورنەكتى عالىمدار وتە بەلسەندى ەڭبەك ەتتى. سول ەڭبەكتەرگە كوز سالساق، تەك «ۇلكەن تەررور» جىلدارىندا 120 مىڭداي ادام جازاعا تارتىلعان. ولاردىڭ 25 مىڭدايى اتىلىپ كەتتى.
- قازاقستاندا ورىن العان اشارشىلىق شىن مانىندە قولدان جاسالىندى ما؟
- قازاق حالقى 1917-1919, 1921-1923, 1931-1933 ج ج. ءۇش دۇركىن جاساندى اشارشىلىقتى باستان كەشتى. سولاردىڭ سالدارىنان جالپى 4 ميلليون قازاق وپات بولدى. ەگەر ولار قىرىلماعاندا، تابيعي ءوسىمدى ەسەپتەگەندە ولاردىڭ سانى بۇگىندە 10 ميلليوننان اسار ەدى. بۇلار ارينە جاساندى اشارشىلىق ەدى. مۇستافا شوقايدىڭ «بولشيەۆيكتەردىڭ اشتىق ساياساتى» دەگەن تەرمينى بار. اشارشىلىق جىلدارى بيلىك قازاقتاردىڭ مالدارىن تارتىپ الىپ، استىق بەرمەي قىردى. «بۇكىل ءبىر حالىقتى قىرىپ تاستايىق» - دەگەن اشىق قۇجاتتار بولماعانىمەن، جاناما قۇجاتتار بولعانى راس. اشتىقتان قىرىلىپ جاتقان حالىققا كومەك كورسەتىلمەدى. قىرىلۋعا جاعداي جاسادى. بۇل بارىپ تۇرعان مەملەكەتتىك قىلمىس ەدى. ونى جاسىرۋ ءۇشىن قانشاما ادامىنان ايرىلعان قازاق اۆتونومياسىن 1936 - جىلى وداقتىق رەسپۋبليكا دارەجەسىنە كوتەردى. ءسويتىپ، وداق ارقىلى قىلمىسىن جاسىرعانداي بولدى. ءبىراق، ءبىر جاعى سونىڭ ارقاسىندا بۇگىن مىنە تاۋەلسىزدىگىمىزگە قول جەتكىزدىك. سوندىقتان، اشارشىلىقتى، قۋعىن- سۇرگىن جىلدارىن ەشقاشان ۇمىتۋعا بولمايدى. بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلكەن تاريحي ساباق. ولاردىڭ ءمانىن حالىققا ءتۇسىندىرۋ، جەتكىزۋ قاجەت.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
اۆتور: جاپپاربەرگەن ايبوتا
